بنیامین صدیقی – پس از فروپاشی شوروی کشورهای حوزه قفقاز و آسیای مرکزی مورد توجه ویژه اسراییل برای بهبود روابط قرار گرفتند.
جمهوری آذربایجان کشوری کوچک در حوزه قفقاز اما دارای اهمیت استراتژیک با اکثریت شیعه و منابع غنی انرژی در این منطقه است که مورد توجه ویژه‌ی اسراییل در توسعه مناسبات سیاسی و اقتصادی و فرهنگی قرار گرفته است. البته منافع ملی آذربایجان نیز با این تمایل اسراییل همخوانی دارد و هر دو کشور از این مناسبات در جهت تامین حداکثری منافع ملی خویش بهره می‌برند.
فرضیه‌ی من در این مقاله آن است که حضور و نفوذ اسراییل در جمهوری آذربایجان تاثیر منفی بر امنیت ملی ایران ندارد. یکی از دغدغه‌های اسراییل پس از فروپاشی شوروی جلوگیری از اتحاد جمهوری‌های مسلمان‌نشین شوروی سابق علیه اسراییل بود. قرار گرفتن و انتخاب دو کشور مسلمان‌نشین آذربایجان و قزاقستان به عنوان اهداف سفر منطقه‌ای نخست وزیر اسراییل نمی‌تواند خارج از این ارزیابی باشد. قزاقستان به عنوان یک کشور مسلمان دارای قدرت هسته‌ای است و تجارت هیدروکربن‌ها همواره مورد توجه دو طرف قرار داشته است. البته تمام جمهوری‌های تازه استقلال یافته در همان اوایل فروپاشی اتحاد شوروی از سوی اسراییل به عنوان یک کشور به رسمیت شناخته شدند.
به نظر می‌رسد در این میان جمهوری آذربایجان به عنوان کشوری دارای اکثریت مسلمان و شیعی در اولویت سیاست خارجی اسراییل در منطقه قفقاز در مقایسه با کشورهایی همچون ارمنستان و گرجستان قرار گرفته است. افزایش همکاری‌های نظامی و اقتصادی بین دو کشور و هم‌مرز بودن جمهوری کوچک آذربایجان با ایران و هم زمان عدم مناسبات رسمی ایران با اسراییل سبب شده ایران همواره با حساسیت ویژه‌ای توسعه‌ی مناسبات آذربایجان و اسراییل را پیگیری نماید.
اوج روابط دو کشور آذربایجان و اسراییل در گذشته صادرات نفت خام آذربایجان به اسراییل و خریدهای تسلیحاتی آذربایجان از اسراییل بوده است. اما امروزه تعاریف و حوزه های جدیدی از گسترش مناسبات دو طرف در حال شکل‌گیری است و دو طرف تلاش می کنند همکاری‌های دوجانبه را به بخش‌های کشاورزی، امور آموزشی و فناوری‌های اطلاعاتی و امور مالیاتی و حوزه‌های بهداشتی و درمانی گسترش دهند و قراردادهایی با ارزش بالغ بر ۵میلیارد دلار بین دو طرف امضا شده و نخست وزیر اسراییل هدف سفر اخیر خود را تقویت روابط در حوزه‌های دیپلماسی، امنیت و اقتصاد اعلام کرده است.
جمهوری آذربایجان یکی از کشورهای دارای ثبات اقتصادی در منطقه است. کشوری که دارای بیش از ۵۰ میلیارد دلار ذخیره ارزی و ۴۰ میلیارد دلار مراودات اقتصادی با سازمان اکو، ایران و ترکیه است. در سال ۱۹۹۷ نیز بنیامین نتانیاهو در کاخ زگولبای با حیدر علی‌اف پدر الهام علی‌اف رئیس جمهوری کنونی آذربایجان دیدار کرد و سفر نتانیاهو به آستانه، پایتخت قزاقستان، نیز برای نخستین بار صورت می‌پذیرد. جمعیت یهودیان ساکن آذربایجان حدود ۲۰ هزار نفر برآورد می‌شود و حدود ۸۰ درصد از جمعیت تقریبا ده میلیون نفری آذربایجان را شیعیان تشکیل می‌دهند. ظاهرا جمهوری آذربایجان به عنوان کشوری با اکثریت شیعی در مناسبات‌اش با اسراییل می تواند نمونه‌ای باشد برای ارجحیت منافع ملی بر منافع گروهی و بر باورهای مذهبی و غیر همسوی ایدیولوژیک. جمهوری آذربایجان درعین روابط و مناسبات چند جانبه با ایران، همزمان روابط مناسب و پایداری را نیز با اسراییل تعریف نموده و پیش می‌برد. به این ترتیب می‌توان چنین نتیجه گرفت که ایران و اسراییل جمع متناقضین برای دولت باکو نیستند و به طریق اولی ایران و اسراییل دو کشور متخاصم و غیر همسو در جهان‌بینی دیپلماسی باکو محسوب نمی‌گردند و ایران و اسراییل می‌توانند به عنوان دو متغیر مستقل و با رویکرد مثبت و سازنده در فرآیند امنیت متوازن و توسعه‌ی پایدار آذربایجان ایفای نقش نمایند و به همین دلیل حضور اسراییل در آذربایجان نه تنها تهدیدی برای امنیت ایران نیست بلکه با تغییر جهان‌بینی ایران نسبت به اسراییل، در هر زمانی که صورت گیرد، می توان در حالت خوش‌بینانه امیدوار بود که به عنوان شریک اقتصادی و در حالت بدبینانه به عنوان رقیب ایران در فرآیند نوسازی و توسعه‌ی جمهوری آذربایجان در نظر گرفته شود.
پیشنهاد و نتیجه‌گیری
به نظر می‌رسد چنانچه ایران بتواند با تغییر جهان‌بینی خویش نسبت به موجودیت اسراییل و پذیرفتن راهکار «دو دولت و دو ملت» اسراییل و فلسطین و با امکان همزیستی مسالمت‌آمیز این دو کشور، از تهدید موجودیت اسراییل دست بردارد و به دفاع از حقوق ملی فلسطینی‌ها بپردازد، می‌توان امیدوار بود که بحران‌ها و تبعات امنیتی آن در رابطه با اسراییل کاهش یافته و از این طریق شرایط بهتری نیز برای زندگی فلسطینی‌ها فراهم آید. با این تغییر جهان‌بینی نه تنها اسراییل به عنوان کشور متخاصم و در حال جنگ با ایران تلقی نشده بلکه در آینده ایران واسراییل و فلسطین می‌توانند به عنوان شرکای اقتصادی یکدیگر در پروژه‌های سرمایه‌گذاری و مشارکت در حوزه‌های انرژی و حمل و نقل آن، تامین امنیت، تامین تسلیحات مدرن و مبارزه با تروریسم و فناوری‌های پیشرفته وکشاورزی و امور آموزشی، مهار بحران آب، فناوری اطلاعات، دیپلماسی و سایر حوزه‌های مهم و مشترک سیاسی و اقتصادی منطقه و جهان قرار گیرند.
از ثمرات و فواید چنین همکاری‌هایی هم ایران و هم اسراییل و هم فلسطینی‌ها و هم سایر کشورهای منطقه و فرامنطقه بهره می‌برند. ارمغان چنین روابط عادی میان ایران و اسراییل و فلسطین، زندگی بهتر و اقتصاد شکوفاتر برای فلسطینی‌ها، ثبات سیاسی پایدار برای ایران، گسترش امنیت منطقه‌ای و کاهش تخاصمات و منازعات در سطح جامعه‌ی جهانی را به همراه خواهد داشت.
از این نظر است که جمهوری آذربایجان می‌تواند نمونه‌ی خوبی برای امکان ارتباطات همه جانبه و همزیستی مسالمت‌آمیز بین یک جامعه با اکثریت شیعی و یک جامعه با اکثریت یهودی باشد. نمونه‌ای که با تعمیم آن می‌توان حداکثر منافع سیاسی، اقتصادی، فرهنگی وهمچنین امنیتی و نظامی برای کشورهای منطقه را تأمین و تضمین کرد.
