روشنک آسترکی (+عکس) مردم آفریقای جنوبی روز گذشته یکصدمین سالروز تولد نلسون ماندلا، رهبر مبارزات آزادیبخش آفریقای جنوبی علیه رژیم آپارتاید و یکی از برجسته‌ترین چهره‌های مبارزات مدنی در جهان را جشن گرفتند.
۱۸ ژوئیه برابر با سالروز تولد نلسون ماندلا از سال ۲۰۰۹ نیز بطور رسمی وارد تقویم سازمان ملل متحد شده و روز بین‌المللی نلسون ماندلا نام گرفته است. اکنون هر ساله در این روز در کشورهای مختلف مراسمی در یادبود این مبارز آزادی و حقوق انسانی برگزار می‌شود.
روز گذشته در مراسمی که به مناسبت یکصدمین سالروز تولد نلسون ماندلا در ژوهانسبورگ پایتخت آفریقای جنوبی برگزار شد سریل راموفوسا رئیس کنگره ملی آفریقا در مکانی که رهبر فقید آفریقای جنوبی زمانی در آنجا زندانی بود، سخنرانی کرد.
در این مراسم همچنین باراک اوباما، نخستین رئیس جمهوری آفریقایی‌تبار آمریکا، بیل گیتس مالک شرکت مایکروسافت و کارآفرین و میلیارد مشهور آمریکایی و کوفی عنان دبیرکل پیشین سازمان ملل متحد نیز حضور داشتند.
باراک اوباما در این مراسم که با حضور بیش از ۱۴هزار نفر برگزار شد به سخنرانی پرداخت و از مردم سراسر جهان خواست به حقوق بشر و سایر ارزش‌هایی که اکنون مورد تهدید «سیاست قدرت‌مردان» قرار گرفته است احترام بگذارند.
رئیس‌جمهوری سابق آمریکا از تنوع نژادی انسان‌ها دفاع کرد و در ادامه به تیم ملی فرانسه که برنده جام جهانی فوتبال امسال شد اشاره کرد و گفت که همه این بازیکن‌ها با وجود اختلاف رنگ و نژاد، فرانسوی هستند و این نشان می‌دهد که یک جامعه چگونه می‌تواند از استعداد و انرژی و مهارت همه مردم خود بهره بگیرد.
اوباما در بخش دیگری از سخنرانی خود گفت: «در حال حاضر رسانه‌ها مورد تهدید قرار دارند و سانسور و کنترل دولتی رسانه‌ها افزایش پیدا کرده و در عین حال شبکه‌های اجتماعی برای نفرت‌پراکنی و اشاعه تئوری‌های توطئه مورد استفاده قرار می‌گیرند.»
همزمان در بریتانیا نیز نمایشگاهی با عنوان «۲۷ سال زندان» به مناسبت صدمین سالروز تولد نلسون ماندلا در لندن برگزار شده است. پرنس هری و همسرش مگان مارکل ضمن بازدید از این نمایشگاه با دختر نلسون ماندلا ملاقات کردند.
آنتونیو گوترش دبیرکل سازمان ملل متحد نیز در پیامی به مناسبت روز بین‌المللی نلسون ماندلا گفته است: «امروز که خدمات ابدی نلسون ماندلا را گرامی می داریم، بهترین تکریم این بزرگمرد، ادای کلمات و مراسم نیست، بلکه اقدام برای بهبود وضعیت جهان است. هریک از ما می توانیم تغییری در ارتقای صلح، حقوق بشر، توسعه پایدار و زندگی با کرامت برای همه ایجاد کنیم.»
در بخش دیگری از این پیام آمده است: «هریک از ما می‌توانیم از گفتار و جملات مشهور نلسون ماندلا الهام بگیریم؛ همواره هر کار تا هنگام اجرا به نظر ناممکن می‌آید. بیایید تلاش‌های خود را بر پایه‌ی میراث نلسون ماندلا بنا نهیم.»
شاید روزی که نلسون رولیهلاهلا ماندلا در ۱۸ ژوئیه ۱۹۱۸ برابر با ۲۶ تیرماه ۱۳۲۷ خورشیدی در روستای کوچک موزو در آفریقای جنوبی چشم به جهان گشود کسی گمان نمی‌کرد که او روزی سرنوشت مردم کشورش را تغییر دهد و ۹ جایزه معتبر حقوق بشری از جمله جایزه صلح نوبل را از آن خود کند.
نلسون ماندلا در سال ۱۹۳۷ همزمان با ورود به دانشگاه فورت‌هار مبارزه با رژیم آپارتاید آفریقای جنوبی را آغاز کرد. هر چند فعالیت‌های او از جمله تحریم شورای نمایندگی دانشجویان به اخراجش از دانشگاه منجر شد اما فعالیت‌های سیاسی او نه تنها متوقف نشد بلکه وارد مرحله جدی‌تری گشت.
ماندلا پس از اخراج از دانشگاه به ژوهانسبورگ رفت؛ او در ابتدا برای مدت کوتاهی به عنوان نگهبان معدن و سپس به عنوان منشی یک شرکت حقوقی شروع به کار کرد و همزمان تحصیلات نیمه‌تمام خود را در رشته علوم انسانی به صورت مکاتبه‌ای در دانشگاه آفریقای جنوبی (UNISA) به پایان رساند و پس از آن شروع به تحصیل در رشته حقوق در دانشگاه ویتواترسرند کرد.
ماندلا در سال ۱۹۴۳ به «گنگره ملی آفریقا» پیوست و در سال ۱۹۵۲ اولین مؤسسه حقوقی وکلای سیاهپوست را به همراه دوستش اولیور تامبو تأسیس کردند و به سیاه‌پوستانی که قادر به برخورداری از نمایندگی قانونی نبودند خدمات رایگان یا با دریافت حق‌الوکاله بسیار اندک ارائه می‌دادند.
ماندلا برای نخستین بار در ۵ دسامبر ۱۹۵۶ به همراه ۱۵۰ تن دیگر دستگیر و متهم به خیانت شد اما در نهایت در سال ۱۹۶۱ از این اتهام تبرئه گشت. همزمان با مختومه اعلام شدن این پرونده ماندلا رهبریِ شاخه‌ی نظامی سازمان کنگره ملی آفریقا- «اومخونتو وسیزوه» به معنی «نیزه ملت»- را به عهده گرفت. ماندلا و شماری دیگر از کنشگران ضد آپارتاید در سال ۱۹۶۴ به اتهام «خرابکاری» به زندان ابد محکوم شدند.
ماندلا در سال ۱۹۸۵ عفو پیشنهادی از سوی بوتا، رئیس دولت وقت، را نپذیرفت اما در نهایت در سال ۱۹۹۰ و پس از ۲۷ سال تحمل زندان با فشار مردم آفریقای جنوبی و نهادهای بین‌المللی آزاد شد.
ماندلا تقریبا یک سوم از عمر خود را در زندان گذراند اما دوره ۲۷ ساله زندان او، زندانی شماره ۴۶۶۶۶ سلول پنجم جزیره روبن در نزدیکی کیپ‌تاون را به یکی از مهمترین زندانیان قرن بیستم تبدیل کرد.
دورانی که ماندلا در زندان بسر می‌برد حتی زندانیان نیز در آفریقای جنوبی طبقه‌بندی می‌شدند. او به عنوان یک سیاهپوست در پایین‌ترین رده زندانیان قرار گرفته بود و سال‌ها کار طاقت‌فرسا در معادن سنگ آهک را تجربه کرد. همچنین او به دلیل طبقه‌بندی نژادی در زندان هر شش ماه مجاز به داشتن تنها یک ملاقات و یک نامه بوده است. ماندلا در طول دوران حبس ۲۷ ساله خود، تنها سه بار با همسرش ملاقات کرد.
اما آنچه موجب شد نلسون ماندلا به عنوان یکی از نمادهای مبارزات مدنی در جهان برجسته شود تلاش خستگی‌ناپذیر او در مسیر مبارزاتش بود بطوری که دوران طولانی زندان را به یک مرحله از مسیر مبارزاتی‌اش تبدیل کرد و توانست با نوشتن خاطرات و دیدگاه‌هایش تاثیر مهمی بر جامعه خود بگذارد. کتاب «راه دشوار آزادی» مشهورترین کتاب ماندلاست که در دوران زندان نوشته است.
هر چند برخی دورانی را که ماندلا مسئولیت شاخه‌ی نظامی سازمان کنگره ملی آفریقا را بر عهده گرفت با دیگر بخش‌های مبارزات بدون خشونت او متناقض ارزیابی می‌کنند اما ماندلا در نخستین ساعات پس از آزادی از زندان در یک سخنرانی با تاکید بر پایبندی خود به صلح و آشتی با اقلیت سفیدپوستان کشورش گفت: «متوسل شدن ما به مبارزه مسلحانه در دهه ۱۹۶۰ که با تشکیل جناح نظامى ANC شکل گرفت، یک اقدام صرفا دفاعى در برابر خشونت آپارتاید بود. عوامل الزام‌آور مبارزه مسلحانه امروز هم وجود دارند. ما گزینه‌اى نداریم جز اینکه ادامه دهیم. ما ابراز امیدوارى مى‌کنیم که شرایط منجر به حل و فصل مسالمت‌آمیز مسائل هرچه زودتر ایجاد شود تا احتمالا دیگر نیازى به مبارزه مسلحانه نباشد.»
ماندلا از نخستین روز پس از آزادی نیز فعالیت سیاسی خود را ادامه داد و سرانجام در سال ۱۹۹۴ نخستین انتخابات دموکراتیک آفریقای جنوبی که در آن همه افراد می‌توانستند شرکت کنند برگزار شد. کنگره ملی آفریقا اکثریت را در این انتخابات به خود اختصاص داد، و ماندلا، به عنوان رهبر کنگره ملی آفریقا، به عنوان نخستین رئیس‌جمهور سیاهپوست این کشور برگزیده شد. ماندلا تنها یک دوره رئیس جمهور آفریقای جنوبی بود و پس از آن ترجیح داد حوزه اجرایی کشور در دست نیروهای جوان باشد.
او در دسامبر ۲۰۱۳ برابر با ۱۴ آذر ۱۳۹۲ در سن ۹۵ سالگی در شهر ژوهانسبورگ درگذشت. ماندلا به عنوان یکی از برجسته‌ترین چهره های سیاسی جهان همواره مورد توجه است.
جدا از پایداری ماندلا در مسیر مبارزاتی‌اش، برخورد او با مخالفان پس از پیروزی در مبارزات و رسیدن به قدرت نیز سزاوار تأمل است. ماندلا پس از پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری و سقوط رژیم آپارتاید آفریقای جنوبی در برخورد با سفیدپوستان مسیر انتقام را در پیش نگرفت، بلکه تنها به بهبود وضعیت کشور و مردمش فکر کرد. او حتی اف دبلیو دکلرک رئیس جمهوری پیشین آفریقای جنوبی را که سفیدپوست بود به عنوان معاون خود برگزید و دادستان سابق کشور را برکنار نکرد. او تلاش کرد به همه ایده‌آل‌هایی را که در کتاب مشهور «راه دشوار آزادی» برای مردم کشورش مطرح کرده بود در دوران ریاست جمهوری و زمانی که قدرت را در دست داشت عمل کند. ماندلا به عنوان یک حقوقدان معتقد بود نظام حقوقی آفریقای جنوبی باید تغییر کند و این تغییر جز با همدلی و همراهی همه مردم کشور میسر نخواهد شد.
ماندلا در بخشی از کتاب «راه دشوار آزادی» می‌نویسد: «بدون احترام به دیگران و آزادی دیگری به هدف‌مان نمی‌رسیم. ستمگر هم باید از ستم آزاد شود. در همان روز‌های سخت زندان که نومیدی می‌خواست ما را ویران کند، درخششی از انسانیت را در چشمان یکی از زندانبان‌ها دیدم. شاید برای یک ثانیه! همان برای من کافی بود تا بدانم و مطمئن شوم که باید راهمان را ادامه دهیم. شعله انسانیت در نهاد انسان ممکن است پوشیده بماند؛ اما روزی برافروخته خواهد شد.»
بسیاری از تحلیلگران یکی دیگر از ویژگی‌های ماندلا را واقعگرایی او و کناره‌گیری از قدرت می‌دانند. ماندلابا وجود محبوبیت فراوانی که در آفریقای جنوبی داشت تصمیم گرفت در قدرت نماند و یکی از شاخص‌های دموکراسی بالنده یعنی واگذاری قدرت و ایجاد فرصت برای جوانان و نخبگان را در آفریقای جنوبی تحقق بخشید.
جالب آنکه برخی مقامات جمهوری اسلامی همواره نسبت به نلسون ماندلا ابراز ارادت می کنند و او را دو بار، در دولت هاشمی رفسنجانی و دولت مجمد خاتمی، به ایران دعوت کردند اما آنها بدترین شیوه‌های برخورد با مخالفان را در طی چهار دهه گذشته در پیش گرفته‌اند و به نظر می‌رسد فقط از زاویه‌ی «نژادی» به ماندلا توجه نشان می‌دادند و نه به خاطر مبارزات وی در راه آزادی!
شاید با توجه به شرایط امروز ایران راه و منش سیاسی نلسون ماندلا به عنوان کسی که بیش از ۷۰ سال برای استقرار دموکراسی در کشورش تلاش کرد، بتواند الگویی مناسب برای فعالان سیاسی ایران و به ویژه جوانان باشد.
نلسون ماندلا نشان داد دموکراسی بر بستری فاقد خشونت و خونریزی و ستم رشد می‌کند در حالی که با نگاه کینه‌توزانه و رفتار انتقامجو حتی در صورت تغییر حکومت، ستم و خشونت همچنان باقی می‌ماند و تنها مجریان آن تغییر می‌کنند.
