گزارش تفریغ بودجه چهار ماه نخست امسال نشان می‌دهد که در سال ۱۴۰۱ فروش نفت خام به عنوان مهمترین منبع درآمدزایی دولت با کسری ۶۰ درصدی روبرو بوده. در این مدت منابع بودجه از صادرات نفت، میعانات گازی و گاز طبیعی حدود ۶۶ هزار میلیارد تومان اعلام شده است.
دیوان محاسبات کشور گزارش تفریغ بودجه فروردین تا تیرماه را منتشر کرده که نشان می‌دهد «تنها ۴۰ درصد از بودجه نفتی مصوب چهار ماه ابتدایی امسال تحقق یافته است.»
در قانون بودجه ۱۴۰۱ درآمد نفتی ۴۸۱ هزار میلیارد تومان پیش‌بینی شده، بر این اساس باید در چهار ماهه نخست حدود ۱۶۰ هزار میلیارد تومان از این درآمد تحقق پیدا می‌کرد اما بر اساس گزارشی که دیوان محاسبات کشور به تازگی منتشر کرده، در این مدت فقط ۶۶ هزار میلیارد تومان محقق شده که برابر با ۴۰ درصد از اهداف تعیین شده است.
بر اساس این گزارش «میزان تحقق بودجه مالیاتی حدود ۸۱ درصد مبلغ مصوب این بازه زمانی بوده و مجموع درآمدهای مالیاتی نیز تا تیرماه سال ۱۴۰۱ نسبت به دوره مشابه سال گذشته رشد ۶۹ درصدی را نشان می‌دهد و به حدود ۱۵۴ هزار میلیارد تومان رسیده است.»
از سوی دیگر قیمت نفت در بازارهای جهانی در چهار ماه ابتدایی امسال نسبت به دور مشابه پارسال حدود ۷۰ درصد رشد داشته است. دیوان محاسبات بدون اشاره به افزایش قیمت جهانی نفت مدعی شده که درآمدهای بودجه نفتی در چهار ماه ابتدایی امسال نسبت به دور مشابه پارسال حدود ۵ برابر شده است. این در حالیست که افزایش درآمد ارزی ناشی از فروش نفت به معنای فروش نفتِ بیشتر نیست بلکه مدیون افزایش قیمت جهانی نفت در پی حمله ولادیمیر پوتین به اوکراین است!
آمار درآمدهای ارزی ارائه شده در گزارش تفریغ بودجه با در نظر قیمت جهانی نفت، نشان می‌دهد ایران در چهار ماه نخست به طور متوسط روزانه حدود ۲۵۶ هزار بشکه نفت صادر کرده است. در قانون بودجه اما وزارت نفت مکلف به صادرات روزانه یک میلیون و دویست هزار بشکه نفت بوده که طبق گزارش دیوان با صرف نظر از درآمدهای گازی ۴۰ درصد آن محقق شده است.
اظهار نظر مقامات جمهوری اسلامی هم نشان می‌دهد برخلاف ادعاهای جواد اوجی وزیر نفت، وضعیت صادرات نفت حتی برای دولت هم رضایتبخش نیست. مسعود میرکاظمی رئیس سازمان برنامه و بودجه چند روز پیش گفته بود که «بخش مهمی از درآمدهای نفتی در سال جاری تحقق نیافته است.»
حمید حسینی رئیس اتحادیه صادرکنندگان فرآورده های نفتی معتقد است موضوع فقط «فروش نفت» نیست و ایران برای دریافت پول حاصل از صادرات مشکلاتی جدی دارد: «تنها چالش ما فروش نفت نیست. معضل اصلی ما وصول درآمدهای نفتی است. شاید ما بین ۷۰۰ هزار بشکه تا یک میلیون بشکه هم نفت بفروشیم اما قادر نیستیم که تمام پول آن را دریافت کنیم.»
همچنین دیوان محاسبات در حالی بر «پنج برابر شدن درآمد حاصل از نفت نسبت به مدت مشابه سال گذشته» تأکید کرده اما کارشناسان و تحلیلگران معتقدند ایران یک فرصت طلایی برای صادرات نفت را طی ماه‌های گذشته و با تحریم نفت روسیه توسط غرب از دست داده است.
نرسی قربان کارشناس انرژی در اینباره گفته که «کشورهای نفت خیز با تمام قدرت سعی دارند تا از این فرصت پیش آمده به نفع خود استفاده کنند. اما متاسفانه ایران به دلیل تعلل هایی که در احیای برجام اتفاق افتاده نتوانسته از این فرصت بی نظیر استفاده کند.»
این کارشناس انرژی با اشاره به کاهش قیمت نفت در یک ماه گذشته، گفته که «معلوم نیست این فرصت تا کی ادامه پیدا کند. به همین دلیل سرعت انجام طرح‌های نفتی در کشورهای مختلف چند برابر شده و نوعی کورس توسعه در منطقه به راه افتاده است.»
یکی از مهمترین رقبای ایران در بازار نفت پادشاهی عربستان سعودی است. صادرات نفتی این کشور طی بهار امسال با ۹۰ درصد افزایش به ۶۶ میلیارد دلاررسید و سبب شد درآمد نفتی این کشور در شش ماه نخست ۲۰۲۲ به بیش از ۱۱۵ میلیارد دلار برسد. صندوق بین‌المللی پول نیز پیش‌بینی کرده عربستان پرسرعت‌ترین رشد اقتصادی در ۱۱ سال اخیر را طی سال جاری ادامه خواهد داد. اقتصاد عربستان سعودی در سه ماهه دوم سال جاری میلادی یازده و هشت دهم درصد بزرگتر شد و رشد تولید ناخالص داخلی در بخش غیرنفتی که محرکه‌ی اشتغالزایی است به رقم قابل توجه پنج و چها دهم درصد دست یافت.
عراق نیز که در سال‌های گذشته همواره با جنگ و درگیری‌های داخلی و خارجی و تغییر رژیم سیاسی روبرو بوده توانسته در بازار انرژی از ایران پیشی بگیرد بطوری که در شش ماه نخست سال جاری میلادی و درست همزمان با کُند شدن روند مذاکرات هسته‌ای جمهوری اسلامی و غرب، درآمدهای ارزی عراق تنها از صادرات نفت خام به بیش از ۶۱ میلیارد دلار رسیده و به حریفی جدی برای ایران در بازار جهانی نفت تبدیل شده است.
عقب‌افتادگی از طرح‌های توسعه‌ای و ناتوانی جمهوری اسلامی در جذب سرمایه‌گذاری سبب شده زیرساخت‌های صنعت نفت و گاز و پتروشیمی ایران حتی در صورت توافق و لغو تحریم‌ها، آماده حضور پررنگ در بازارهای جهانی نباشد.
«گشایش اقتصادی» با توافق اتمی؟ برای مردم یا برای جمهوری اسلامی؟!
هرچند مقامات دولت سیزدهم در حال آمارسازی و ادعاهای بی‌اساس درباره جذب سرمایه‌گذاری در صنعت نفت هستند اما گزارش‌ها، این ادعاها را زیر سوال می‌برد. ابراهیم رئیسی اوایل فروردین امسال مدعی شد در پاییز و زمستان گذشته در مجموع ۱۴ میلیارد دلار قرارداد و تفاهمنامه در صنعت نفت امضا شده است. چند روز بعد جواد اوجی وزیر نفت این رقم را «بیش از ۱۶ میلیارد دلار» اعلام کرد و یک ماه بعدتر شرکت ملی نفت ایران این رقم را به نه و نیم میلیارد دلار کاهش داد!
غلامحسین حسن‌تاش کارشناس انرژی هشدار داده که در صورت تداوم روند کنونی سرمایه‌گذاری و کاهش تولید و رشد مصرف، ایران در کمتر از ۲۰ سال آینده به وارد کننده نفت و گاز تبدیل می‌شود.
این کارشناس حوزه نفت اقدامات غیرکارشناسی و فقدان شایسته‌سالاری را بزرگترین مشکل صنعت نفت و گاز ایران دانسته و گفته که «بیشتر از تحریم یا کمبود سرمایه یا هر مشکل دیگری، مشکل ما به ساختار سیاسی کشور بازمی‌گردد که خیلی دغدغه شایسته‌سالاری یا تداوم تجربه‌ها را ندارد. به نظر من همه مشکل ما به کیفیت حکمرانی و در نهایت ساختار سیاسی بازمی‌گردد که تا آن مسئله را حل نکنیم، مشکلات دیگرمان حتی در حوزه کارشناسی هم حل نخواهدشد.»
او افزوده که «در حال حاضر هیچ نگاه جامع و طراحی کلانی برای تولید، توزیع و مصرف انرژی در کشور وجود ندارد که همین موضوع می‌تواند پیامدهای منفی جدی امنیتی ، اقتصادی و زیست محیطی داشته باشد و در آینده‌ای نزدیک ما را به واردکننده انرژی تبدیل کند.»
در این میان عدم سرمایه‌گذاری و بنیه‌ی ضعیف صنعت نفت و گاز ایران در حوزه استخراج و صادرات، سبب شده که حتی در شرایط لغو تحریم و با توجه به بحران انرژی در جهان، ایران نتواند گاز مورد نیاز کشورهای اروپایی را تأمین و صادر کند.
نیویورک تایمز در گزارشی در اینباره نوشته که «برای اروپا مشکل واقعی نفت نیست بلکه تأمین گاز است. روسیه از فروش گاز طبیعی به کشورهای اروپایی خودداری کرده و آنها در تلاش برای تأمین آن از جاهای دیگر هستند. در حالی که ایران گاز طبیعی زیادی دارد، بیشتر آن را در داخل کشور و برای اتومبیل مصرف کرده و در ضمن فاقد خطوط لوله به اروپا یا امکاناتی برای مایع‌سازی گاز طبیعی است».
در ادامه گزارش نیویورک تایمز آمده «در حالی که روسیه به اروپا برای تأمین گاز طبیعی فشار می‌آورد و اروپا آماده تحریم نفت روسیه است، برخی به دنبال کمک از ایران هستند. این در صورتی است که تهران و واشنگتن با احیای توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ موافقت کرده و تحریم‌های اقتصادی سختگیرانه علیه ایران را لغو کنند که توانایی این کشور برای صادرات انرژی را محدود کرده است. با این حال، حتی اگر فردا توافقی حاصل شود، اجرای آن پیچیده و مرحله‌ای خواهد بود و احتمالا چند ماه طول می‌کشد تا تحریم‌ها علیه ایران لغو شود. هرچند به گفته کارشناسان، ممکن است تأثیر اولیه بر بازار نفت در حد مُسکّن باشد اما همین تأثیر اولیه عرضه نفت از سوی ایران برای کاهش قیمت جهانی در زمستان امسال هم دیر خواهد بود».
در این گزارش، یک کارشناس انرژی نیز با بررسی دیگر مشکلات ایران در حوزه انرژی گاز گفته است «سیاست و تحریم تنها مانع صادرات گاز ایران نیستند. زیرساخت‌های صادرات نیز در این کشور ضعیف است و هیچ خط لوله‌ای برای انتقال گاز به اتحادیه اروپا یا کارخانه‌ای برای تولید گاز طبیعی مایع وجود ندارد. ایران به تخصص فنی شرکت‌های نفتی بین‌المللی نیاز دارد اما این شرکت‌ها احتمالا تا بعد از انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا در سال ۲۰۲۴ تمایلی به ورود مجدد به ایران ندارند زیرا ممکن است رئیس جمهور بعدی جمهوریخواه باشد و تصمیم به خروج مجدد از توافق هسته‌ای بگیرد و دوباره تحریم‌ها را اعمال کند.»
