علی‌اصغر حقدار – در یکصد و هفدهمین سالگرد جنبش مشروطیت هستیم؛ مشروطیت، جنبشی بود که برای مدرن‌سازی فرهنگ و سیاست، استقرار حکومت مقید به قانون، مشروط به حقوق و تأمین رفاه اجتماعی و آزادی به وجود آمد. چیستی و چرایی مشروطت در آثار و تألیفات مشروطه‌پژوهی از دیدگاه‌های متفاوت، بررسی و کاوش شده است؛ همزمان با جنبش مشروطیت، مشروطه‌نویسی شروع و در سیر تاریخی با استناد به اندیشه‌شناسی- تاریخ‌نگاری- نسخه‌شناسی و تحقیقات اسنادی، سبک و روش مشروطه‌پژوهی یکی از اصول تاریخی‌نگاری جریانات و اندیشه‌های ایران معاصر به شمار می‌رود. با وجود انتشار عمومی بخش عمده‌ای از مسائل جنبش مشروطیت، هنوز بخش‌هایی از رویدادها و اندیشه‌های مشروطه‌خواهانه، در انتظار پژوهش و انتشار هستند.
از جمله مواردی که در رابطه با جنبش مشروطیت قابل پژوهش است، تحریفاتی است که در رویدادها و ایده‌های مشروطیت رخ داده‌اند؛ ماجرای گنجاندن «عدالتخانه» در خواسته‌های اولیه مشروطه‌خواهان، مسئله ایده‌هایی که در مجلس اول شورای ملی جریان داشتند، نقش گروه‌های سیاسی سوسیال دموکرات در ساماندهی مشروطه‌خواهان، حضور منفعل برخی ملایان شیعه در صفوف مشروطه‌خواهی و… از مواردی هستند که هنوز در پژوهش‌های مشروطیت بطور کامل و مستند بررسی نشده‌اند.
مسئله «اسلامیت‌های مشروطیت» از دیگر مواردی هستند که با تحریف برخی از اسناد مشروطیت، شکل و ماهیت دیگری به رویدادهای واقعی و کوشندگان در آن، داده‌اند؛ از این منظر، سیر دخالت و تحمیل مجتهدان در نگارش متمم قانون اساسی، نقش عده‌ای از آنها در انجمن‌های مشروطه‌خواه و ادوار اول و دوم مجلس شورای ملی، آنگونه که بایسته و شایسته پژوهش‌های روشمند باشد، بررسی و مستند نشده است.
«ازلیان سوسیال‌دموکرات مشروطه‌خواه» و نقش نوآیینان در انجمن‌های سیاسی و مدارس جدید عصر قاجاریه، از مسائلی است که در آثار و تالیفات مشروطه‌پژوهشی، در مراحل اولیه قرار دارد. نقش «انجمن باغ میکده» در رهبری فکری- سیاسی و نظامی جنبش مشروطیت، یکی از این موارد است که تنها در منابع درجه اول مشروطه‌پژوهی و به صورت محدودی در تألیفات مشروطه‌پژوهانه، مورد کنکاش قرار گرفته است؛ موقعیت یحیی دولت‌آبادی، ارزش خاطرات حاج سیاح، تاریخ‌نگاری ناظم‌الاسلام کرمانی در «تاریخ بیداری ایرانیان» و برخوردهای منفعلانه بهاییان و فعالانه ازلیان در جنبش مشروطیت و انجمن‌هایی که در به ثمر رساندن جنبش مشروطیت نقش داشتند، هنوز بطور کامل و مستند پژوهش نشده‌اند.
«ایرانیان سوسیال‌دموکرات و سکولار مشروطه‌خواه» هم از مواردی است که در مراحل نخستین مشروطه‌پژوهی قرار دارند؛ نقش آگاهی‌بخش، سازمانده و هدایت کننده «انجمن ایالتی تبریز» که بر پایه ایده‌های سوسیال دموکراتیک و در راستای تحقق برابری اجتماعی و ایجاد آزادی‌های سیاسی و تأمین قانونمداری در کشور جریان داشت، از مسائلی است که با پژوهش در آنها می‌توان به لایه‌های تازه‌ای جنبش مشروطیت و ایده‌های مدرن‌گرایانه مشروطه‌خواهانه آگاه شد.
در پیوست و همسو با رویدادهای ناشناس مانده عصر مشروطیت، مسئله «کودتای بختیاری‌ها علیه مشروطیت» و تحلیل مستند و واقع‌بینانه حادثه پارک اتابک، نقش حمایتی سفارت انگلیس از اعاده مشروطیت و تغییر مواضع آن در برابر عملکرد دوران بعداز استبداد صغیر و دوره دوم مجلس شورای ملی، اگرچه در برخی از اسناد دیپلماتیک و دولتی تحقیق شده‌اند، اما حقیقت تغییر رفتار مشروطه‌خواهان و برخوردهای داخلی آنها با یکدیگر و نقش سفارت روسیه در سیر تاریخی مشروطه‌خواهی، از مواردی هستند که تألیفات و آثاری نوین را در مشروطه‌پژوهی می‌طلبند.
«تخریبات بریتانیا و روسیه در مشروطیت» برخلاف آنچه تا کنون در حمایت بریتانیا از مشروطه‌خواهان و مخالفت روسیه با آنان نوشته شده‌اند، از مواردی هستند که مشروطه‌پژوهی را در یافته‌های رسمی و دیپلماتیک ضرورت می‌دهد؛ با مراجعه به اسناد نویافته بریتانیا و روسیه و برخی از اسناد دولتی ایران و خاطراتی که به تازگی منتشر شده‌اند، شکل و ماهیت برخورد دو دولت مذکور را به فرم دیگری درآورده‌اند؛ تأملی روشمند و تاریخ‌نگارانه در آنها، بر شفافیت جریانات بحرانی مشروطیت در سال‌های منتهی به جنگ جهانی اول و معضلات مالی و تجاری مشروطه‌خواهان می‌گشایند.
بر اساس آنچه اشاره کردم، مسئله «دیپلماسی نوین و مشروطیت» هم از مواردی است که جای آن در مشروطه‌پژوهی خالی است. هنوز بجز چند سند ناقص و محدود، اصول دیپلماتیک مشروطه‌خواهان و نحوه برخورد قانونی آنان با مسائل دیپلماتیک مشخص نشده است؛ هنوز معلوم نیست که چرا مجلس مشروطیت، تن به اخراج مورگان شوستر داد یا اینکه چرا مشروطه‌خواهان در برابر اولتیماتوم روسیه کوتاه آمدند و مجلس را تعطیل کردند. همچنین تحلیلی در رابطه مشروطیت با انعقاد قرارداد ۱۹۱۹ و فسخ آن، تدوین و تألیف نشده است.
«سلطنت مشروطه: از حکومت منتظم تا دولت مقید به قانون» هم از مسائلی است که زمینه‌های تحول فکری و تغییر ادبیات سیاسی در ایران پیشامشروطه، در میان تحقیقات مشروطه‌پژوهی مورد توجه قرار نگرفته است؛ تا کنون تا حدی از شخصیت‌های مدرن‌اندیشی نوشته شده که در تألیفات و آثار خود به ضرورت حکومت مشروط و مقید به قانون اشاره کرده‌اند. پیشینه اندیشه‌های مدرن مشروطه‌خواه در ایران از چه زمانی و توسط چه کسانی به وجود آمد؟ اثرات عملی آنان در تدوین قانون اساسی و قوانین موضوعه تا چه حدی است؟ و… سوالاتی هستند که در دایره مشروطه‌پژوهی قرار دارند و انتشار کمترین متون را در این رابطه شاهدیم.
«برنامه و مدل اقتصادی مشروطیت» هم از مسائل و موارد مهمی هستند که به صورت منسجم و به استناد منابع تاریخی، اسناد رسمی و خاطرات و یادداشت‌های مشروطه‌خواهان، صورت روشمند را در مشروطه‌پژوهی به خود اختصاص نداده‌اند. مسئله زمین و دهقانی- فقرزدایی- بهداشت عمومی- صنعت‌گرایی- تجارت مالیه- بانکداری و اصلاحات مالی- دموکراسی اجتماعی- برنامه‌های اقتصادی سوسیال دموکرات‌ها- ایده‌های علی اکبر دهخدا- افکار طالبوف تبریزی- اصلاح ساختارهای مالی و اقتصادی مورگان شوستر و… از مواردی هستند که روشنگر مدل اقتصادی مشروطه‌خواهان به شمار می‌روند.
و اینکه «قحطی و وبا در پیش‌زمینه‌های مشروطیت» چه تاثیراتی داشته است؛ حکومت قاجاریه با بهداشت عمومی چگونه برخورد می‌کرد و این مسئله چطور به یاری مشروطه‌خواهان در جهت اعلان برنامه‌های رفاه و بهداشت اجتماعی آمد و مردمی را که با واقعیت‌های آزاردهنده زندگی درگیر بودند، در کنار مشروطه‌خواهان قرار داد… همه اینها و موارد دیگر، از مسائلی هستند که با ورود به دایره مشروطه‌پژوهی، می‌توانند بر نوین‌سازی مشروطیت و آگاهی از ضعف‌های آن و رفع آنان دلالت داشته تا قوت‌های اندیشه مشروطیت و مشروطه‌خواهی را مدرن ساخته و با جهان امروز تطبیق دهند.
