فیروزه نوردستروم- این روزها دریاچه ارومیه به کویر نمکی تبدیل شده که هزاران سال دریاچه‌ای پرآب بود بود ولی مدت‌هاست که حال و روز خوشی ندارد. از چندی پیش، خبر مالچ‌پاشی بر بستر این دریاچه، برای جلوگیری از انتشار ریزگردهای نمکی برخاسته از سطح خشک آن با اظهارات متناقض مسئولان روبرو شده است. فعالان محیط زیست طی هفته‌های گذشته از مالچ‌پاشی بر سطح دریاچه ارومیه خبر داده بودند. این خبر با انتشار گزارشی از سوی «شبکه سهند»، شبکه استانی آذربایجان شرقی وابسته به صداوسیمای جمهوری اسلامی، تأیید شد. با انتشار این خبر موجی از واکنش‌ها از سوی فعالان محیط زیست به راه افتاد و در مقابل، مقامات دولتی نیز اظهاراتی متناقض درباره آن ارائه دادند.
میثم سعیدی مدیرکل روابط عمومی سازمان حفاظت محیط زیست در واکنش به انتشار خبر مالچ‌پاشی دریاچه ارومیه مدعی شد که خاک‌پوش یا مالچ غیرنفتی تنها در مساحت ۶۰ مترمربع از دریاچه ارومیه و به منظور تحقیقات انجام شده است.
سازمان حفاظت محیط زیست نیز ۱۹ دی‌ماه توضیحاتی درباره طرح تحقیقاتی مالچ‌پاشی در بخشی از دریاچه ارومیه ارائه کرد. در بخشی از این توضیحات آمده است: «طرح مالچ‌پاشی با هدف تثبیت شن‌های روان به‌صورت آزمایشی و تنها در ۶۰ متر مربع از بستر دریاچه که فاقد پوشش گیاهی است، انجام می‌شود و در گزارش صداوسیما نیز اشاره شده است که مالچ یا خاکپوش‌های استفاده‌شده غیرنفتی است و قابلیت تجزیه دارد و هیچ آسیبی به اکوسیستم دریاچه وارد نمی‌کند.»
در همین ارتباط مهندس خسرو بندری کارشناس مدیریت آب در گفتگو با کیهان لندن معتقد است: «در مورد مالچ‌پاشی یا هر ماده دیگری که به دریاچه ارومیه اضافه شود محیط یا درواقع ترکیب دریاچه را تغییر می‌دهد. مثلا اگر آهک اضافه شود اولین خطر این تغییر این است که آرتمیاهای کوچک موجود در دریاچه، غذای پرندگان مهاجر را از بین می برد. اساسا اثر هر ماده معدنی نه تنها در دریاچه ارومیه بلکه در هر محیطی باید بررسی شود به‌خصوص در مورد منطقه‌ای بسیار وسیع و دریاچه بسیار مهمی مانند ارومیه.»
مالچ‌پاشی و مومیایی دریاچه ارومیه؛ از ادعای «طرح تحقیقاتی» تا دستور توقف
به گفته این کارشناس منابع آب، مالچ‌پاشی بر دریاچه ارومیه حتی با وجود استفاده از مالچ تجزیه شونده، در سطح آزمایشی درست ولی انجام آن در سطح گسترده به شدت غلط و مخرب است. وی می‌گوید: «فارغ از انگیزه کسانی که مانع از انجام این کار شدند، من کارشان را درست می‌دانم و استدلال جناب کاوه مدنی که در مصاحبه‌ای مالچ‌پاشی را کاری مثبت دانسته بود به نظر من غلط است. افزودن هر ماده‌ای برای جلوگیری از وزش بادهای نمکی بجز آبپاشی گام دیگری در نابودی دریاچه است. آزمایش مالچ‌پاشی باید سال‌ها توسط یک گروه تحقیقاتی بسیار بسیار قوی انجام شود و نتایج مورد بررسی دقیق قرار بگیرند.»
از سوی دیگر لیتیوم در سفره‌های زیرزمینی زیر بیابان‌های نمکین یافت می‌شود و از نمک و سنگ سخت به دست می‌آید و رسوبات منابع آبی شور عیار بالاتری از آن را تأمین می‌کنند، بطوری که اقیانوس‌ها «حدود پنج هزار برابر» بیش از خشکی این عنصر گرانبها را در خود دارند.
در همین ارتباط ایرنا خبرگزاری دولتی جمهوری اسلامی اواسط شهریور۱۴۰۱ در گزارشی تأکید کرده بود که خشکیدن منابع آبی مهم ایران «در پس خود منابع مالی زیادی» به واسطه «استخراج لیتیوم» به همراه دارد.
در این گزارش، بدون ذکر جزئیات بیشتر، با استناد به «گزارش‌های رسانه‌ای» اشاره شده بود که «شاید» وجود لیتیوم در کف این دریاچه‌ها را بتوان به عنوان یک احتمال در تعلل مقامات حکومتی ایران در احیای دریاچه‌ها از جمله ارومیه مطرح کرد.
همچنین در این گزارش به خشک شدن دریاچه‌های نمک قم، حوض سلطان، بختگان، هامون، کافتر، مهارلو، پریشان، طشک، جازموریان، و ارومیه و تالاب گاوخونی اشاره شده بود. در این میان بر اساس «اکتشافات پهنه‌های معدنی در سال ۱۳۹۳»، از دریاچه نمک قم، تالاب حوض سلطان و دریاچه ارومیه از جمله «مهم‌ترین منابع غنی لیتیوم» نام برده شد.
در عین حال که رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی ایران وجود لیتیوم در دریاچه ارومیه را تایید کرده، رییس اداره حفاظت محیط زیست ارومیه گفته است یک شرکت چینی درخواست دریافت مجوز برای برداشت شورابه‌های پارک ملی این دریاچه را داشت.
پیشتر علیرضا شهیدی رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی ایران با بیان اینکه دریاچه ارومیه حاوی لیتیوم است به خبرگزاری ایلنا گفته بود: «هیچ کس در ایران نمی‌تواند این میزان اندک را فرآوری کند.»
وحید جلال زاده نماینده مردم ارومیه در مجلس شورای اسلامی نیز ۲۲ دی‌ماه به خبرگزاری ایلنا گفته بود: «هر از چندگاهی شایعاتی درباره بستر دریاچه ارومیه در فضای مجازی بزرگنمایی می‌شود، طبق پیگیری‌ها تا جایی که بنده اطلاع دارم چینی‌ها در بستر دریاچه ارومیه مشغول فعالیت نیستند و اصلا دریاچه ارومیه فاقد لیتیوم است که چینی‌ها و یا هر شرکت دیگری بخواهد آن را استحصال کند.»
به گفته مدیرکل روابط عمومی سازمان حفاظت محیط زیست نیز چینی‌ها «فعالیتی در بستر دریاچه ارومیه ندارند، خشک شدن دریاچه برای استحصال منابع، کذب است »
آیا دلیل خشکاندن دریاچه‌های نمکی ایران و به‌خصوص دریاچه ارومیه می‌تواند به دلیل استخراج لیتیوم باشد؟ بر اساس آنچه در برخی رسانه‌ها مطرح شده آیا می‌توان گفت که دریاچه ارومیه کاملا خشک شده و احیا نمی‌شود؟ آنهم در حالی که در سال ۱۳۹۴ در اولین دولت حسن روحانی مدام درباره‌ی احیای این دریاچه تا ۱۴۰۲، یعنی سالی که به پایان آن نزدیک می‌شویم، وعده داده می‌شد!
مهندس بندری در این زمینه معتقد است: «اینکه گفته می شود دریاچه ارومیه خشک شده باید گفت خیر، دریاچه ارومیه هنوز خشک نشده؛ هنوز یک مقدار آب دارد و از این حجم آب، به صورت فصلی اضافه یا کاسته می‌شود و در نتیجه هنوز حیات در این دریاچه وجود دارد.»
وی در ادامه توضیح می دهد: «تا جایی که اطلاع دارم فعلا از دریاچه ارومیه نمک برداشت می‌کنند این در حالیست که تپه‌های نمکی در نزدیکی تبریز وجود دارند که نمک موجود در این تپه‌ها مرغوب‌تر (نمک دارای ید) از پودر نمک دریاچه است.»
این پژوهشگر مدیریت منابع آب معتقد است: «چینی‌ها هنوز قرارداد نبسته‌اند، هم‌اکنون در حال مطالعه برای بررسی توجیه اقتصادی استخراج لیتیوم هستند چرا که درصد لیتیوم موجود در نمک دریاچه برای آنها اهمیت دارد و البته مسئله مالچ‌پاشی هم ارتباطی به موضوع لیتیوم ندارد.»
وی می‌افزاید: «به هر حال بطور صد درصد می‌توان گفت که در دریاچه ارومیه لیتیوم وجود دارد، نکته مهم میزان و درصد آن است که آیا در حجمی هست که مقرون به صرفه باشد که چینی‌ها یا هر کس دیگری آن را در سطح وسیع استخراج کند؟ و نکته دیگر اینکه بررسی این موضوع نیازمند مطالعه است و در حال حاضر چینی‌ها در حال مطالعه هستند که آیا درصد تراکم لیتیوم به اندازه‌ای هست که ارزش برداشت داشته باشد یا نه.»
یکی از خبرنگاران ساکن ارومیه نیز در همین ارتباط به کیهان لندن می‌گوید: «من هفته پیش در یک تور رسانه‌ای همراه تعدادی از خبرنگاران به محل استخراج نمک در کنار میانگذر رفتیم، مدیرکل محیط زیست استان‌های آذربایجان غربی و شرقی هم آنجا بودند، در این بازدید، آنها برداشت لیتیوم از دریاچه ارومیه را تکذیب کردند و گفتند تنها ماده معدنی قابل برداشت، نمک خشک است.»
وی اضافه کرد: «مدیرکل محیط زیست آذربایجان غربی در این بازدید ادعا کرد برداشت نمک از دریاچه ارومیه از گذشته‌های دور همیشه بوده و موضوعی جدید نیست. به گفته مدیرکل محیط زیست آذربایجان‌غربی هم‌اکنون شش مجوز برداشت نمک از دریاچه توسط سازمان صنعت معدن و تجارت در ابعاد ۲۰ هکتار با عمق ۴۰ سانتی‌متر صادر شده. نمک به دست آمده در صنعت شیشه‌سازی، یخ‌زدایی از جاده‌ها و نیز مصارف جوامع محلی کاربرد دارد.»
این خبرنگار همچنین گفت: «ما حتی در مورد حضور چینی‌ها برای برداشت نمک سوال کردیم؛ مدیران کل هر دو تکذیب کردند؛ از چند راننده در مورد وضعیت برداشت نمک سوال کردم، گفتند نمک‌ها را به مراغه می‌برند.»
وی معتقد است: «عامل اصلی خشکی دریاچه ارومیه ساخت بیش از ۲۳ سد در حوضه دریاچه ارومیه و توسعه سطح زیر کشت کشاورزی پس از انقلاب است. پس از پیروزی انقلاب نزدیک ۵ برابر به سطح زیر کشت حوضه دریاچه اضافه شده به عبارت دیگر عدم مدیریت صحیح منابع آبی. ساخت نیمی از این سدها ضروری نبود، یعنی کاربرد مثبت و بازده خاصی ندارند. فقط جلوی حقابه دریاچه را گرفته‌اند، البته دولت روحانی تصویب کرده بود که کارهای تحقیقاتی برای سدسازی‌های جدید متوقف شود و حتی جلوی ساخت سدهای نیمه‌کاره را هم گرفتند. حالا این دولت می‌خواهد آن طرح‌ها را اجرا کند و دوباره سد بسازند با این توجیه که رودخانه‌های اطراف مثل نازلو چای آب دارند،»
عوامل انسانی که در رقم خوردن وضعیت اسفناک دریاچه ارومیه نقش داشته‌اند شامل سدسازی‌های متعدد، ساخت بزرگراه «شهید کلانتری» و توسعه ۲۷۰ هزار هکتاری کشاورزی است که البته بیشتر این سدها برای توسعه کشاورزی ساخته شده و از ۲۳ سد فعال در این حوضه آبریز، کشاورزی در کاربرد ۱۵ سد دیده شده است.
به دلیل ساخت این سدها، حجم آبی که پیش از ساخت آنها به دریاچه ارومیه وارد می‌شده اکنون به زمین‌های کشاورزی رفته یا در پشت سدها ذخیره می‌شود و معمولاً در هر سال مقدار بسیار اندکی از آب برخی از این سدها، سهم دریاچه ارومیه می‌شود که همین مقدار اندک نیز تبخیر می‌شود بدون آنکه به شکل بارش به دریاچه بازگردد.
سد زولا، سد شهرچای، سد آغ‌چای، سد ارس ۲ و… از جمله سدهایی هستند که ورودی آنها به دریاچه ارومیه تقریبا صفر است!
