دکتر مهدی میرسعیدی – در تاریخ ۶ اردیبهشت ۱۴۰۴، حادثه‌ای مهیب در اسکله «رجایی» بندرعباس به وقوع پیوست که منجر به انفجارهای پی در پی و آتش‌سوزی گسترده شد. این رویداد با تولید حجم زیادی از دود، گازهای سمّی و ذرات معلق همراه بود و خسارات انسانی قابل توجهی شامل ۸ کشته و بیش از ۷۵۰ مصدوم تا زمان نگارش این مقاله به همراه داشت. مشاهده دود نارنجی‌رنگ پس از انفجار، توجه کارشناسان را به احتمال وجود ترکیبات نیتروژن‌دار نظیر نیترات آمونیوم جلب کرد، اگرچه برخی مسئولان رسمی وجود این ماده را در حادثه رد کردند. تحقیقات برای تعیین دقیق ترکیبات دخیل همچنان ادامه دارد.
تحلیل رنگ دود ناشی از انفجار اطلاعات ارزشمندی درباره ماهیت مواد آزادشده به محیط می‌دهد. دود نارنجی یا متمایل به قرمز معمولاً حاکی از انتشار اکسیدهای نیتروژن (NOx) است که از سوختن یا انفجار ترکیبات نیتروژن‌دار نظیر نیترات آمونیوم حاصل می‌شود. از طرف دیگر، دود سیاه نشان‌دهنده احتراق ناقص ترکیبات کربنی مانند پلاستیک‌ها و مواد پتروشیمیایی است، در حالی که رنگ‌های زرد یا سبز می‌توانند به وجود ترکیبات حاوی کلر یا گوگرد اشاره داشته باشند. در این حادثه، ترکیب دود نارنجی و تیره، گواهی بر آزاد شدن گازهای نیتروژن‌دار، آمونیاک، و سوختن محصولات پتروشیمی است.
آلودگی ناشی از این حادثه می‌تواند پیامدهای سنگینی برای سلامت انسان و محیط زیست به همراه داشته باشد. یکی از مهم‌ترین نگرانی‌ها، انتشار گسترده ذرات معلق (Particulate Matter) در اندازه‌های مختلف است. ذرات PM10 (ذرات با قطر کمتر از ۱۰ میکرون) می‌توانند به نواحی فوقانی دستگاه تنفسی نفوذ کنند و سبب تحریک مخاط بینی، گلو و نای شوند. ذرات PM2.5 (ذرات با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون) کوچک‌تر بوده و قابلیت نفوذ عمیق‌تری دارند، به نحوی که به اعماق ریه‌ها یعنی آلوئول‌ها رسیده و سبب التهاب مزمن و تشدید بیماری‌های ریوی و قلبی می‌شوند. ذرات فوق‌ریز (ultrafine particles) با اندازه کمتر از ۰.۱ میکرون (۱۰۰ نانومتر) حتی خطرناک‌ترند؛ این ذرات می‌توانند مستقیماً وارد جریان خون شوند، ایجاد استرس اکسیداتیو کنند و با بروز اختلالات التهابی سیستمیک و آسیب قلبی عروقی همراه باشند.
افراد مبتلا به بیماری‌های زمینه‌ای تنفسی مانند بیماری انسدادی مزمن ریه (COPD)، آسم، برونشیت مزمن، و بیماری‌های قلبی‌عروقی بطور ویژه در معرض خطر بیشتری قرار دارند. در بیماران COPD، تماس با ذرات معلق PM2.5 می‌تواند موجب شعله‌ور شدن علائم، افزایش تنگی نفس، سرفه‌های پی در پی و نارسایی حاد تنفسی شود. در مبتلایان به آسم نیز افزایش غلظت ذرات معلق می‌تواند باعث بروز حملات آسم، نیاز به درمان‌های اورژانسی، و بستری در بیمارستان شود. کودکان، سالمندان، زنان باردار و افراد دارای سیستم ایمنی تضعیف شده از جمله گروه‌های بسیار آسیب‌پذیر در این شرایط به شمار می‌روند.
با توجه به شدت آلودگی هوا و احتمال انتشار مواد سمی در منطقه، رعایت توصیه‌های بهداشتی توسط ساکنان بندرعباس و اطراف آن اهمیت ویژه‌ای دارد. به ساکنان توصیه می‌شود در حد مکان در خانه‌های خود بمانند و درها و پنجره‌ها را کاملاً بسته نگه دارند. استفاده از دستگاه‌های تصفیه هوای خانگی مجهز به فیلتر HEPA برای کاهش میزان ذرات معلق در محیط داخلی بسیار مؤثر است. در صورتی که خروج از منزل ضرورت یابد، حتماً باید از ماسک‌های محافظتی مناسب مانند ماسک‌های N95 یا P2 که توانایی فیلتر کردن ذرات ریز معلق را دارند استفاده شود.
شستشوی مکرر صورت و دست‌ها، پوشیدن لباس‌های بلند و جلوگیری از تماس مستقیم پوست با آلودگی‌های محیطی توصیه می‌شود. افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن به ویژه بیماران ریوی باید مصرف داروهای روزمره خود را ادامه دهند و در صورت بروز هرگونه علائم تشدیدی مانند تنگی نفس، سرفه شدید یا خس‌خس سینه فوراً به مراکز درمانی مراجعه کنند. پیگیری مستمر اطلاعیه‌های رسمی صادرشده توسط مقامات بهداشتی و امدادی اهمیت دارد تا از آخرین وضعیت کیفیت هوا و اقدامات اضطراری آگاه باشند.
مقامات مسئول نیز باید بطور مستمر کیفیت هوا را پایش کنند و اطلاعات شفاف و به‌موقع درباره میزان آلودگی و ترکیبات خطرناک در اختیار مردم قرار دهند. تجهیز نیروهای امدادی به ماسک‌ها و لباس‌های حفاظتی استاندارد برای جلوگیری از آسیب‌های تنفسی ضروری است. تشکیل تیم‌های انتقال بیماران به مراکز درمانی دارای دستگاه‌های تنفس مصنوعی و مراقبت‌های اهمیت ویژه دارد.
همچنین بررسی دقیق زیرساخت‌های تخریب شده و اصلاح فرآیندهای ذخیره‌سازی و حمل مواد خطرناک باید در اولویت قرار گیرد تا از تکرار چنین حوادثی در آینده نزدیک و دور جلوگیری شود.
فارغ از علت انفجار، کمک‌رسانی آنی به مصدومین حادثه و آمادگی استانی و کشوری برای کمک‌رسانی به بیماران در تماس با دود و مواد شیمیایی پراکنده شده در سطح شهر و استان حیاتی است. با رعایت توصیه‌های بهداشتی فردی و همکاری اجتماعی، می‌توان از بروز آسیب‌های بیشتر جلوگیری کرد و سلامت جامعه را در حد امکان حفظ نمود.
*دکتر مهدی میرسعیدی استاد و پژوهشگر دانشگاه فلوریدا
منابع:
۱- خبرآنلاین، «انفجار بندرعباس؛ دود نارنجی چه سرنخ‌هایی می‌دهد؟»
۲- تابناک، «اعلام علت اصلی انفجار بندر شهید رجایی؛ ۸ فوتی و ۷۵۰ نفر مصدوم»
۳- World Health Organization (WHO), “Ambient (outdoor) air pollution,” ۲۰۲۴
۴- U.S. Environmental Protection Agency (EPA), “Particulate Matter (PM) Pollution,” ۲۰۲۴
