مدتی است که ارمنستان و ارمنیان به مناسبت صدسالگی جنایاتی که نسبت به آنها در اوایل قرن بیستم صورت گرفت، در صدر خبرهای جهان قرار دارند.
یک‌شنبۀ گذشته رهبر کاتولیک‌های جهان، پاپ فرانسیس، در برابر رهبران کلیسای گریگوری ارامنه در واتیکان ازرویدادهای ١٩١۵ در ترکیه عثمانی به عنوان نسل‌کشی ارامنه یاد کرد و واکنش تند رئیس جمهوری و دولت ترکیه را بر انگیخت. سفر چند روزه کیم کارداشیان، مانکن معروف آمریکاییِ ارمنی‌تبار و همسرش به ارمنستان حجم گسترده‌ای از روابط عمومی و تبلیغِ برای جلب افکار عمومی جهان به موضوع نسل‌کشی ارامنه به دنبال داشت که معادل ۳۷ میلیون دلار برای دولت ارمنستان برآورد می‌شود.
همین چند روز پیش نیز پارلمان اروپا قطع‌نامۀ انسان‌دوستانه و غیرالزام‌آوری تصویب کرد که در آن خواسته شده دولت ترکیه دست از انکار نسل‌کشی ارامنه در سال ۱۹۱۵ بردارد. رجب طیب اردوغان در واکنش به این قطع‌نامه گفت: «از این گوش وارد و از گوش دیگر خارج خواهد شد».
آوریل امسال مصادف است با صدمین سالگرد وقایع ١٩١۵. به همین مناسبت در ارمنستان و هم‌چنین جامعه مهاجر ارمنیان فعالیت‌ها و برنامه‌های مربوط به این رویداد تاریخی متعددتر و از تمرکز و هماهنگی بیشتری برخوردار شده است. برای این منظور کمیته‌ای هم به نام «کمیته برگزاری یادبود صدمین سالگرد نسل‌کشی ارمنیان» در ارمنستان و کشورهای مختلفی که ارمنیان به عنوان اقلیت در آنها زندگی می‌کنند، تشکیل شده است. در بریتانیا حدود دو سال است که این کمیتۀ متشکل از نمایندگان احزاب و سازمان‌های مختلفِ جامعۀ ارمنی آغاز به کار کرده و هفته گذشته برنامه‌های امسال خود را در این کشور اعلام کرده است.
به منظوراطلاع از اهدافی که این کمیته درسطح بریتانیا و بین‌المللی دنبال می‌کند و نیز دریافتن ارتباط این روزتاریخی با ایران- به واسطۀ ایرانیان ارمنی- گفتگویی داشتیم با آقای رافی سرکیسیان، فعال اجتماعی و سیاسی و یکی از دو سخنگویِ کمیتۀ مذکور در بریتانیا. خالی از لطف نیست بدانید که رافی سرکیسیان برادرآیدا سرکیسیان، همسر احمد شاملو است. زنده‌یاد شاملو و همسرش دردوران پرتلاطم کمی مانده به انقلاب اسلامی، روزگارانی را با رافی سرکیسیان در لندن گذراندند.
از رافی سرکیسیان می‌خواهیم شرح کوتاهی درباره وقایع ١٩١۵ و ارمنیان ایران برای خوانندگان کیهان بدهد. وی می‌گوید:
-در ایران اکثریت ارامنه با کسانی است که نیاکان آنها بیش از چهارصد سال پیش از نخجوان و اطراف شهر ایروان به فرمان شاه عباس کبیر از سرزمین آبا و اجدادی خود به اجبار کنده شده و با تحمل رنج و تلفات بسیار زیادی به داخل ایران کوچانده شدند. ارمنستان درآن زمان دیگر چندین قرن بود که حکومت مستقل و متحد خود را از دست داده بود و ارمنستان شرقی در قفقاز به حاکمیت سلاطین ایران درآمده بود.
با برآمدن صفویه و احیای عظمت ایران، حاکمیت ایران بر قفقاز تثبیت بیشتری پیدا کرد. البته گاهی عثمانی‌ها به سرحدات ایران و شمال ایرانِ کنونی لشکرکشی می‌کردند. در جریان یکی از این لشکرکشی‌ها و عقب‌نشینیِ ایرانیان بود که شاه عباس برای مقاصد نظامی فرمان کوچاندن ارمنیان به داخل ایران را صادر کرد. ناگفته نماند که بخشی دیگر از ارامنۀ ایران، بخصوص ارامنۀ ساکن آذربایجان ایران، بومی هستند و تاریخی بسیار طولانی در این منطقه از ایران‌زمین دارند. وجود کلیساهای بسیار قدیمی ازجمله «قره کلیسا» نزدیک شهر خوی گواه این مدعا هستند. با عهدنامه‌های گلستان و ترکمانچای کل قفقاز، شامل ارمنستان شرقی، از ایران جدا شد و تحت حاکمیت روسیه تزاری در آمد. بگذارید اضافه کنم که بخش دیگری از ارامنۀ ایران را نوادگان کسانی تشکیل می‌دهند که به دنبال سقوط حکومت مستقل و کوتاه‌مدتِ ارمنستان(١٩١٨-١٩٢٠) به دست بلشویک‌ها و به ویژه با سرکوب قیام مردمی در فوریه ١٩٢١ به ایران گریختند.
رافی سرکیسیان ادامه می‌دهد: و اما در مورد ارمنستان غربی. این بخش از ملت ارمنی که از چند هزارسال پیش در نواحی غربی ارمنستان تاریخی، یعنی در شرقِ ترکیهِ کنونی زندگی می‌کرده‌اند با سقوط امپراتوری بیزانس به دست عثمانی‌ها تحت حاکمیت عثمانی درآمدند و تاریخ خونبار ارمنیان غربی در درازای چندین سده آغاز شد. تا قبل از وقایع ١٩١۵، که ما آن را نسل‌کُشی می‌دانیم و در جهت به رسمیت شناخته شدن بین‌المللی آن تلاش می‌کنیم، ارامنۀ عثمانی شاهد چند قتل عام در ابعاد عظیمِ تا چند صد هزار نفری نیز بوده‌اند. هرچند ارامنۀ ایران نیز در دوره‌هایی از گزند تعصبات دینی و مذهبیِ حکومت و جامعه دور نبوده‌اند و آسیب‌هایی دیده‌اند ولی در مجموع ارامنۀ غربی تحت حاکمیت عثمانی‌ها روزگاران بسی دشوارتر و رنج‌بارتری از ارمنیان شرقی، تحت حاکمیت ایران- و سپس روسیه تزاری- گذرانده‌اند و تاریخ بسیار خونباری داشته‌اند. با رویدادهای سال ١٩١۵- که اکثریت مطلق ارامنۀ غربی را به کام نابودی کشاند- بخش کوچکی از جان سالم به در بُردگان، بخصوص ساکنان مناطق نزدیک به مرز ایران مانند «وان»، به ایران و به ویژه آذربایجانِ ایران فرار کرده و از میزبانی دولت ایران و مردم آذربایجان برخوردار شدند. پس از آنکه زخم‌های عمیق این رویدادهای دهشتناک در آنها کمی التیام یافت، این پناهدگان ارمنی غربی نیز به صورت بخشی از اقلیت ارمنی ساکن ایران درآمدند. ارتباط وقایع تاریخی ١٩١۵ با ایران و ارامنۀ ایران در اینجاست.
-آیا می‌توان تنها با توسل به تعصب دینی این کشتار عظیم و نابودی ارامنه را در عثمانی توضیح داد؟
-این البته عامل مهمی است که می‌تواند کشتار انسان‌های دیگر را تسهیل و توجیه کند. تعصب دینی نسبت به ارمنیان و آنها را «کافر» و «نجس» دانستن و از انسانیت تهی کردن آنها، مسلماً در کشتار ارمنیان مسیحی نقش داشته است و انجام این جنایت علیۀ بشریت را تسهیل کرده است. اما باید دانست که پس از روی کار آمدن حکومت «ترک‌های جوان» به دنبال انقلاب مشروطیت در عثمانی در ١٩٠٨ و شرکت خوش‌بینانه و ساده‌انگارانۀ ارمنیان در مقیاس وسیع در این حرکت به امید روزهای بهتر، حاکمان جدید ترک حضور ارمنیان در جایگاه‌های مهم اقتصادی، تجاری و سیاسی را مانعی در برابر پیشرفتِ ترک‌ها و نیزمانع سیاست پان ترکیست خود می‌دیدند. از همان ابتدای سر کار آمدن «ترک‌های جوان» شواهدی وجود دارد که آنها طرحی را برای نابودی ارمنیان ساکن شرق ترکیه، یعنی سرزمین آبا و اجدادی آنها، ریخته بودند. بروزجنگ جهانی اول و بلبشوی ناشی از آن این فرصتِ مناسب را برای حکومت «ترک‌های جوان» فراهم آورد. در سال ١٩١۵ کمیته‌ای متشکل از طلعت پاشا، انور پاشا، جمال پاشا و شاکر این برنامه را که از ١٩١٣ با تبلیغات نژادپرستانه و رواج تعصاب دینی علیه ارمنیان زمینۀ‌های ذهنی آن چیده شده بود فرصت عملی کردن این نقشۀ شوم را در مورد ارامنه و نیز آسوری‌ها را پیدا کرد و آنها کردند آنچه را که اینک می‌دانیم.
-چرا ٢۴ آوریل روز یادبود این واقعۀ تاریخی است؟
-٢۴ آوریل، تاریخ نمادینِ یادبود کشتارهای گسترده ارمنیانِ ساکنِ امپراتوری عثمانی است که از آوریل ١٩١۵شروع و تا ١٩٢٣ تداوم داشت. چندین دهه است که ارامنه در ارمنستان و در جامعه مهاجران ارمنی با برگزاری مراسم و برنامه‌هایی یادِ قربانیان این فاجعۀ هولناک در تاریخ ارامنه را گرامی می‌دارند. این روز بدان جهت برای یادبود نخستین «نسل‌کشی» قرن بیستم انتخاب شده است که روزیست که شبِ آن متفکران، هنرمندان و فعالین سیاسی و اجتماعی ارمنی در استانبول دستگیر، زندانی و سپس به نحوی فجیع به قتل رسیدند. به دنبال آن بود که نوبت به جمعیت میلیونی ارمنیان در شرق عثمانی رسید. اکثریت مطلق این جمعیت با برنامه قبلی از خانه و کاشانۀ خود در شهرها و روستاهای آبا و اجدادی خود اخراج و در راه کوچ اجباری به سوی بیابان‌های سوریه از قحطی و گرسنگی و خستگی مفرط و نیز در کشتارهای متعدد نابود شدند. در ١٩٢٣ از جمعیت بیش از دو میلیون نفری ارمنیان در عثمانی فقط حدود ۱۰۰ هزار نفر، آن هم تنها در استانبول، باقی مانده بود.
-با چه اهدافی این برنامه‌های یادبود برگزار می‌کنید؟
-برگزاری مراسم یادبود فرصتی است که توجه افکار عمومی بریتانیا و جهان را از زاویه حقوق بشری به این رویداد هولناک در تاریخ ملت ارمنستان جلب کنیم. برای ما که در بریتانیا زندگی و فعالیت می‌کنیم در وهلۀ اول هدف تحت فشار قرار دادن دولت و مجلس بریتانیا است که مانند بیش از ٢٠ کشورِ اروپایی و آمریکایی و لبنان این کشتارعظیم را به عنوان «نسل‌کُشی» به رسمیت بشناسد. بریتانیا هنوز برخلاف بیشتر کشورهای اروپایی در برابر قبول این واقعیت تاریخی مقاومت می‌کند. دوم اینکه ما متحداً با ارمنستان و تمام ارمنیان مهاجر از دولتِ ترکیه می‌خواهیم این واقعیت تاریخی و پیامدهای آن را به رسمیت بشناسد و مسئولیت خسارت‌های عظیم وارده بر ارمنیان و آواره شدن آنها را بر عهده بگیرد و جبران کند. با تلاش در تاثیرگذاری بر افکار عمومی امیدواریم که حکومت ترکیه دست از اِنکارِ لجوجانه نسل‌کشی ارامنه بردارد. تا آن زمان نمی‌توان انتظار داشت که روابط عادی بین ارمنستان و ارمنیان از یک سو و ترکیه از سوی دیگر برقرار شود. خلاصه آنکه ما این همه فعالیت را نوعی روابط عمومی برای به گوش رساندن صدای ملتی می‌دانیم که در حق آن صد سال پیش ظلم و ستم دهشتناکی صورت گرفته است.
-با توجه به صدمین سالگرد این واقعۀ تاریخی برنامه‌های امسال چه تفاوت‌هایی با سال‌های گذشته دارد؟
-کمیتۀ برگزاری برنامه‌های یادبود یک برنامه و جدول زمانی مفصل تدارک دیده و آن را در اختیار عموم قرار داده است. خوانندگان شما هم می‌توانند با مراجعه به تارنمای صدمین سال نسل کشی ارمنیان از این برنامه‌ها با خبر شوند. این برنامه‌ها در سراسر سال ٢٠١۵ ادامه خواهد داشت. البته یکی از برنامه‌های بسیار مهم امسال که راهپیمایی و تظاهرات سالانه بود انجام شده است. این راهپیمایی مانند سال‌های گذشته در برابر ساختمان نخست وزیری انگلیس به پایان رسید و ما نامۀ اعتراضی خود را به دولت بریتانیا و درخواست شناسایی رسمی نسل‌کشی ارمنیان دوباره تسلیم خانه شمارۀ١٠خیابان «داونینگ» کردیم. در راهپیمایی امسال بیش از سه هزار نفرشرکت کردند. خود همین تعداد در لندن یک موفقیت شمرده می‌شود زیرا جامعۀ ارمنی بریتانیا جامعۀ بزرگی نیست. ما بخصوص بسیار خوشحال و سرافراز خواهیم شد که دوستان ایرانی ما با شرکت در این برنامه‌ها- که اکثراً به زبان انگلیسی است- از ما و دادخواهی ما حمایت کنند. در ضمن امیدواریم که در آینده‌ای نه چندان دور، ایران به جرگه کشورهایی بپیوندد که نسل‌کُشی ارمنیان را به رسمیت شناخته‌اند. در خاورمیانه تنها لبنان است که این کار را کرده است.
-با تشکر از شما که وقت خود را در اختیار کیهان لندن گذاشتید.
*برای اطلاعات بیشتر درباره نسل‌کشی ارمنیان در ترکیه به مقاله «نسل‌کشی ارمنیان؛ درخواست عدالت برای ارمنیان» نوشته باگرات نظریان مراجعه کنید.
