اختلاف و رقابت میان شیعیان و شگفتی‌های احتمالی در نتایج انتخابات پارلمانی عراق؛ آزموده را آزمودن خطاست!

پس از سقوط رژیم صدام حسین در سال ۲۰۰۳  تا کنون، عراق شاهد برگزاری سه انتخابات پارلمانی و تشکیل چهار دولت بوده است. دولت ابراهیم الجعفری که در سال ۲۰۰۵  تشکیل شد اما فقط چند ماه دوام آورد؛ سپس دولت‌های نوری المالکی (سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ و ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۴) و دولت فعلی حیدر العبادی (۲۰۱۴-۲۰۱۸).

در حال حاضر عراق کمی بیش از ۳۷ میلیون نفر جمعیت دارد و در چهارمین انتخابات پارلمانی میلیون‌ها عراقی در رقابت احزاب و گروه‌ها به پای صندوق‌های رأی می‌روند. رقابتی خارج از چارچوب‌های اخلاقی و سیاسی که از توهین‌ علیه افراد  به تهدید مسلحانه نیز رسیده است. بطوری که این دوره را شاید بتوان به عنوان خشن‌ترین و حتی بدترین دوره انتخاباتی نسبت به قبل دانست.

انتخابات پارلمانی عراق که قرار است ۱۲ ماه مه ۲۰۱۸ برگزار شود، بیشتر به انتخابات نخست وزیری شبیه است تا به یک انتخابات پارلمانی چرا که در نهایت نتایج آن منجر به انتخاب نامزدی از سوی فراکسیون دارای اکثریت پارلمانی برای پست نخست وزیری خواهد شد؛ روندی که طبق اصول دمکراسی‌‌ در همه دنیا صورت می‌گیرد.

دلایل و عواملی زیادی در به وجود آمدن چنین فضایی در عراق دخیل‌انددخیلاهستند که مهمترین این عوامل، انحصاری بودن سه پست اصلی در ساختار حاکمیت این کشور (ریاست جمهوری، نخست وزیری و ریاست پارلمان)، در دست سه عنصر قومی- فرقه‌ای ( شیعیان، سنی‌ها و کردها) است.

از آنجا که پست نخست وزیری، مهمترین پست اجرایی در کشور است و به دلیل آنکه این پست طبق اصل «اکثریت» بر اساس «فرقه‌ای» به شیعیان تعلق می‌گیرد، بسیار اهمیت دارد که مردم عراق پس از تحمل همه مشکلات چند سال گذشته و بدون در نظر گرفتن اکثریت این جریان شیعی یا آن یک جریان دیگر در پارلمان، بدانند که نخست وزیر آینده کشور چه کسی خواهد بود.

درست است که نخست وزیر قرار نیست از پنج ائتلاف شیعی «النصر» به رهبری حیدر العبادی، «دولت قانون» به رهبری نوری المالکی، «فتح» به رهبری هادی العامری «سائرون» به رهبری مقتدی صدر و بالاخره «الحکمه» به رهبری عمار حکیم، خارج شود، اما این دوره انتخابات با توجه به شرایط داخلی عراق پس از جنگ با داعش و رفراندوم کردستان، بیش از هر زمان شگفتی‌های خود را به همراه خواهد داشت و بعید نیست که نتایج برای برخی غافلگیرکننده و نامنتظره باشد.

حزب الدعوه مورد حمایت ایران به کجا می رود؟

در طی سه دوره انتخابات پارلمان سابق،  پست نخست وزیری نه تنها در انحصار شیعیان بود، بلکه منحصراً در دست «دولت قانون» به ریاست المالکی و «حزب الدعوه» قرار داشت. این وضعیت مورد انتقاد شدید بسیاری از عراقی‌های شیعه قرار گرفت و ادامه آن امری غیرمنطقی تلقی می‌شد تا جایی که سرانجام این وضعیت باعث اختلاف عمیق میان «دولت قانون» به ریاست المالکی و«حزب الدعوه» با نمایندگی العبادی در آن دوره منجر شد.این اختلاف در نهایت به دلیل شکست‌های المالکی در اداره کشور و از دست دادن یک سوم عراق به داعش، به پیروزی حیدر العبادی منجر شد. پیروزی العبادی باعث قوت گرفتن این فرضیه  شد که «حیدر العبادی با دوری جستن از شعارهای مذهبی حزبی به دلیل شرایطی که جنگ با داعش آن را تحمیل کرده بود، موجب تضعیف حزب الدعوه در معادلات سیاسی جدید عراق» شده است. البته موقعیت العبادی به دلیل دوری جستن تدریجی از حزب الدعوه، که مورد حمایت رژیم ایران است، و روی آوردن به جناح‌های عراقی ملی‌گرا و سنی‌های معتدل این کشور قویتر شد بطوری که شانس پیروزی ائتلاف او در انتخابات پارلمانی و در نهایت تعیین انتخاب مجدد وی برای یک دوره نخست وزیری دیگر بعید به نظر نمی‌رسد اما به شرط خروج کامل از حزب الدعوه. این نکات برخی از ویژگی‌های صحنه انتخاباتی ماه مه است.

در حال حاضر حدود ۷ هزار کاندیدای انتخاباتی که بیش از ۲۰۰ سازمان و تشکیلات را نمایندگی می‌کنند برای  کسب آرای رای‌دهندگان به رقابت نشسته‌اند و در چارچوب تبلیغات انتخاباتی که تا ۱۱ ماه مه ادامه دارد، برنامه‌هایشان را به رای‌دهندگان عراقی ارائه می‌دهند.

تصمیم‌گیرندگان مهم و موثر خارجی بر انتخابات عراق و رقابت شیعیان

بر خلاف همه پیش‌بینی‌ها و انتظارات محافل مختلف سیاسی و رسانه‌ای و حتی برخی نظرسنجی‌ها، به نظر می‌رسد که این بار تشکیل دولت از طریق حجم  نفوذ و قدرت ائتلاف‌های سیاسی و همگرایی آنها مانند گذشته صورت نخواهد گرفت و در نتیجه این امر فرایند تشکیل دولت آینده را پیچیده‌تر می‌کند. بخصوص پس از آنکه دادگاه عالی قانون اساسی عراق از همه ائتلاف‌ها خواست تا بعد از اعلام نتایج انتخابات وتایید آن، زمان تشکیل دولت نباید بیشتر از ۲ ماه به طول بیانجامد.

عدم همگرایی مورد انتظار میان ائتلاف‌ها باعث سخن گفتن برخی‌ درباره احتمال دخالت عوامل خارجی در شکل‌گیری دولت بعدی در عراق شده است. در مورد عوامل خارجی و میزان دخالت آنها در تشکیل دولت عراق ناظران سیاسی با هم اختلاف نظر دارند اما اکثر آنها هم‌نظر هستند که تصمیم‌گیرندگان اصلی در شکل‌گیری دولت بعدی در وهله اول ایالات متحده آمریکا و جمهوری اسلامی ایران هستند.

حکومت ایران که این روزها مقامات ارشد خود را گاهی آشکارا و گاهی مخفیانه بطور منظم به عراق می‌فرستد، نمی‌خواهد اتحاد شیعیان عراق متلاشی شود. «ائتلاف ملی» که «دژ شیعیان» یا «خانه شیعیان» به شمار می‌رفت، اینک به ۵ دسته تقسیم شده که به رقابتی شدید در میان خود پرداخته‌اند.

ایالات متحده آمریکا که موضع نهایی خود در باره مسئله هسته‌ای ایران را قرار است در  روز ۱۲ ماه مه  یعنی همان روز انتخابات عراق، اعلام کند، موضع خود را درباره این انتخابات اعلام کرده است. هدر ناوئرت سخنگوی وزارت امور خارجه‌ آمریکا در کنفرانس مطبوعاتی هفتگی خود در واشنگتن اعلام کرد،  ایالات متحده با هر کاندیدایی که در انتخابات پارلمانی عراق برنده شود، تفاهم خواهد داشت.
وی افزود: «دولت دونالد ترامپ، تمایل به حمایت از نامزد ویژه‌ای برای اداره دولت آینده در عراق ندارد. واشنگتن با هر نامزدی که در انتخابات پیروز شود تفاهم خواهد داشت و همکاری خواهد کرد».

سه نهاد نخست وزیری، پارلمان و ریاست جمهوری

تصمیم نهایی تشکیل دولت در عراق باید یا یک توافق داخلی باشد یا تحت تاثیر عوامل خارجی؛ در هر صورت با در نظر گرفتن اکثریت جمعیت عراق، پست نخست وزیری به شیعیان تعلق می‌گیرد. پس از آن، اکثریت پارلمانی، افرادی را برای پست ریاست جمهوری و پارلمان تعیین می‌کند.

تکلیف پست ریاست جمهوری که در حال حاضر توسط یک شخصیت کرد (دکتر فواد معصوم)  و نیز  پست ریاست پارلمان که یک شخصیت سنی (دکتر سلیم الجبوری)  اداره می‌شوند، برای دور بعدی هنوز مشخص نشده است که آیا این دو پست همچنان برای کردها (ریاست جمهوری) و سنی‎ها (ریاست پارلمان) باقی خواهند ماند یا نه.

در این‌باره محمد الکربولی نماینده استان الانبار در مصاحبه با شرق الاوسط می‌گوید، عرب‌های سنی اصرار زیادی برای رسیدن به پست ریاست پارلمان یا ریاست جمهوری ندارند و حاضرند پست ریاست پارلمان را که نقش مهمتری در قانون اساسی عراق دارد با پست ریاست جمهوری عوض کنند چرا که سنی‌ها برای حفظ مناطق خود از انتقام برخی‌ گروه‌های فرقه‌ای و آزادی تعداد زیادی از بی‌گناهان که بیهوده تا کنون در زندان‌ها باقی مانده‌‍اند به پست ریاست جمهوری که عفو عمومی از وظایف آن است بیشتر نیاز دارند تا ریاست پارلمان.

درهای شگفتی به روی نتایج این انتخابات باز است

با توجه به مسائلی که مطرح شد، درک آینده نسبت به نتایج، شکل و ویژگی‌های انتخابات آینده، مشخص نیست.

در حقیقت، مبارزات تبلیغاتی افشاگرانه‌ی گروه‌ها علیه یکدیگر در این دوره از انتخابات پارلمانی عراق که گاهی حتی به مرزهای خارج از اخلاق می رسد، نشانگر میزان نگرانی همه‌ی گرایش‌ها نسبت به آینده وضعیت خود در ساختار حکومت عراق است که وارد مرحله جدیدی شده است.

صلاح الجبوری یکی از نمایندگان پارلمان عراق از فراکسیون «اتحاد نیروهای عراق»  که در حال حاضر در ائتلاف «دیالی هویت ماست» در استان دیالی بسر می‌برد، در مصاحبه‌ای با شرق الاوسط گفته است: « نتایج داده‌های تحلیلی از اوضاع تا کنون بسیار روشن نیست، اما انتظار می‌رود که نتایج برای کسب کرسی‌ها بین همه ائتلاف‌ها تقریبا مساوی و متشابه خواهد بود و به اعتقاد من هیچ بلوکی نمی‌تواند از مرز ۴۵ کرسی رد شود».

شانس جریان‌های مدنی غیرمذهبی در انتخابات پارلمانی

در مورد شانس جریان‌های مدنی پس از عقب‌نشینی و بی‌رنگ شدن گفتمان مذهبی نسبت به دوره‌های پیشین انتخابات پارلمانی، رائد فهمی دبیرکل حزب کمونیست عراق به شرق الاوسط می‌گوید: «جریان‌های مدنی در این انتخابات به صورت ائتلافی منسجم وارد انتخابات نمی‌شوند بلکه با ائتلاف اسلامی که گرایش ملی دارند متحد شدند شاید برای مایه تعجب و شگفتی باشد ما با ائتلاف «سائرون» متحد شدیم اگرچه سائرون یک جریان اسلامی است اما قبول کرده که با جریان‌های مدنی جبهه تشکیل دهد و این یک پیشرفت مهم است و نمایندگی کردن مردم از سوی جریان‌های مدنی بخشی از پروژه سیاسی ما است.»

فهمی افزود: «شعار فرقه‌ای و دینی در عراق رنگ باخته ودر عوض گفتمان مدنی و سکولار گسترش یافته است ولی با این حال زمان بیشتری نیاز داریم تا عدم کارایی گفتمان مذهبی برای همه اقشار جامعه عراق ثابت شود. بسیج کردن مردم با شعارهای فرقه‌گرایانه دیگر روندی شکست‌خورده است و هر کس هم تلاش می‌کند با شعارهای مذهبی وارد معرکه سیاسی شود شکست خواهد خورد».

گفتنی است که ائتلاف «سائرون» که مقتدی صدر آن را تشکیل داده، شامل جریان شیعه با دیدگاه ناسیونالیستی عراقی و به دور از جمهوری اسلامی ایران است. ملی‌گرایان ناسیونالیست، بعثی‌های با سابقه‌ی مخالف رژیم صدام، سوسیالیست‌ها و کمونیست‌های این ائتلاف تظاهرات میلیونی علیه فساد در بغداد و سایر شهرها را رهبری می‌کرده و این جریان از سوی نخبگان مخالف نفوذ رژیم ایران حمایت می‌شود.

رقابت برای پست نخست وزیری عراق

بخش عمده‌ای از دعواهای تبلیغاتی در میان پنج گروه عمده شیعه- «النصر» به رهبری حیدر العبادی، «قانون» به رهبری نوری المالکی، «فتح» به رهبری هادی العامری ، «سائرون» به رهبری مقتدا صدر و «حکمت» به رهبری عمار الحکیم ، برای رسیدن به پست نخست وزیری است ، چه از طریق اکثریت سیاسی که المالکی از آن سخن می‌گوید یا  اکثریت «ملی» عمار الحکیم که از طریق مشارکت ملی حاصل می‌شود و مورد حمایت العبادی است.

در دوره‌های قبلی انتخابات پارلمانی، احزاب با هدف تشکیل یک ائتلاف بزرگ شیعی در پارلمان و سپس انتخاب یک نامزد از ائتلاف بزرگتر شیعه برای نخست وزیری و تقسیم دیگر پست‌ها بین ائتلاف‌های کوچکتر در «خانه شیعیان» (ائتلاف ملی) تلاش می‌کردند. اما حالا با پراکنده شدن و متلاشی گشتن جریان‌های مذهبی شیعی اوضاع تغییر کرده  و گفتمان ائتلاف‌ها از خطوط و مرزبندی‌های فرقه‌گرایانه عبور کرده است. در دوره‌های پیشین هر نخست وزیری که از سوی ائتلاف شیعی مشخصی انتخاب می‌شد، تا آخر دوره در چارجوب آن ائتلاف باید عمل می‌کرد. برخی کارشناسان عراقی مانند ندیم الجابری می‌گویند اگر چه تنوع ائتلاف‌ها بیشتر شده و رنگ شعارهای مذهبی کم شده اما چالش بزرگ ونزاع اصلی از میان همه ائتلاف‌ها به نوری المالکی و حیدر العبادی محدود می‌شود. العبادی دستاوردهایی در کارنامه خود دارد که برای همه عراقی‌ها با ارزش است؛ برای نمونه «شکست داعش و جلوگیری از تجزیه عراق و محدود کردن توسعه‌طلبی بارزانی از مهمترین دستاوردهای اوست.»‌ اما به گفته‌ی وی، «با وجود این، نخست وزیری عراق از دایره شیعیان خارج نخواهد شد».

مواضع آیت‌الله سیستانی علیه نیروهای وابسته به حکومت ایران: آزموده را آزمودن خطاست!

در آستانه انتخابات پارلمانی عراق آیت‌الله علی سسیتانی مرجع تقلید شیعیان این کشور در نجف بار دیگر اندرز «آزموده را آزمودن خطاست» را تکرار کرد.  اندرزی که نماینده علی سیستانی در کربلا چند سال‌ پیش در یک سخنرانی در خطبه نماز جمعه به نقل از این مرجع تقلید شیعیان گفته بود. این اندرز معروف آن زمان به مناقشه‌ی میان اعضای حزب الدعوه  زمانی که المالکی برای پست نخست وزیری آن هم پس از سقوط موصل به دست داعش چشم دوخته بود، پایان داد و باعث شد المالکی که قبلا آزموده شده و امتحانش را پس داده بود از دایره خارج شود و حیدر العبادی زمام امور را به دست بگیرد. اکنون نیز سیستانی با این کار آب پاکی بردست کسانی ریخت که با وجود اختلاس‌های کلان و متهم بودن به فساد اداری و مالی هنوز برای رفتن به پارلمان و رسیدن به پست‌هایی در کنار نخست وزیر دست و پا می‌زنند.

حسن السعیدى خبرنگار و تحلیلگر عراقی در مصاحبه با تلویزیون «الحدث» می گوید: سیستانی با این جمله به نگرانی رای‌دهندگان در باره اینکه به چه کسی رای بدهند پایان داد. جمله مرجع تقلید شیعیان که ممکن است باعث شود عده زیادی از راه یافتن به پارلمان و کسب کرسی محروم شوند، واکنش‌های سیاسی متعددی در میان برخی از اعضای پارلمان و دولت به همراه داشت.

مرجع عراقی البته تنها به این اندرز اکتفا نکرد بلکه از همه گروه‌ها خواست تا از به کاربردن نام «فداکاران» یعنی کسانی که با داعش جنگیدند و جانشان را فدای کشورشان کردند، برای تبلیغات انتخاباتی یا هرگونه فعالیت سیاسی دیگر خودداری کنند. این توصیه که بیشتر به هشدار شباهت دارد شاید اشاره‌ای نامستقیم به رهبران «حشد الشعبی» (بسیجی‌های عراقی وابسته به حکومت ایران) داشته باشد که با یک ائتلاف وارد معرکه انتخابات هم شده‌اند.

دکتر محمد الشمری استاد دانشگاه بغداد نیز به تلویزیون «الحدث» می گوید: «بسیاری از سیاستمدارانی که در رأس قدرت یا پارلمان هستند ممکن است از این اندرز مرجع شیعیان که به رای‌دهندگان شیعه جهت داده است، ناراضی شوند چون آنهایی که در سابق در پست‌های کلیدی بودند، دیگر نمی‌توانند رای بیاورند.»

الشمری همچنین گفت: «زیان‌دیدگان از این اندرز حالا به ترفندهای دیگری روی خواهند آورد. آنها تلاش خواهند کرد که مسئولیت شکست‌های سیاسی، اقتصادی و نظامی ناشی از فساد و بی‌کفایتی خود را طی چند سال گذشته بر دوش عوامل دیگری بیندازند. همانطور که شیخ عامر الکفیشی یکی از رهبران حزب الدعوه که حزب او در تمام دوران بعد از سال ۲۰۰۳ قدرت را در دست داشت، در سخنرانی خود گفته است مشکلات و خرابکاری و فساد چند سال گذشته در عراق همه نتیجه کارشکنی عوامل سکولار، بعثی‌ها، ناسیونالیست‌ها و کمونیست‌ها بوده است!»

این استاد دانشگاه بغداد گفت، پیام آیت‌الله سیستانی برخی‌ها را از لباس شعارهای مذهبی که به تن کرده بودند، برهنه کرد و تجربه‌ی شکست‌خورده این افراد را طی سال‌های گذشته  که نتیجه‌ای جز جنگ و ویرانی و بدبختی برای مردم عراق به ارمغان نیاورده‌اند بیشتر به نمایش گذاشت.

رهبران «حشدالشعبی» پس از اندرز «آزموده را آزمودن خطاست» راهی تهران شدند. محمد الساعدی تحلیلگر سیاسی  در این باره می‌گوید :«سخن مرجع تقلید شیعیان در زمینه عدم سوء استفاده سیاسی یا انتخاباتی از نام «فداکارانی» که داوطلبانه برای دفاع از سرزمین عراق جنگیدند و جانشان را فدا کردند، باعث شد که رهبران حشدالشعبی برای رایزنی به تهران بروند و با هماهنگی تهران ائتلافی به اسم «الفتح» تشکیل داده ولیست انتخاباتی مورد علاقه تهران را درست کنند.»

وی افزود: «رهبران حشدالشعبی [که شیعه هستند] با این رفتار خود برخلاف رای مرجع شیعیان عراق گام برداشته و به دستور مقامات تهران عمل کرده‌اند!» به این ترتیب یک بار دیگر سرسپردگی خود را به یک نیروی خارجی و فرقه‌ای مانند جمهوری اسلامی در ایران ثابت کرده‌اند.

درگیری سیاسی و رقابت شدید انتخاباتی، شمار زیاد احزاب و کاندیداها و تنوع سخنرانی‌ها موجب افزایش شک و تردید رای‌دهندگان عراقی در شرکت یا انتخاب افراد می‌شود.

برای رای‌دهندگان شاید تنها معیار روشن این باشد که از تجربیات گذشته و آنچه مقامات فعلی در زمان حکومت خود انجام دادند آموخته و رای خود را بر این اساس به صندوق‌ها بیندازند.

ائتلاف‌های اصلی در انتخابات پارلمانی عراق

ائتلاف‌های شیعه

«نصر» (پیروزی) به رهبری نخست وزیر حیدر العبادی در ۱۸ استان عراق از جمله کردستان فعالیت می‌کند. این ائتلاف شامل رهبران برجسته «حزب الدعوه» و همچنین چهره‌های سیاسی از جمله آراس حبیب کریم دبیر کل «کنگره ملی عراق» و برخی از رهبران «حزب الدعوه» از جمله عباس البیاتی، علی العلاق و ولید الحلی و شخصیت‌های سنی از جمله خالد العبیدی وزیر دفاع سابق است.
«دولت قانون» به رهبری نوری المالکی شامل برخی رهبران «حزب الدعوه» مانند خلف عبدالصمد و «الدعوه تشکیلات عراق» مانند محمد شیاع السودانی وزیر کار و امور اجتماعی و خالد الاسدی.
«الفتح» به رهبری هادی العامری که اغلب فرماندهان «الحشد‌الشعبی» یا بسیجیان عراقی و وابسته به حکومت جمهوری اسلامی در ایران را شامل می‌شود.
«سائرون» شامل شیعیان مخالف جمهوری اسلامی در ایران به رهبری مقتدی الصدر و برخی احزاب مانند «الاستقامه» که حزب کمونیست عراق نیز از آن حمایت می‌کند.
«ائتلاف الحکمه» به رهبری عمار الحکیم که بیشترین افراد این ائتلاف را شخصیت‌های جوان تشکیل می‌دهند حسین عبطان وزیر ورزش و جوانان نیز در این ائتلاف است.

ائتلاف سنّی‌ها

«ائتلاف عراق» به رهبری اسامه نجفی؛ این ائتلاف از احزاب سنی در استان‌های غربی و همچنین شخصیت‌های سیاسی عراق مانند ظافر العانی، احمد المساری و سلمان الجمیلی تشکیل شده است.
«اتحاد بغداد» از چهره‌های آن می‌توان به محمود مشهدانی رئیس پارلمان سابق و الطالبانی نماینده اقلیم کردستان که ترجیح داده از بغداد انتخاب شود اشاره کرد.
ائتلاف‌های سنی دیگری مانند «الأنبار هویتنا» و«دیالى هویتنا» و«نینوى هویتنا» و«صلاح الدین هویتنا» نیز وجود دارند اما معروف نیستند.

ائتلاف‌های متنوع با گرایش‌های سیاسی مختلف

ائتلاف «ملی» به رهبری ایاد العلاوی نخست وزیر سابق و سلیم الجبوری رئیس پارلمان فعلی.
ائتلاف «تمدن» متشکل از برخی نیروهای سیاسی- مدنی به رهبری فائق شیخ علی و برخی نمایندگان پارلمان مانند احمد الجبوری و شروق العبایجی نماینده کنونی بغداد.

ائتلاف‌های اقلیم کردستان عراق
حزب دمکرات کردستان به رهبری مسعود بارزانی
اتحادیه  میهنی کردستان عراق به رهبری کوسرت رسول
ائتلاف برای دمکراسی به رهبری برهم صالح
جنبش تغییر
الجماعه الإسلامیه (جماعت اسلامی)

در مجموع تعداد احزاب و ائتلاف‌های سیاسی شرکت‌کننده در انتخابات پارلمانی به ۲۱۶ حزب و گروه و تشکل رسیده و تعداد نامزدهای انتخاباتی نیز شامل ۷ هزار نفر می‌شود.

*منبع: شرق الاوسط و تلویزیون الحدث
*نویسندگان: حمزه مصطفى و حسن السعیدى
*ترجمه و تنظیم از کیهان لندن