فرار شرکت‌های فراملیتی از ایران

محمد‌جواد ظریف از سفر به روسیه، چین و اروپا بدون دریافت ضمانت‌هایی که به دستور علی خامنه‌ای و حسن روحانی برای به دست آوردن آنها کشور را ترک کرده بود، به تهران بازگشت.  وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران که عادت به بیان حقیقت‌ها ندارد ولی مجبور شد به این واقعیت اعتراف کند که «اروپایی‌ها متحد آمریکا هستند و قرار نیست روابط‌‌شان را با آمریکا کنار بگذارند… ما دنبال خیالبافی نیستیم که اروپا روابط‌اش را با آمریکا به هم بزند، چنین امری امکان‌پذیر نیست.»

از آنجا که در جهان امروز اقتصاد و منافع اقتصادی حرف اول را در سیاست می‌زنند، دلیلی هم نیست که اروپا اتحاد دیرینه و روابط گسترده اقتصادی‌اش با آمریکا را فدای روابط پر هزینه و بدون آینده با جمهوری اسلامی ایران بکند. بدون شک بازار ایران، لقمه چربی برای اقتصاد اتحادیه اروپا است، ولی نه به آن لذیذی که مقامات جمهوری اسلامی ایران تصور می‌کنند. در تراز اقتصادی ۲۸ کشور عضو اتحادیه اروپا با کشورهای جهان، جمهوری اسلامی ایران در رده ۳۱ام قرار دارد. تونس و بنگلادش هم در همین رده قرار دارند. به عبارت دیگر روابط تجاری اروپا با جمهوری اسلامی ایران شش‌دهم درصد از کل روابط اقتصادی ۲۸ کشور عضو این اتحادیه را تشکیل می‌دهد. آمریکا در رده اول قرار دارد. ۲۰ درصد از تراز افتصادی اتحادیه اروپا با آمریکاست. مقایسه این دو رقم نشان می‌دهد که اروپا نه می‌خواهد و نه می‌تواند ۲۰ درصد را قربانی شش‌دهم درصد بکند.

سود و زیان شرکت‌های بزرگ

هنور مرحله اول از بازگشت سه مرحله‌ای تحریم‌های آمریکایی تکمیل نشده است که شرکت‌های بزرگ و فراملیتی اروپایی اعلام کردند که جمهوری اسلامی ایران را ترک خواهند کرد. جو کِزِر مدیرعامل شرکت «زیمنس» آلمان، اعلام کرد پس از خروج آمریکا و وضع تحریم های جدید، این شرکت نخواهد توانست به همکاری با ایران ادامه دهد. زیمنس سالانه در آمریکا ۴۰ میلیارد دلار فروش دارد، که ۲۰ درصد از کل فروش این شرکت در جهان است. شمار کسانی که برای زیمنس در آمریکا کار می‌کنند بیش از ۵۰ هزار نفر تخمین زده می‌شود.

کلاودیو دسکالزی مدیر عامل «انی»، شرکت نفتی دولتی ایتالیا، هم یادآوری کرد که تا آخر سال جاری میلادی خرید دو میلیون بشکه نفت در ماه از ایران به پایان خواهد رسید و این شرکت برنامه‌ای برای تجدید این قرارداد و یا آغاز هر پروژه دیگری در جمهوری اسلامی ایران ندارد. شرکت «انی» در گذشته در سخت‌ترین شرایط با ایران همکاری کرده و رابطه‌ی خود را حفظ کرده بود، حتی زمانی که تمام شرکت‌های مهم نفتی جهان ایران را بایکوت و ترک کرده بودند، «انی» باقی ماند. الساندرو تریویلین، مدیرعامل شرکت فولادسازی «دانیلی» هم اعلام کرد طرح  یک و نیم میلیارد یورویی همکاری با ایران را به بایگانی خواهد سپرد «زیرا بانک‌ها که تا کنون هم آماده حمایت مالی از آن نبودند، بدون شک با تحریم‌های جدید در این مورد گفتگو هم نخواهند کرد.»

بایگانی پروژه‌ها

سورن سوکو مدیرعامل بزرگترین شرکت حمل و نقل جهانی، یعنی «مرسک» دانمارکی است. بخش بزرگی از واردات و صادرات جمهوری اسلامی ایران نیز از سال ۲۰۱۵، یعنی اجرایی شدن برجام، توسط همین شرکت انجام می‌گیرد. سورن سوکو پنجشنبه، ۱۷ مه،  گفت «با توجه به سیاست تحریم‌های جدید آمریکا، دیگر فعالیت همزمان در ایران و آمریکا امکان‌پذیر نیست و بنابراین ما جمهوری اسلامی ایران را ترک خواهیم کرد.» شرکت نفتی فرانسوی «توتال» هم اعلام کرد از پارس جنوبی خارج خواهد شد. مدیرعامل «توتال» در روزهای گذشته بارها تکرار کرد که «همکاری با ایران از اولویت‌های ما نبوده و نیست». «توتال» ۵۰.۱ درصد از سهام طرح گسترش فاز ۱۱ پارس جنوبی را دارد. دیگر شرکای «توتال» در این طرح شرکت چینی «سی‌ان‌پی‌اس» و «پتروپارس» ایرانی هستند. ارزش این طرح ۴۰ میلیون دلار تخمین زده می‌شود، در حالی که «توتال» پروژه‌هایی به ارزش ۱۰ میلیارد دلار در آمریکا را در دست دارد، علاوه بر اینکه ۳۰ درصد از سهام این شرکت فرانسوی در دست سرمایه‌گذاران آمریکایی است.

شرکت نفتی هلندی «شل» هم که در سال ۲۰۱۷ تنها سه نفتکش از ایران نفت خام خریده بود، اعلام کرد پروژه‌هایی را که برای توسعه میدان‌های نفتی آزادگان، یادآوران و کیش داشته متوقف ساخته است. از شرکت نفت نروژ تا «او‌ام‌وی» اتریش، از «سایپم» ایتالیا تا کنسرسیوم اروپایی «ایرباس» و  شرکت هواپیمائی ایتالیایی- فرانسوی «آی‌تی‌آر»،  از شرکت اتومبیل‌سازی «سئات» آلمانی- اسپانیایی تا شرکت پیمانکار معادن فنلاندی «آئوتوتک»، همه در این روزها اعلام کرده‌اند که تفاه‌منامه‌های امضاکرده در یک سال و نیم گذشته با جمهوری اسلامی ایران را به بایگانی خواهند سپرد. هیچ‌کدام حاضر نیستند برای چند قرارداد، هرچند پرمنفعت، با جمهوری اسلامی ایران قید رابطه‌ای پرسابقه و مستمر با آمریکا را به خطر بیاندازند.

سرمایه به دولت پاسخگو نیست

امانوئل ماکرون رئیس جمهوری فرانسه در حاشیه نشست سران کشورهای اروپایی در صوفیه به مقامات جمهوری اسلامی یادآوری کرد که او مدیرعامل «توتال» یا دیگر نهاد های مهم اقتصادی نیست. رئیس جمهوری فرانسه گفت «اولویت من تجارت یا جلب حمایت مالی از ایران نیست. این ژئوپولیتیک است که باید شرایط را برای باز کردن بازار و جامعه ایران مهیا سازد.» رئیس جمهوری فرانسه غیرمستقیم مسئولیت شرایط کنونی را به گردن جمهوری اسلامی ایران می‌اندازد که با رفتار نسنجیده خود جلوی باز شدن جامعه و اقتصاد ایران را گرفته است. آنگلا مرکل صدراعظم آلمان نیز در صوفیه ضمن حمایت از «برنامه اجرایی اقدام مشترک» یا برجام، آن را پیمانی آرمانی ندانست  و بر نگرانی اروپا از برنامه موشک‌های بالستیک و همچنین «نفوذ ایران و حزب‌الله در سوریه» تاکید ورزید.

در همین زمینه جمشید عدالتیان عضو اتاق بازرگانی ایران نیز به این واقعیات اشاره کرده و معتقد است که جمهوری اسلامی نباید به اروپایی‌ها اعتماد کند زیرا «فردا خواهند گفت بنگاه‌های ما خصوصی هستند و نمی‌توانیم آنها را مجبور به سرمایه‌گذاری در ایران کنیم.» البته این مقام اقتصادی معتقد است که جمهوری اسلامی امروز دیگر برگی چون غنی‌سازی برای رو کردن در اختیار ندارد و بازنده از این مصاف بیرون خواهد آمد و به سرنوشت شوروی سابق دچار خواهد شد.

دفاع اروپا از برجام «حیثیتی» است

در صوفیه سران اروپا تصمیم گرفتند به دنباله‌روی از آمریکا، از برجام خارج نشوند و آن را حفظ کنند. تنها راهکاری که بر سر آن توافق کردند، فعال کردن مجدد قانونی است که در سال ۱۹۹۶ در جریان مناقشه با آمریکا بر سر تحریم‌های این کشور علیه کوبا به تصویب پارلمان اروپا رسیده است. قانونی که هرگز قدم به مرحله اجرا نگذاشت زیرا پس از تصویب آن، مذاکراتی بین اروپا و آمریکا انجام شد که به یک توافق انجامید. توافقی که این بار بسیار مشکل به دست آید.

بر مبنای این قانون، در صورتی که این بار اجرا شود، شرکت‌های اروپایی حق خواهند داشت تحریم‌های آمریکا را رعایت نکنند، و در صورت جریمه شدن احتمالی از سوی دادگاه‌های آمریکایی می‌تواند راه‌هایی برای طرح دعاوی متقابل در پیش‌ گرفته شود. در صوفیه اما امانوئل ماکرون و برخی دیگر از رهبران اروپایی تاکید کردند که شرکت‌هایی که در آمریکا نیز دارای منافعی هستند مشمول  این قانون نمی‌شوند.  به زبان دیگر این قانون در صورت اجرا شدن تنها می‌تواند چتری برای شرکت‌های کوچک اروپایی باشد که در آمریکا منافعی ندارند، ولی می‌توانند قراردادهایی در جمهوری اسلامی ایران به دست آورند.

امانوئل ماکرون به روشنی به نحوه اجرای این قانون در صورت فعال شدن اشاره کرده است: «شرکت‌های چندملیتی که در چندین کشور منافَع اقتصادی دارند، مختارند هرگونه که صلاح می‌دانند عمل کنند و ما این آزادی را از آنها سلب نخواهیم کرد. این طرح برای حمایت از شرکت‌های متوسط و کوچک است که در بازار آمریکا حضوری ندارند. آنها می‌توانند تصمیم به مراوده اقتصادی با جمهوری اسلامی ایران بگیرند یا نگیرند.»

البته باید به سخنان امانوئل ماکرون افزود که این شرکت‌های کوچک و متوسط اروپایی یا باید بانکی را نیز پیدا کنند که بدون خطر مجازات به دلیل زیر پا گذاشتن تحریم‌های آمریکا آنها را تهدید کند، از این معاملات حمایت مالی کند، یا اینکه تمام ۲۸ کشور اروپایی، مانند فرانسه و ایتالیا و آلمان، از طریق بیمه‌های دولتی این معاملات را تحت حمایت خود قرار دهند. البته یکی از مشاوران اقتصادی رئیس جمهور فرانسه در گفتگو با رویترز می‌گوید «با توجه به پیچیدگی موقعیت ایران مشکل به نظر می‌رسد که بیمه‌های دولتی صادرات بتوانند مشکل را به تنهایی حل کنند. من معتقدم که شرکت‌های اروپایی آهسته و به ترتیب از بازار ایران خارج خواهند شد.»

چین و هند هم به فکر خروج از بازار ایران

چین در حال حاضر مهمترین مشتری نفت ایران است. محمد‌جواد ظریف در جریان سفر اخیر به پکن، که سعید خوشرو مدیر روابط بین‌المللی شرکت نفت نیز او را همراهی می‌کرد، نتوانست ضمانت ادامه صادرات نفت در سطح کنونی را به دست آورد. چین در حال حاضر روزانه ۶۵۵ هزار بشکه، برابر با ۲۵ درصد از کل صادران نفت جمهوری اسلامی ایران را خریداری می‌کند. مدیران شرکت‌ چینی «زوهای زنرونگ»، که مهمترین واردکننده نفت از ایران است، به سعید خوشرو گفتند مایل به ادامه روابط در سطح کنونی هستند، ولی حاضر نیستند در این زمینه ضمانتی بدهند چون آنها نیز تابع بازار جهانی هستند. در زمان تحریم‌های قبل از امضای توافق هسته‌ای، شرکت‌های نفتی هر ۶ ماه یک بار واردات خود از ایران را به مقدار ۲۰ درصد کاهش می‌دادند.

پادشاهی سعودی اعلام آمادگی کرده است که صادرات نفت خود را برای ثابت نگاهداشتن قیمت نفت افزایش دهد.  دارمندرا پرادان، وزیر نفت هند، دومین وارد کننده نفت از جمهوری اسلامی ایران، در حساب کاربری توئیتر خود خبر از آمادگی پادشاهی سعودی برای فروش نفت به این کشور داد. دارمندرا پرادان، در توییت دیگری می‌نویسد وزیر انرژی سعودی به او اطمینان داده است که این کشور با افزایش تولید جلوی افرایش بهای نفت را خواهد گرفت.

واکنش عصبی محمدباقر نوبخت، سخنگوی دولت حسن روحانی، بلافاصله پس از بازگشت ظریف از سفر اخیرش به مسکو، پکن و بروکسل، حکایت از عدم موفقیت جمهوری اسلامی در مقابله با تحریم‌های آمریکا دارد. محمد‌باقر نوبخت تهدید می‌کند که «اگر منافع ما تامین نشود، حتما از این توافق خارج خواهیم شد و غنی‌سازی زیر ۴ درصد را به ۲۰ درصد و یا به هر درصدی که دلمان خواست، ارتقاء خواهیم داد». گذشته از اینکه از سر گرفتن غنی‌سازی اورانیوم به سطح بالاتر محتاج زمان است و به این سادگی نیست، اولا مگر با این کار پیامدهای منفی ناکام ماندن برجام و مشکلات اقتصادی کشور و مطالبات مردم حل می‌شود؟!  ثانیا، در صورت اجرای چنین تصمیم ابلهانه‌ای که بیشتر «خودزنی» است، پیوستن اروپا، چین و روسیه و در نهایت جامعه جهانی به تحریم‌های آمریکا را در پی خواهد داشت که دیگر تنها یک واکنش سیاسی نخواهد بود و می‌تواند کشور را در معرض خطر‌های دیگری قرار دهد، که جنگ یکی از آنها است.
احمد رأفت

[کیهان لندن شماره ۱۶۱]