«متاسفانه با خبر شدیم چند تن از عزاداران امام در دریاى خزر غرق شدن خواهشا اگر شنا بلد نیستید عزادارى عمیق نکنید» این یکی از صدها جوکی است که سال‌هاست در این روزهای خرداد موسوم به ایام «ارتحال امام« در مورد آیت‌الله خمینی رهبر انقلاب اسلامی و بینان‌گذار جمهوری‌اش ساخته شده است.
روزهایی که دستگاه تبیلیغاتی نظام تلاش بسیاری می‌کند تا نشان دهد که «مردم» هم‌چنان به آرمان‌های «امام راحل» پایبند هستند و برای «تجدید بیعت» با وی در روزهای ۱۴ خرداد معروف سال ۴۲ و ۱۵ خرداد که سالگرد مرگش است در کنار مقبره او حاضر می‌شوند. اما کافیست که گزارش‌های پلیس راه ایران را در روزهای قبل و بعد این روز (بخصوص در شهر تهران) بررسی کنید.
مسیرهای منتهی به مقبره آیت‌الله اما بیشتر موضوع شوخی مردم است تا اینکه واقعا بخواهند به مقبره وی بروند:
«مسیرهای راهپیمایی ۱۴ و ۱۵ خرداد اعلام شد :
۱) امام حسین – دماوند – هراز – دریا
۲) آزادی – کرج – چالوس – دریا
۳) انقلاب – آزادی – فرودگاه مهرآباد – کیش
۴) آزادی – اتوبان – فرودگاه امام – پاتایا»
جوک درباره ویژگی‌های بارز امام
«روزی امام در جمع مسئولان و کارگزاران نظام فرمودند:طوری نکنید که طوری شود ملت فکر کنند طوری شده. شیوایی بیان و دغدغه ملت از صفات بارز امام بود».
چندی پیش هم‌زمان با اوج گرفتن فشار مجلس‌نشینان به علی جنتی وزیر فرهنگ و محمو واعظی وزیر ارتباطات به منظور فیلترینگ برنامه‌هایی همچون واتس‌اپ و وایبر که به بزرگترین مرجع ارتباط ایرانیان تبدیل شده که رژیم نمی‌تواند آنها را کنترل کند، جوک‌هایی در مورد «شخصیت بارز امام» به سرعت در این فضا منتشر شد.
به باور برخی از تحلیل‌گران موج اولیه چنین طرحی از سوی نیروهای تندرو داخلی بوده است تا بهانه لازم را برای مقابله بیشتر با فضای سایبری پیدا کنند، اما این منطقی به نظر نمی‌رسد. با این همه آنچه اهمیت دارد موج طنز فزاینده و فراگیری است که شکل گرفت و در مدت کوتاهی شهروندان شروع به ارسال مواردی کردند که پای فتا (فضای تولید و تبادل اطلاعات) نیروی انتظامی را نیز به میان کشید و حسین اشتری جانشین وقت رئیس پلیس کشور گفت: « سرنخ‌های جدیدی از عوامل توهین به مقدسات و حضرت امام در شبکه اجتماعی وایبر به دست آورده‌ایم که در صورت موافقت دستگاه قضایی، این افراد را به مردم معرفی می‌کنیم». اسماعیل محبی فرمانده سپاه ناحیه ثارالله شیراز نیز با اشاره به اینکه ««به طور حتم استکبار جهانی در ادامه جنگ نرم از همه امکانات خود برای هجمه به باورها و اعتقادات ما استفاده می کند که با بصریت امت اسلامی بار دیگر در این عرصه هم شکست خواهد خورد» خبر از دستگیری ۱۱ نفر به عنوان «سرپل‌های انتشار مطالب توهین‌آمیز علیه بنیان‌گذار انقلاب اسلامی از طریق تلفن همراه» داد.
خبرهایی که اگرچه با تهدید محسنی اژه‌ای مبنی بر دستور به وزیر ارتباطات برای فیلترکردن برنامه‌هایی همچون وایبر همراه شد اما باز هم قدرت طنز مردم را نتوانست سرکوب کند چنانچه از فردای پخش این خبر در همان فضا نوشته شد: «برای جلوگیری از فیلتر شدن وایبر همه باهم یک‌صدا: خمینی ای امام، خمینی ای امام، ای مجاهد ای مظهر شرف …»
مقوا ای امام، مقوا ای امام!
موضوع «شوخی» با خمینی تنها به فضای سایبری محدود نبود و گاه برنامه‌های نهادهای رسمی خود نظام جمهوری اسلامی موضوعی جدید را به راه می‌اندازد.
۱۲ بهمن سال ۱۳۹۰ در اقدامی نادر و نامتعارف در اولین روزهای موسوم به «دهه فجر» و هم‌زمان با سالگرد ورود خمینی از پاریس به تهران، صحنه‌های ورود او بازسازی شده بود. در این بازسازی از ماکت های مقوایی او استفاده شده بود، که موجب شروع موجی جدید از جوک‌ها برای «امام مقوایی» شد.
برای نمونه یکی از کاربران فیس‌بوک نوشته بود: «بوی گلِ سوسن و امامِ پلاستیکی آمد/ رهبر محبوب خلق اینبار دو بُعدی آمد».
با اینکه به نظر می‌رسید این مراسم یک «بدسلیقگی» شدید باشد اما مشخص شد که «امام مقوایی» به مدرسه رفاه هم رفته و اتفاقا حمیدرضا حاجی بابایی وزیر وقت آموزش و پرورش با «امام مقوایی» عکس یادگاری هم گرفته است.
جوک و دیکتاتورها
«امام درب خانه را گشود. قبض‌های آب و برق و گاز و تلفن و موبایل و … نزد ایشان بر زمین ریخت! ایشان با خود اندیشید: مگر این موارد مجانی نبود؟! فراموشی از ویژگی‌های بارز ایشان بود!»
به سادگی می‌توان دید که این «جوک»ها تنها برای خندیدن نیست و گاه برای کمرنگ شدن و تلطیف مشکلاتی است که جامعه را فراگرفته است. هر کدام از این جملات به هر ترتیب و یا هر مضمونی البته بسته به شرایط سیاسی کشور جایگاه خاصی برای خود پیدا می‌کند. زمانی که تمام راه‌های مبارزه مدنی به روی مردم بسته می‌شود، هر جوک می‌تواند اعتراضی باشد که به صورت دیکتاتور پرتاب می‌شود و بیهوده نیست که آنان از این موضوع برآشفته می‌شوند.
در واقع دیکتاتور از شوخی دوری می‌کند چرا که می‌داند مردم حرف دل‌شان را پشت لبخند پنهان می‌کنند و فریاد اعتراض‌شان را به خنده و قهقهه تبدیل می‌سازند.
رابطه جوک و دیکتاتوری را می‌توان در روزهای نه چندان دور سال ۸۸ نیز دید. در آن روزهایی که در یک دوره مشخص «اس.ام.اس.» کاربردی اعتراضی داشت و از مسیرهای راهپیمایی و محل‌های تجمع تا اخبار سرکوب را بازنشر می‌داد اما به مرور و با کمرنگ شدن امید معترضان به تغییر به همان میزان جوک‌ها به موبایل‌ها بازگشت.
س. خواجه ندی در مطلبی تحت عنوان «طنز رهایی‌بخش و طنز پلیسی» در این مورد نوشته است: «باید تا جایی که می‌شود سلاح خنده و طنز را از آنِ خود کرد. طنز نمرده است. طنز هنوز از ذات سیاسی و توان رهایی‌بخشی خویش تهی نشده است. بنا بر این کاربست سیاسی طنز را می‌توان در بطن روابط رهایی‌بخش جستجو کرد. تنها زمان کاملاً انسانی زمانِ وقف‌شده برای رهایی است».
مهدی جامی نیز در مطلبی دیگر با عنوان «خندیدن در انقلاب و به انقلاب» نگاهی به مساله شکل‌گیری طنز در نظام جمهوری اسلامی داشته و در پایان نوشته است: «ایرانی‌ها حالا به همه چیز می‌خندند. در واقع سال‌هاست که اهل نظر حیران‌اند که چرا جامعه ایرانی چیزی را جدی نمی‌گیرد. جواب ساده‌اش این است که دوره‌ای دراز خیلی چیزها را جدی گرفته است و به نتیجه نرسیده. الان به اجبار بی خیال شده است. این همان کلبی مسلکی ناشی از انقلاب مسلکی است!».
از جماران تا بهشت زهرا
در سال‌های گذشته همواره دستگاه تبلیغاتی جمهوری اسلامی در تلاش بوده است که نشان دهد مقامات نظام زندگی بسیار ساده‌ای داشته‌اند. نمایش زوایای گوناگون خانه آیت‌الله خمینی در جماران نیز در همین راستا بود تا نشان دهد «رهبر انقلاب» که از «مستضعفان» سخن می‌گوید در یک خانه ساده زندگی می‌کند.
اما چندی پیش که مدیران برخی رسانه‌ها به دیدن پروژه بازسازی «حرم امام» رفته بودند عکس‌هایی از این پروژه ۴۰ میلیارد تومانی منتشر شد که هیچ نشانه‌ای از «سادگی» در آن دیده نمی‌شد. انتقادها به حدی بود که پای رمضان شریف مسئول روابط عمومی سپاه پاسداران را به میان کشید و با اشاره به اینکه «برخی از انتقادات از سر دلسوزی است» تاکید کرده است: «اینکه شبکه منفور و فاسد BBC بعنوان بوق رسوای استعمار پیر انگلیس با سوء استفاده از نظرات مطرح شده در شبکه‌های اجتماعی رندانه و با خباثت بخواهد ساده‌زیستی امام (ره) را مطرح کرده و ساخت و ساز حرم با شکوه امام (ره) را مغایر با ساده زیستی امام (ره) جا بزند بسیار مضحک و خنده‌دار است».
حمید انصاری قائم مقام موسسه حفظ و نشر آثار خمینی منتقدان به این بازسازی را «نادان و حسود» خطاب کرده و گفته است: «امام خمینی(ره) فردی است که بیش از ۳۰۰ هزار شهید جان خود را تقدیم ایشان کردند و جای دارد که نام و یاد ایشان در بالاترین سطح باشد، هر کس هم که نمی‌تواند این مسائل را تحمل کند یا از حسادت اوست یا از نادانی».
از قضا همین حرف‌های مقامات و مسوولان نیز بلافاصله در صف مضمون‌های جوک‌سازی شهروندان قرار می‌گیرد و خنده و تمسخر آنها امام و مریدانش را که بزرگترین الهام‌بخش قدرت طنز ایرانیان هستند، از جماران تا بهشت زهرا تعقیب می‌کند.
