ارمنستان، یک سال پس از انقلاب؛ تجربه‌ها و تهدیدها

آرسن نظریان – تا سال گذشته، ماه آوریل ماه یادآوری فاجعه‌ای هولناک در تاریخ ارمنستان، یعنی واقعه نسل‌کشی ارمنیان در ١٩١۵ به دست عمال حکومت عثمانی بود. ولی یادواره این واقعه شوم در آوریل گذشته مصادف با رویدادهای خجسته‌ای شد که «انقلاب مخملی» ارمنستان نام گرفت.

سال ٢٠١٨ بدون شک به عنوان سالی منحصر به فرد در تاریخ جدید ارمنستان ثبت خواهد شد. تحولات عظیمی که در این کشور به مدتی کوتاه و با عدم خشونتی کم‌نظیر صورت گرفت، مسیر حرکت ارمنیان را در آینده‌ای قابل پیش‌بینی برای این ملت مشخص کرد.

نشریه اکونومیست در شماره ١٨ دسامبر ٢٠١٨، ارمنستان را به دلیل حرکت پیگیر به سوی دموکراسی «کشور سال ٢٠١٨» لقب داد.

اخیرا نیز، طبق گزارش  موسوم به «آزادی در فضای مجازی» از جانب فریدام هاوس، ارمنستان از این لحاظ از رتبه «تا حدی آزاد» به رتبه «آزاد» ارتقا یافت. طبق گزارش ارزیابی، آزادی اینترنت در ارمنستان پس از رویدادهای آوریل گذشته افزایش یافته است. در تهیه گزارش ارزیابی، وضعیت حقوق سیاسی و آزادی‌های مدنی کشور مربوطه در نظر گرفته می‌شود.

در صحبت از انقلاب ارمنستان، از دامنه اثرات آن در زندگی روزمره مردم، موضع دولت جدید نسبت به تحولات منطقه، روابط با روسیه، آمریکا، ایران، ترکیه و جمهوری آذربایجان و تأثیر رویدادهای ارمنستان در منطقه نیز صحبت خواهیم داشت.

انتخابات پارلمانی

انتخابات پارلمانی ارمنستان در نهم دسامبر گذشته، در واقع آخرین مرحله انقلاب مخملی این کشور را رقم زد. طبق گزارش‌های داخلی و خارجی، انتخابات بدون تقلب‌های انتخاباتی معمول در انتخابات پیشین مثل فروش رای، انتقال رای‌دهندگان با اتوبوس به حوزه‌‌های رای‌گیری و غیره صورت گرفت.

نتیجه انتخابات پیروزی خردکننده‌ای برای ائتلاف سیاسی به رهبری نیکول پاشینیان (٧٠ درصد آرا) نخست وزیر، و شکستی به همان اندازه خردکننده برای حزب جمهوریخواه حاکم بود، که حتی حد نصاب ۵ درصد را هم نتوانست کسب کند و  به پارلمان راه نیافت.

بازتاب انتخابات در خارج

انتحابات در خارج بطور کلی بازتاب مثبتی داشت. ارزیابی سازمان امنیت و همکاری اروپا (OSCE) که نمایندگانش را جهت نظارت بر روند انتخابات به ارمنستان گسیل داشته بود، حاکی از آن بود که انتخابات پارلمانی در ارمنستان با رعایت آزادی‌های اساسی و شفافیت برگزار شد. نبود تقلب‌های انتخاباتی، از جمله خرید رای و فشار بر رای‌دهندگان شرایط ایجاد رقابت راستین انتخاباتی میان احزاب و سازمان‌های شرکت‌کننده را فراهم کرد.

همچنین، ناظران اعزامی شورای بین‌المجالس جمهوری‌های پساشوروی، که در طول انتخابات در ارمنستان حضور داشتند، نیز ارزیابی مثبتی ارائه دادند. یوری اوسیپف دبیرکل سازمان، در مصاحبه‌ای با گزارشگران اظهار داشت که گرچه زمان تعیین شده برای مبارزه انتخاباتی کوتاه بود، ولی کمیته انتخابات فرصت و امکانات آشنا شدن با نیروهای سیاسی و نامزدهای جدید را فراهم کرده بود. وی اضافه کرد که جای خوشحالی است که در مقایسه با جمهوری‌های دیگر شوروی سابق نیروی جوان ارمنستان فعالانه در عرضه سیاسی کشور حضور دارد و از تکنولوژی و وسایل ارتباط جمعی جدید برای اطلاع‌رسانی بطور وسیع استفاده می‌کند.

در داخل، اما ارزیابی روند انتخابات قدری متفاوت بود. انتقاد اصلی این بود که انتخابات با شتاب تدارک دیده شد و وقت و فرصت کافی برای احزاب و سازمان‌های سیاسی، به ویژه نیروهای اپوزیسیون، برای طرح و توضیح برنامه‌هایشان داده نشد. در نتیجه، بیشتر آرا به بلوک تحت رهبری پاشینیان، «اقدام من»، رفت و رای‌دهندگان عملا  به «یک نفر» رای دادند. به همین جهت پاره‌ای از رسانه ها و صاحب نظران پارلمان جدید را «پارلمان پاشینیان» می‌نامند.

در این انتخابات شمار نسبتاً پایینی از رای‌دهندگان، که ۴٩ درصد جمعیت رای‌دهنده را تشکیل می‌داد، شرکت کردند. یک دلیل این امر، طبق گفته کارشناسان، فقدان تقلب انتخاباتی بود که در نتیجه، تعداد واقعی، و نه تصنعی آرا، مثل گذشته، از صندوق‌های رای بیرون آمد.

نتایج انتخابات در سپهر سیاسی کشور

در نبود اپوزیسیون مؤثر در پارلمان حزب جمهوریخواه معروف به حزب الیگارش‌ها، به حد نصاب پنج درصد برای ورود به پارلمان بسیار نزدیک شد، اما نتوانست آن را تکمیل کند.

همچنین، حزب داشناکسوتیون، که ارتباطات وسیعی با جوامع ارمنی سراسر جهان دارد، نیز خارج از پارلمان ماند. یک دلیل آن، حملات حزب به گرایش‌های پوپولیستی پاشینیان در آستانه انتخابات ذکر شده است.

حزب جمهوریخواه سال‌های دراز بر سر قدرت بوده و دارای تجربه و سابقه طولانی در روابط  خارجی و اشراف بر امور داخلی است، حضور این حزب درپارلمان می‌توانست اثری توازن‌بخش و تکمیلی بر سیاست و عملکرد دولت داشته باشد.

احزاب جمهوریخواه و داشناکسیوتیون دارای کادرهای ورزیده در زمینه دیپلماسی و سیاست خارجی بودند که می‌شد در نظام جدید هم از آنها استفاده کرد که متاسفانه چنین رویکردی از جانب دولت جدید مشاهده نمی‌شود. فراموش نکنیم که پاشینیان طی مبارزه‌اش در آوریل سال گذشته وعده دولت آشتی ملی را می‌داد.

ناکامی‌ها و موفقیت‌های رژیم جدید

مسائل اقتصادی
در هر جابجایی عظیم سیاسی و اقتصادی در پس یک تحول انقلابی، اُفت موقت اقتصادی پدیده‌ای اجتناب‌ناپذیر است و ارمنستان هم از این قاعده مستثنا نیست.

پاشینیان برنامه کارش را بر شعار «انقلاب اقتصادی- تکنولوژی» در ارمنستان قرار داده است. با وجود اینکه اکنون هم دولت و هم دستگاه قانونگذاری در دست اوست، برنامه‌های اقتصادی وی تا اینجا نتایج قابل ملاحظه‌ای نداشته. از جمله دلایل این ناکامی به شرح زیراست:

– متوقف شدن چند پروژه بزرگ سرمایه‌گذاری خارجی، از جمله طرح استخراج طلای آمولسار (منطقه کوهستانی جنوب ارمنستان) به دلیل فعالیت کنشگران محیط زیست با ادعای آلوده شدن آب‌های زیرزمینی منطقه بر اثر عملیات استخراج.

– اخراج‌های شغلی یا به اصطلاح معمول در ارمنستان: «سرکوب اداری». دولت جدید در نظر دارد چند وزارتخانه را منحل کند و تعداد وزارتخانه‌ها را از ١٧ به ١٢ کاهش دهد که این زنگ خطر را برای شمار قابل ملاحظه‌ای از کارمندان به صدا درآورده است.

– افزایش مداوم قیمت‌ها و ثابت ماندن حقوق‌ها؛ این نیز باعث کاهش قدرت خرید مصرف‌کنندگان و در نتیجه افزایش سطح نارضایتی شده است.

به دلایل بالا، محبوبیت پاشینیان به ویژه در میان طبقات کم‌درآمد که حدود یک سوم جمعیت را تشکیل می‌دهند، تا حدی کاهش یافته است.

ارمنستان هم از اقتصاد دولتی سوسیالیستی و هم از خصوصی‌سازی بی‌رویه پس از فروپاشی شوروی سابق صدمه دیده است. صاحب‌نظران اقتصادی برنامه‌ریزی بر اساس دو اصل مهم در «اقتصاد مختلط» یعنی:

١- اقتصاد آزاد، در حدی که موجب اتلاف بی‌رویه منابع کشور نشود.
٢- اقتصاد دولتی، هر جا که برای مدیریت منابع استراتژیک کشور ضروری باشد، شرط ایجاد اقتصادی شکوفا با رشدی پایدار برای ارمنستان است.

مسائل سیاسی داخلی
خطر پوپولسیم؛ احتمال شکل گرفتن یک نظام پوپولیستی و سنت پرستش شخصیت
پاشینیان گرایش‌هایی از اتوریتاریسم نشان می‌دهد. چنین به نظر می‌رسد که مایل نیست اپوزیسیون مؤثری در پارلمان حضور داشته باشد و رسانه‌هایی را که از عملکردش انتقاد می‌کنند متعلق به حاکمان سابق اعلام می‌کند. این رویکرد می‌تواند برای دموکراسی نوپای ارمنستان خطرآفرین باشد.

در واقع می‌توان گفت نظام الیگارشی در ارمنستان متلاشی شده اما اکنون، با وجود قشر جوان همیشه در صحنه‌ای که مسحور و مجذوب پاشیینیان است و جز او رهبر اپوزیسون یا تجربه تحول سیاسی قابل توجهی را نداشته، خطر حرکت به سوی نظام اتوریتر وجود دارد.

کم‌تجربگی کادرهای جدید؛ مسئله دیگر اینست که بیشتر اطرافیان پاشینیان، افرادی بدون تجربه سیاسی و بینش لازم برای پیشبرد سیاست خارجی پیچیده ارمنستان هستند، که باید میان روسیه، غرب و جمهوری اسلامی تعادل ظریفی را برقرار کند. اعضای تیم پاشینیان، به دلیل فقدان دانش حرفه‌ای و مهارت‌های مدیریت مشکل جدی در تصمیم‌گیری مستقل دارند و بنابراین اتخاذ تصمیمات اساسی را به رهبر واگذار می‌کنند. این «بیسوادی حرفه‌ای «همراه با هدف‌ها و شعارهای بلندپروازانه» می‌تواند به ایجاد رانت حول رهبر و متمرکز شدن قدرت در دست یک گروه منجر شود.

یکی از نتایج این ندانم‌کاری‌ها مسئله حل نشده پست مهم دبیرکلی سازمان دفاع جمعی جمهوری‌های پساشوروی است که تا سال ٢٠٢٠ در دست ارمنستان بود و به دلیل شتاب‌زدگی منصوبین پاشینیان در طرح اتهام علیه ژنرال خاچاتورف (خاچاتوریان) و احضار وی، احتمال از دست دادن این پست توسط ارمنستان وجود دارد (ژنرال خاچاتورف دبیرکل سازمان دفاع جمعی بود که از جانب دولت پیشین ارمنستان ریاست ادواری این سازمان را به عهده داشت).

تسویه حساب‌های شخصی؛ مسئله محاکمه رئیس جمهور پیشین ارمنستان، کوچاریان که به اتهام نقض قانون اساسی در وقایع مارس ٢٠٠٨ در بازداشت بسر می‌برد و تحت تعقیب قضایی است، مسئله‌ای است که به نظر بعضی از ناظران چیزی جز تسویه حساب سیاسی نیست. فراموش نکنیم که در وقایع یکم مارس ٢٠٠٨ پاشینیان نیز در تشدید تنش و خشونت و تشویق شهروندادن به مقابله با نیروهای دولتی نقش داشته است.

موفقیت‌ها

در کنار جنبه‌های قابل انتقاد، چند تحول مهم مثبت در ارمنستان پس از انقلاب را نمی‌توان انکار کرد که از آن جمله است، مبارزه جدی با فساد و ارتشا، شفافیت روزافزون در دستگاه‌های دولتی، آزادی مطبوعات، افزایش مشارکت شهروندان در حیات سیاسی کشور، برنامه‌های تسهیل و بهبود سیستم تامین اجتماعی شهروندان از طریق اتوماتیزاسیون خدمات اطلاع‌رسانی و بالاخره تلاش قابل مشاهده شهروندان برای تبدیل کشورشان به یک جمهوری مدرن قانون‌محور.

در رابطه با مبارزه با فساد، پاشینیان در سخنرانی‌ای که اخیرا در اجلاس پارلمانی شورای اروپا در استراسبورگ ایراد کرد، در پاسخ به سئوال نماینده پارلمان فرانسه چنین گفت: «آنچه من خود شخصا در مبارزه با فساد می‌توانم انجام دهم، اینست که شخص خودم را دور از فساد نگاه دارم»… و «اینکه خود من، خانواده‌ام و خویشاوندانم باید بیشتر از دیگران تحت مداقه و تفحص باشند. ما شفافیت را هدف اصلی در ارمنستان قرار داده‌ایم. البته، نمی‌توان گفت که مبارزه ما صد درصد موفقیت‌آمیز است، اما پیشرفت‌های قابل توجهی در این زمینه نصیب ما شده است.»

در همان اجلاس، نماینده اسلوونی در مورد حقوق دگرباشان و وضعیت و موقعیت آنان در ارمنستان از پاشینیان سئوال کرد. واقعیتی است که ارمنستان، مثل بسیاری از کشورهای همجوارش، دارای جامعه‌ای سنتی و مردسالار است و دگرباشان جنسی با محدودیت‌های نسبتا شدیدی در این کشور مواجه هستند. پاسخ پاشینیان این بود که «جمهوری ارمنستان متعهد به قانونمداری است و همه شهروندان آن دارای حقوق و تعهدات مساوی هستند.»

جالب است که بدانیم، یکی از شهروندان مسلمان (کُرد) ارمنستان در یوتیوب طرز کتک زدن زن توسط شوهرش طبق قوانین اسلام را به زبان رسمی کشور (ارمنی) منتشر ساخته است.*

روابط خارجی
روسیه
روابط با روسیه همچنان در سطح قبلی ادامه دارد و روسیه کماکان مهمترین شریک نظامی- سیاسی ارمنستان به شمار می‌رود، گرچه گاه به گاه اعتراض‌ها و مخالفت‌هایی در مورد حضور پایگاه نظامی روسیه در ارمنستان صورت می‌گیرد. ولی این اعتراضات بیشتر دارای دلایل اجتماعی است تا سیاسی. در دسامبر سال گذشته، پس از آنکه یک سرباز روسی در ارمنستان زنی را به قتل رساند، شماری از اعضای «حزب اروپایی ارمنستان» در جلوی سفارت روسیه در ایروان دست به تظاهرات زدند و خواستار برچیده شدن پایگاه و محاکمه متهم توسط دادگاه‌های ارمنستان شدند. گفنتی است که به فاصله مدت کوتاهی اعضای حزب کمونیست ارمنستان تظاهرات متقابلی را در همان محل ترتیب داده و از حضور پایگاه و ادامه روابط حسنه میان ارمنستان و روسیه جانبداری کردند.

یک رویداد، که موجب انتقاد ایالات متحده از ارمنستان شد، ارسال کمک‌های بشردوستانه برای بازسازی به سوریه بود. ارمنستان یک واحد پزشکی و یک واحد مین جمع‌کن به این کشور گسیل داشته است. با اینکه این اقدام در چارچوب اقدامات بشردوستانه انجام شد، دولت آمریکا این اقدام ارمنستان را به باد انتقاد گرفت و آن را ناشی از فشار روسیه قلمداد کرد. اما باید در نظر داشت که ارمنستان با سوریه دارای روابط تاریخی حسنه است زیرا بخش مهمی از بازماندگان نسل‌کشی ارمنیان در ١٩١۵ که توسط دولت عثمانی به بیابان‌های سوریه (دیرالزور) رانده شده بودند، در آن کشور ساکن شدند و در طول زمان جامعه اقلیت پویا و بالنده‌ای را به وجود آوردند. گفتنی است که ارمنیان سوریه در رویدادهای فاجعه‌بار چند سال اخیر خسارات جانی و مادی قابل توجهی را از سوی آدمکشان داعش متحمل شدند.

ترکیه و جمهوری آذربایجان
جوامع مدنی هر دو کشور بطور کلی از تحولات انقلابی ارمنستان استقبال کرده‌اند و حتی نشانه‌هایی از رشک و حسادت مثبت نسبت به تحولات کشور همسایه مشاهده شده است. دولت‌های این کشورها اما همان موضع پیشین خود را حفظ کرده‌اند. رجب طیب اردوغان، حتی در اظهاراتش در ٢۴ آوریل، روز یادبود نسل‌کشی ارمنیان، کماکان به انکار نسل‌کشی ادامه داد و حتی از اظهارات نفرت‌آفرین و تحریک‌آمیز خودداری نکرد. وی مقصر اصلی نسل‌کشی ارمنیان در امپراتوری عثمانی را خود ارمنیان دانست و «کشتار و تبعید آنان را معقول‌ترین کار در آن شرایط» توصیف کرد. اظهارات اردوغان با واکنش شدید دولت ارمنستان و جوامع ارمنی جهان روبرو شد.

از زمان تغییر رژیم در ارمنستان، چند ملاقات غیررسمی میان پاشینیان و علی‌اُف رئیس جمهور آذربایجان، از جمله در دوشنبه پایتخت تاجیکستان و سن‌پترزبورگ در روسیه، و آخرین ملاقات رسمی در وین در چارچوب حل مناقشه قره باغ صورت گرفت. تنها نتیجه ملموسی که تا کنون از این دیدارها و مذاکرات به دست آمده است ایجاد یک خط ارتباطی (ارتباط اپراتیو) میان رهبران دو کشور بوده. اما فضای خصمانه و عدم اعتماد متقابل با وجود کاهشی محسوس پس از تغییر نظام در ارمنستان بر روابط دو کشور از میان نرفته و مسابقه تسلیحاتی میان آنان همچنان ادامه دارد.

یک دلیل عمده برای تداوم فضای عدم اعتماد میان دو کشور دنباله‌روی جمهوری آذربایجان از سیاست نفی و انکار نسل‌کشی توسط ترکیه است. لازم است گفته شود که در جهان فقط دو دولت‌ ترکیه و جمهوری آذربایجان هستند که نسل‌کشی ارمنیان در امپراتوری عثمانی را انکار می‌کنند. ذهنیت رد و انکار و نفرت نسبت به ارمنیان هنوز بر بخش‌هایی از جوامع این دو کشور و رهبران آن حکمفرماست و می‌توان گفت تا زمانی که این ذهنیت دوام داشته باشد، امیدی به بهبود روابط میان ارمنستان و همسایگان شرقی و غربی‌اش نمی‌رود.

 ایران و آمریکا
در نوامبر سال گذشته، جان بولتون مشاور امنیتی رئیس جمهوری آمریکا ضمن سفری به قفقاز از سه کشور گرجستان، ارمنستان و آذربایجان بازدید به عمل آورد. بولتون طی دیدار در ایروان کوشید رهبری جدید ارمنستان را برای تبعیت از تحریم‌های کشورش علیه حکومت ایران و منزوی کردن این کشور تحت فشار قرار دهد.

سابقاً پیش از روی کار آمدن دونالد ترامپ، ایالات متحده با وجود تحریم‌ها چشم خود را بر معاملات و توافق‌های ایران و ارمنستان می‌بست، رویکردی که تا حدی حاکی از درک موقعیت ژئوپولتیک ارمنستان بود. ترامپ اما پس از روی کار آمدن تصمیم به تغییر این وضعیت گرفت و بدین منظور جان بولتون مشاور امنیتی خود را به ایروان فرستاد. بولتون در مدت اقامتش در ارمنستان، از جمله اظهار داشت: «با اینکه مایل نیستیم در جریان اعمال جدی‌تر تحریم‌ها علیه ایران، باعث ورود صدمه به کشورهای دوستی که با ایران مرز مشترک دارند، باشیم… اما دولت آمریکا عزم راسخ دارد تحریم‌ها را با جدیت بیشتری اعمال کند و در این میان مرز ایران و ارمنستان به عنوان مسئله مهمی مطرح می‌شود.»

بولتون، همچنین به ارمنستان پیشنهاد فروش اسلحه داد. روسیه، به نحو قابل درکی به این سفر و هدف‌های آن اعتراض کرد.

در پاسخ به این فشارها، پاشینیان اعلام کرد که روابط با ایران همچنان در سطح پیشین ادامه خواهد یافت. در عین حال نظر به اینکه ارمنستان مایل است با ایالات متحده نیز روابط دوستانه داشته باشد، با اقداماتی ظاهری، از جمله تغییرات سطحی در روابط بانکی (بانک ملت، شعبه ایروان) و اعلام اینکه ممکن است رفت و آمد بدون ویزا میان ارمنستان و ایران لغو شود (که تا به حال انجام نشده)، سعی در رفع و رجوع کردن مسئله نمود.

کاظم سجادی سفیر جمهوری اسلامی ایران در ارمنستان نیز مراتب امتنان خود از موضع‌گیری ارمنستان در برابر فشارهای بولتون را به مقامات ارمنستان ابراز داشت.

همینطور در آغاز سال نو مسیحی، کاظم سجادی ضمن دیدار با وزیر امور موقعیت‌های اضطراری ارمنستان راجع به همکاری «هلال احمر» ایران و «صلیب سرخ» ارمنستان با وی گفتگو و مذاکره کرد. قرار شد تفاهم‌نامه‌ای در این زمینه میان دو کشور امضا شود که از جمله تمرین عملیات مشترک نجات برای مواقع اضطراری و استقرار تیم‌های امداد در مسیر توریست‌های ایرانی به ارمنستان را پیش‌بینی می‌کند.

سپس، در ماه مارس گذشته، پاشینیان یک سفر حسن نیت به ایران کرد و با حسن روحانی، محمدجواد ظریف و علی خامنه‌ای دیدار و گفتگو به عمل آورد. در واقعه اخیر سیل در ایران نیز ارمنستان از اولین کشورهایی بود که کمک‌های جنسی از جمله چادر، پتو، اتومبیل، امدادگر و غیره به ایران فرستاد.

در مورد اوضاع سیاسی داخلی ایران، مقامات ارمنستان اعلام کرده‌اند که تحولات ایران را به دقت زیر نظر دارند و سیاست خارجی خود درباره ایران را بر اساس مصالح کشورشان تنظیم خواهند کرد.

به هرجهت، تقریباً هیچ احتمالی وجود ندارد که در روابط میان دو کشور که دارای پیوندهای عمیق تاریخی، فرهنگی و قومی هستند، حتی در صورت تغییر نظام حکومتی در ایران، تغییری ماهوی به وجود آید.

نتیجه‌گیری

چند ویژگی مهم انقلاب ارمنستان را از انقلاب‌های مخملی و غیرمخملی دیگر متمایز می‌سازد:

۱- این انقلاب در منطقه‌ای صورت گرفت که عموما دارای نظام‌های حکومتی توتالیتر، سرکوبگر و فاسد است.
۲- انقلاب ارمنستان بدون خشونت و با آرامش و نظمی کم‌سابقه عملی شد.
۳- هیچ دولت یا قدرت خارجی در انقلاب ارمنستان دخالت نداشت.
۴- این انقلاب در منطقه‌ای که دارای حساسیت‌های بالای ژئوپولتیک و منافع متعارض قدرت‌های بزرگ است، توازن قوا را بهم نریخت. بهم ریختن این توازن، چنانکه بارها در نقاط مختلف جهان مشاهده شده، می‌توانست عواقب خطرناکی برای همه طرف‌های درگیر داشته باشد و منطقه قفقاز را به بی‌ثباتی و ناامنی بیشتر و کشمکش‌های سیاسی- نظامی قدرت‌های بزرگ بکشاند.

درواقع تجربه انقلاب ارمنستان نشان داد که هر انقلاب یا دگرگونی انقلابی در منطقه ما (از جمله در ایران) برای اینکه شانس موفقیتی داشته باشد و ریسک‌ها و مخاطرات را به حداقل برساند، ناچار است این واقعیت را در نظر داشته باشد.

تجربه انقلابی ارمنستان می‌تواند برای (اپوزیسیون‌های) کشورهای همجوار نیز سودمند باشد. پر بیجا نیست اگر گفته شود که دفاع و حمایت از دموکراسی نوپای ارمنستان وظیفه همه نیروهای آزادیخواه در منطقه و جهان است.

زیرنویس:
*کردهای ارمنستان به دو گروه‌بندی (گروه بزرگتر) و کردهای مسلمان (گروه کوچکتر) تقسیم می‌شوند.