پس از مدت‌ها پیگیری و تبلیغات رسانه‌ای، توافقنامه موقت ترتیبات ترجیحی ایران و اوراسیا از روز ۵ آبان‌ماه ۱۳۹۸ اجرایی می‌شود.
گام نخست این توافقنامه شامل ۸۶۲ قلم کالا است که ۳۶۰ قلم ترجیحات اعطایی ایران به اوراسیا و ۵۰۲ قلم هم ترجیحات اعطایی اوراسیا به ایران است.
حمید زادبوم رئیس سازمان توسعه تجارت ایران در گفتگو با خبرگزاری فارس گفته است که «توافقنامه مذکور شروعی برای تجارت آزاد با اوراسیا است زیرا بعد از یک سال از اجرای این توافقنامه مقدمات تجارت آزاد با منطقه مذکور فراهم می‌شود و حدود ۲ سال فرصت وجود دارد تا مذاکرات در رابطه با تجارت آزاد با این منطقه انجام شود.»
با وجود مانور تبلیغاتی گسترده جمهوری اسلامی برای امضای این توافقنامه، حمید زادبوم گفته است که «البته این بدان معنا نیست که در پایان سه سال حتماً تجارت آزاد با این منطقه را خواهیم داشت اما در این مدت می‌توان زمینه لازم را برای تجارت آزاد با منطقه فراهم کرد.»
بر اساس گزارش‌های منتشر شده، عمده اقلام صادراتی ایران به اوراسیا شامل پسته، کیوی، سایر نفت‌های گازی، کشمش، خیار و خیار شور، خرما، داروها، سیمان‌های هیدرولیک، مس تصفیه شده، متانول و کلم و عمده اقلام وارداتی ایران از اوراسیا، جو، ذرت دامی، روغن خام، کاتد و قطعات کاتد، آهن آلات به ضخامت کمتر از ۲ میلیمتر، چوب ارّه شده کاج، کاغذ روزنامه به شکل رول یا ورق است.
الکساندر کاراوایف کارشناس ارشد موسسه اقتصاد آکادمی علوم روسیه نیز گفته است: «اتحادیه اقتصادی اورآسیا در بیش از ۵۰۰ مورد کالا عوارض وارداتی خود برای ایران را کاهش داده است. این مسئله بیشتر مربوط به مواد غذایی مانند انجیر، خرما، کشمش، پسته، میگو و همچنین ظروف، مواد شیمیایی خانگی و البته فرش می‌شود. در شرایط کنونی، اقتصاد ایران به هجوم ارز وارداتی و ثبات مشاغل نیاز دارد و افزایش مبادلات بازرگانی با کشورهای عضو این اتحادیه موقعیت مناسبی در این راستاست. از سوی دیگر جمهوری اسلامی هم عوارض گمرکی برای ۸۶۴ محصول را کاهش داده است. کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا غالباً محصولات فلزی، تجهیزات مکانیکی و برقی و ماشین‌آلات به ایران صادر می‌کنند. حجم کلی صادرات بین دو طرف ممکن است ۷۳ درصد افزایش پیدا کند.»
سازمان توسعه تجارت ایران نیز در گزارشی اعلام کرده که متن موافقتنامه ترتیبات موقت ترجیحی ایران و اوراسیا مفصل‌ترین و جامع‌ترین موافقنامه‌ای است که تا کنون ایران منعقد کرده است و شامل ۹ فصل قواعد عمومی، تجارت کالا، چاره کارهای تجاری، موانع فنی فرراه تجارت، اقدامات بهداشتی و بهداشت گیاهی، قواعد مبدأ، تسهیل تجارت، حل و فصل اختلافات و مقررات پایانی است.
این گزارش می‌افزاید امتیازات اعطایی کشورمان (کشاورزی و صنعتی) شامل ۳۶۰ کد هشت رقمی است که از این تعداد ۱۳۳ کد مشمول ثبت نرخ تعرفه در زمان توافق ۲۰۱۷ و بقیه مشمول تعرفه‌ای با میانگین ۳۲.۱ درصد شده‌اند. امتیازات اعطایی توسط این اتحادیه نیز شامل ۵۰۲ کد ۱۰ رقمی (کشاورزی و صنعتی) می‌باشد که ۴۴ کد مشمول تثبیت تعرفه و بقیه مشمول کاهش میانگین ۵۶.۳ درصد می‌شود.
اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) یک اتحادیه اقتصادی با عضویت کشورهای روسیه، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان و قزاقستان است که ابتدا در سال ۲۰۱۴ با عضویت روسیه، بلاروس و قزاقستان تشکیل و سپس کشورهای قرقیزستان و ارمنستان نیز به آن پیوستند.
اکنون کشورهای عضو اتحادیه اورآسیا با مساحتی حدود ۲۰ میلیون کیلومتر مربع مساحت و بیش از ۱۸۳ میلیون نفر جمعیت که ۲.۵ درصد جمعیت جهان را در بر می‌گیرد چند سالیست که بهبود روابط تجاری را بین کشورهای عضو اتحادیه پیش می‌برند. تجارت آسان، حذف تدریجی قوانین گمرکی در داخل اتحادیه، برقراری تعرفه خارجی مشترک در میان کشورهای عضو، ایجاد بازار مشترک در حوزه کشورهای مستقل همسو و هماهنگ‌سازی تشریفات گمرکی از جمله اهداف مهم تشکیل اتحادیه اقتصادی اورآسیا است.
با شکل گرفتن این اتحادیه اقتصادی، جمهوری اسلامی با توجه به روابط نزدیکی که با روسیه دارد، از سال ۲۰۱۵ برای همکاری با این اتحادیه تلاش کرد از جمله برگزاری چند دوره نمایشگاه سالانه فعالان اقتصادی ایران در کشور ارمنستان.
با اخروج ایالات متحده از برجام، بازگشت تحریم‌های اقتصادی و ناامید شدن جمهوری اسلامی از حمایت اتحادیه اروپا از ایران و برجام، همگی موجب شد که در طی ماه‌های گذشته تلاش جمهوری اسلامی برای ایجاد روابط گسترده‌تر با روسیه و کشورهای عضو اتحادیه اواراسیا افزایش پیدا کند.
در همین رابطه می‌توان به سفر اخیر حسن روحانی به ارمنستان برای شرکت در اجلاس شورای عالی اتحادیه اقتصادی اورآسیا اشاره کرد که ماه گذشته انجام شد.
حسن روحانی که تا چندی پیش از باز شدن دروازه‌ها میان ایران و اتحادیه اروپا و اینستکس سخن می‌گفت اوایل مهرماه و همزمان با سفر به ایروان برای شرکت در اجلاس این اتحادیه گفته بود: «اگر قدرت رقابت نداشته باشیم، بقیه حرف است، باید توانی پیدا کنیم که قدرت اقتصادی داشته باشیم و این قدرت ما بتواند قابل رقابت باشد و پیوستن به این اتحادیه، تمرین این قدرت اقتصادی در منطقه است. اگر در سطح منطقه‌ای تمرین کنیم، برای رقابت بسیار بالاتر و مهم‌تر در سطح اقتصاد جهانی تمرین بسیار مهمی است.»
دولتمردان در ایران با اتکا به رسانه‌های حکومتی نسبت به حضور ایران در این اتحادیه مانور زیادی دادند بطوری که گویا قرار است همکاری با اتحادیه اقتصادی اوراسیا بسیاری از مشکلات پیش آمده با تحریم‌ها را از میان بردارد.
جدا از مانورهای تبلیغاتی گسترده نظام، اینکه حضور ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا تا چه اندازه منافع ایران در شرایط تحریم را تأمین می‌کند هنوز جای ابهام دارد.
برای نمونه خبرگزاری فارس نوشته است که از شاخص‌های اقتصادی اتحادیه اقتصادی اوراسیا می‌توان به رتبه اول استخراج نفت (۱۴.۵ درصد از جهان)، رتبه اول تولید گاز جهان (۲۰.۲ درصد از جهان)، رتبه چهارم تولید انرژی برق (۴.۹ درصد از جهان)، رتبه سوم طول خط آن (۸ درصد از جهان)، رتبه چهارم تولید آهن (۴.۷ درصد از جهان)، رتبه ۵ تولید فولاد (۵ درصد از جهان) اشاره کرد.
حال آنکه حضور روسیه و قزاقستان با منابع قابل توجه نفت و گاز در این اتحادیه بعید است فضایی برای استفاده ایران از ظرفیت موجود در اتحادیه در حوزه انرژی ایجاد کند تا حجم تجارت خود در این حوزه با این کشورها را افزایش دهد.
از سوی دیگر وجود تحریم‌های اقتصادی به هر حال مانعی برای جمهوری اسلامی جهت هرگونه تحرک اقتصادی با کشورهای دیگر است.
این در حالیست که برخی کارشناسان این مسیر را در بلندمدت به نفع ایران ارزیابی می‌کنند. برای نمونه غلامحسین شافعی رئیس اتاق ایران معتقد است پیوستن ایران به این اتحادیه را به منزله فرصتی نو در مناسبات ایران و اتحادیه اوراسیا دانسته گفته است که «اوراسیا می‌تواند زمینه همکاری با منطقه هندوچین و شرق را فراهم کند و با توجه به اینکه بیش از ۶۵ درصد از نیازهای کشورهای عضو در داخل خودشان قابل تأمین است، باید از این امتیاز ویژه بهره ببرد.»
با این وجود مرز زمینی میان ارمنستان به عنوان یک عضو این اتحادیه با ایران و روسیه یکی از مواردی است که به اعتقاد برخی فضای ویژه‌ای برای نفوذ روسیه در منطقه و مستحکم کردن موقعیت ژئوپلتیک خود در خاورمیانه خواهد بود. روسیه همچنین با استفاده از ایران می‌تواند به خلیج فارس، کشورهای عربی و خاور دور دسترسی راحت‌تری پیدا کند. این موضوع در صورت حضور فعالانه و هدفمند ایران در این اتحادیه و بهره‌گیری از مسیر شمال- جنوب، که همچنان تکمیل نشده است، می‌تواند موقعیت ایران را برای روسیه و در کل منطقه افزایش دهد.
