زنان، قربانیان حجاب اجباری

مَهداد – با انقلاب ایران که بعدها با توجه به خواسته‌ها و صف‌شکنی‌های حاکمان جدید انقلاب اسلامی نام گرفت، یک دوگانگی بر همه چیز سایه افکند که به مرور زمان بر اساس جناح بندی‌های مختلف عمیق‌تر شد.

حجاب اجباری منشاء یکی از این دوگانگی‌هاست؛ دوگانگی میان باحجاب و بی‌حجاب. ظلمی که به افراد بی‌حجاب در حکومت جدید روا می‌رود و حقوق عادی زنان را زیر پا می‌گذارد، بر همه مشهود است. اما جنبه‌ی دیگری وجود دارد که به آن کمتر پرداخته شده و آن ظلمی است که جمهوری اسلامی به زنان با حجاب روا داشته است. حال شاید پرسیده شود که این ظلم چیست؟ پاسخ این پرسش را می‌بایست در یک پرسش دیگر جستجو کرد که چرا حجاب اجباری شد؟ این مقاله در پی پاسخ به این دو پرسش است.

زن در ایران باستان، دارای مقامی بالا (حتی در دوره‌ی عیلامیان زن مقدّس بود و نوعی زن‌سالاری حاکم بود)، همسنگ و همراه مرد بود (گاهی زنان حقوق و مزایایی بیشتر از مردان داشتند)، و همین برابری به نوعی حجاب و پوشش در ادوار باستانی منتهی شده بود تا زیبایی‌های زن پوشیده شود و این برابری مشهودتر باشد؛ آثار این پوشش را در نگاره‌های تاریخی ایران می‌توان مشاهده کرد. امّا چیزی که مهم است این است که زن هرگز در تمام این ادوار جنسِ دوّم نبوده بلکه همواره شخصیّت، مقام و احترام خود را داشته است. از پادشاهان زن، چون پوراندُخت گرفته تا فرماندهان زن چون آرتمیز.

این دوران با فراز و نشیب‌هایی تا غلبه‌ی اسلام بر ایران ادامه داشت. در دوران اسلامی با توجه به سابقه‌ی اعراب در پست شمردن زنان، تعریف جدیدی از زن شکل گرفت (البته زن در اسلام مقامی بالاتر از آنچه اعراب جاهل برای او قائل بودند یافت که این برای اعراب پیشرفت بزرگی بود، اما نه در حدِ مقامی که ایرانیان باستان برای زن قائل بودند). اگر به نظر اسلام در مورد زن دقیق شویم و جنبه‌ی مادری زن را که بسیار مورد احترام و ستایش اسلام است، به نحوی که حتی باید با دختر یا خواهر با مهربانی و احترام برخورد کرد چون زمانی مادر خواهد شد، کنار بگذاریم، زن موجودی حساس، نیمه‌عاقل، جزئی از اموال همسر و متکی به او، دستگاه زایش مسلمان و… محسوب می‌شود؛ به عبارت دیگر، زن در نظر اسلام، نیمه‌ی مرد است. حجابی که اسلام برای زن در نظر گرفته، مانند ایران باستان برای ارتقاء مقام اجتماعی زن نیست بلکه برای پوششِ زیبایی زنان از چشم نامحرمان و به نوعی کالاپنداری اوست. از سوی دیگر این نوع پوشش و قانون چندهمسری برای مردان، نشان می‌دهد که از نظر اسلام مردان هوسباز هستند و نمی‌توانند در مقابل زن کنترلی بر خود داشته باشند، پس زن باید محجبه باشد (اما چیزی که در اینجا فراموش شده، این است که با توجه به عوامل گوناگون، در تمام پوشش‌ها، فرهنگ‌ها و مذاهب همیشه فروشنده و خریدار وجود داشته‌اند و این باید هدایت شود نه اینکه انکار شود).

روالِ اسلام سنتی تا زمان رضا شاه و سفر او به ترکیه ادامه داشت. در ترکیه رضا شاه با مدرنیسم در یک کشور اسلامی آشنا شد، یعنی اینکه ممکن است کشوری هم مسلمان نشین باشد و هم مدرن و این دو مُغایر هم نیستند. یکی از جنبه های مدرنیسم، آزادی پوشش زنان است؛ زنانی که در حین آزادی از حقوق برابر با مردان برخوردار باشند.

بنابراین اولین قدم برای رسیدن به پوششِ آزاد، کشف حجاب اجباری بود که در زمان رضا شاه با برنامه‌ی قبلی اجرا شد، تا زنان بتوانند با تجربه‌ی بی‌حجابی، بعد از مدتی در پوشش و حجاب خود حقِ انتخاب داشته باشند، و از طرف دیگر، جامعه‌ی ایران شکلی مدرن به خود بگیرد. از آنجا که مشخص بود جامعه‌ای مثل ایران که تاریخ‌اش با حجاب و مذهب گره خورده، نمی‌توان آن را به تمامی بی‌حجاب کرد و شاهدِ این امر، پستونشینیِ زنانی بود که نمی‌خواستند بی‌حجاب دیده شوند، می‌توان حدس زد که این کشف حجاب نمی‌توانست دائمی باشد.

بعد از برکناری رضاشاه و روی کار آمدن محّمدرضاشاه، قانون کشف حجاب برداشته شد و در مدّت زمانی کمتر از یک نسل دو نوع پوشش در ایران شکل گرفت، یعنی با حجاب و بی‌حجاب؛ که همه در همسایگیِ هم، از حقوق برابر برخوردار بودند و با هم مراوده داشتند؛ حتی گاهی مادرِ با حجاب فرزندان بی‌حجاب داشت یا برعکس. این مدرنیسم برای حدود ۳۷ سال یعنی حدود سه نسل، تا انقلاب ۵۷ برقرار بود. در این دوران زنان در کنار مردان کار می‌کردند، به نسبت زیادی از زندگی خود راضی بودند، و این زندگی عادت مردم ایران گشته بود. البته این مدرنیسم مضراتی هم برای زنان داشت که خارج از موضوع این مقاله است؛ تنها اشاره می‌شود که هیچ امر اجتماعی‌ بدون ایراد نیست.در سال ۵۷ انقلاب ایران با کمک و همیاری تمام قشرهای زنان پیروز شد. در جشن این پیروزی که به امید فردایی بهتر شکل گرفته بود، بی‌حجاب‌ها نیز شرکت داشتند.

اما در اسفند ۵۷ زمزمه‌ی حجاب اجباری شوک بزرگی بر عده‌ی بسیاری از مردم وارد کرد که باعث اعتراضات و تظاهراتی شد؛ این اعتراضات با پادرمیانی آیت‌الله طالقانی و اینکه سوء تعبیر پیش آمده فیصله پیدا کرد و زنان آرامش یافتند.

بعد از مرگ یا شاید قتل آیت‌الله طالقانی و حذف احزاب مخالف زیر سایه‌ی قدرت آیت‌الله خمینی، حجاب اجباری (بدون هیچ مشورتی با جامعه‌شناسان، روانشناسان و حقوقدانان)، در همان اولین گام‌های حکومت اسلامی در طول تقریبا سه سال به اجرا درآمد. حال زنانی که تا دیروز همچون مردان آزاد بودند، برابر با مردان، در کنار آنها کار می‌کردند و در ارکان جامعه حضور داشتند، در زندان حجاب اجباری افکنده شده بودند، آزادی آنها سلب شده بود و از انقلابی که کرده بودند ناراضی بودند. با اجباری شدن حجاب در همه جا، تلاش زنان برای آزادی و حق پوشش اختیاری دوباره آغاز شد.

اجرای حجاب اجباری خارج از دلایل یا بهانه‌های اسلامی، برای حکومت جدید چند معنا و مزیّت داشت. از این قرار که نشان داد حکومت اسلامی مخالف مدرنیته و هماهنگی با جهان است؛ سپس اینکه، ذهن عده بسیاری از زنان و مردان مشغول پیدا کردن راه آزادی خواهد شد و با درجات بالای سیاسی و اقتصادی کاری نخواهند داشت؛ حکومت مردانه می‌شود و زنان اندکی در حد نماینده مجلس، سیاسی خواهند بود؛ و بودجه‌ای که خرج رفاه و امنیت اجتماعی می‌شد می‌توانست بسیار کاهش پیدا کند.

امّا مهمترین مزیتی که حجاب اجباری برای حکومت اسلامی داشت، این بود که حجاب را برای زن کافی می‌دانست و تمام حقوق زن در حجاب خلاصه می‌شد؛ به این ترتیب، زن نه تنها در حکومت بلکه در اجتماع نیز در جایگاه دوم پس از مرد قرار گرفت. این حجاب دیگر آن حجاب تاریخی نبود که به زن برابری و تقدس می‌داد بلکه در این حجاب زن حتی درجه‌ای نازل‌تر از دوران پیش از کشف حجاب پیدا کرد.

حجاب اجباری سپری است که با برداشتن آن، زن شاید مورد هر هجومی قرار می‌گرفت و حق طبیعی خاصی نداشت. حقوق زن تنها در سایه‌ی حجاب حفظ می‌شود و یک پارچه ارزشی بیشتر از انسان محبوس در آن پیدا کرد؛ انسانی که زندگی آرام و بدون تعرض حق اوست. اینجاست که مشخص می‌شود به هر دو طیف زنان در جمهوری اسلامی ظلم شده است.

جنبش آزادی زنان ایرانی امروزه به مدد رسانه‌های جمعی مشهودتر است، و مسلماً آزادی زنان یعنی آزادی و عدل در جامعه؛ پس همه، چه مرد، چه زن، چه بی‌حجاب، چه باحجاب باید برای رسیدن به آن آزادی و حقوق دست در دست هم دهند.