توافق تاریخی وین: پایان خطر جنگ تا ۱۵ سال دیگر‎؟

بدون بهانه تحریم باید به حل مشکلات  اقتصادی و حقوق شهروندی پرداخت

سرانجام ماه‌ها مذاکره هسته‌ای بین ایران و قدرت‌های بزرگ در آنچه به گروه ۱+۵ معروف شده است با حصول توافق وین به ثمر رسید. این توافق که متن انگلیسی آن  شامل ۵ ضمیمه در ۱۵۹ صفحه تهیه و تنظیم شده در ازای لغو تدریجی تحریم‌های سازمان ملل، اتحادیه اروپا و ایالات متحده، محدودیت‌هایی برای برنامه هسته‌ای ایران قایل می‌شود که اگر رژیم ایران به آن پایبند بماند، در واقع جلوی بلندپروازی‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی برای تولید بمب را حداقل برای ۱۰ تا ۱۵ سال آینده خواهد گرفت.

اگرچه  محمد جواد ظریف وزیر خارجه ایران از این توافق به عنوان راه حل بُرد- بُرد یاد کرده اما مطالعه متن انگلیسی توافق نشان می‌دهد که تقریبا بخش اعظم آن به تعهدات ایران در قبال جامعه جهانی مربوط می‌شود و به استثنای به رسمیت شناختن حق غنی‌سازی اورانیوم توسط جمهوری اسلامی از سوی جامعه جهانی بقیه این توافق بندهای مربوط به چگونگی برداشته شدن تحریم‌ها را در بر می‌گیرد که اقتصاد ایران را  به ویژه در سه سال گذشته با دشواری‌های کمرشکنی روبرو کرده بود.

کاخ سفید در وبسایت رسمی خود با نمودارها و جداول گوناگون به شرح اثرات این توافق پرداخته و به ویژه بر این موضوع تاکید کرده که توافق وین ۴ راه موجود برای ایران جهت ساختن بمب اتم را مسدود خواهد کرد. این توافق بر پایه برنامه اقدام مشترک مورخ ۲۴ نوامبر ۲۰۱۳ ژنو و تفاهم لوزان مورخ ۲ آوریل ۲۰۱۵ استوار است که الزامات توافق ۱+ ۵ و اتحادیه اروپا با ایران  در وین را مشخص ساخته است.

در بطن این توافق پذیرفتن محدودیتی ۱۰ ساله از جانب تهران برای فعالیت‌های هسته‌ای‌اش قرار دارد که هدف از آن کسب اطمینان از این واقعیت است که تهران برای ساختن یک بمب اتم به حداقل ۱۲ ماه وقت نیاز خواهد داشت. به گفته کاخ سفید بدون توافق وین، تهران با ذخیره اورانیوم غنی شده و ۱۹ هزار دستگاه سانتریفیوژ می‌توانست ظرف ۲ تا ۳ ماه یک سلاح هسته‌ای تولید کند.

نکات مهم توافق وین

• ایران  برای ۱۰ سال  حدود ۵ هزار دستگاه سانتریفیوژ مدل آی آر ۱  از ۶۱۰۰ دستگاه سانتریفیوژ نصب شده را فعال نگاه خواهد داشت. بر اساس آخرین گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ایران در پایان ماه مه حدود ۲۰ هزار سانتریفیوژ نصب شده در اختیار داشت که تقریبا نیمی از آن فعال بودند.
• مرکز غنی سازی اورانیوم در فُردو تنها برای تحقیقات غیر نظامی مورد استفاده قرار خواهد گرفت. دو سوم سانتریفیوژهای نصب شده در فردو از انجا خارج شده و بقیه آنها تا ۱۵ سال اجازه غنی‌سازی نخواهند داشت.
• توسعه و تحقیق در مورد سانتریفیوژهای پیشرفته محدود خواهد شد اما ایران اجازه آزمایش تجربی سانتریفیوژهای جدید در مقیاسی کوچک را خواهد داشت.
• ایران به بازطراحی و بازساخت رآکتور تحقیقاتی آب سنگین در اراک خواهد پرداخت تا میزان تولید پلوتونیوم آن بسیار اندک باشد و تمام سوخت مصرف شده در این رآکتور نیز به خارج منتقل خواهد شد.
• بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تمام اماکن اتمی اعلام شده ایران حق دسترسی خواهند داشت و از اماکن غیراعلام شده نیز در صورتی که فکر کنند فعالیت‌های اتمی در آنجا صورت می‌گیرد قادر به بازرسی خواهند بود .
• مقامات آژانس به تاسیسات و افراد مشکوک به دخالت در فعالیت‌های هسته‌ای گذشته در مورد طراحی کلاهک  دسترسی خواهند داشت. طبق نقشه راه امضا شده بین آژانس و ایران، آژانس باید تا پایان سال ۲۰۱۵ گزارش نهایی خود را که دربرگیرنده پاسخ‌های ایران به سوالات مربوط به ابعاد نظامی احتمالی برنامه هسته‌ای‌اش از جمله فعالیت در پایگاه نظامی پارچین  خواهد بود منتشر کند. پاسخ ایران به پرسش‌های آژانس یکی از شرایط رفع تحریم‌ها خواهد بود.

معنای «نرمش قهرمانانه»

ایران در حالی تن به این خواسته‌های بین‌المللی داده است که ولی فقیه و دیگر مقامات جمهوری اسلامی هر گونه دسترسی به مراکز اتمی و گفتگو با دانشمندان هسته‌ای ایران را منتفی اعلام کرده بودند.

براساس این توافق تاریخی که قرار است به ۱۲ سال مناقشه بر سر برنامه هسته‌ای مشکوک ایران پایان  دهد، تحریم‌های کمرشکن آمریکا، اروپا و سازمان ملل متحد در ازای برقراری محدودیت‌هایی علیه برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی که غرب پیوسته نگران آن بوده است تعلیق یا لغو خواهد شد. محدودیت‌هایی که مهم‌ترین نکات آن را در بالا خواندید.
توافق وین با تصویب قطعنامه‌ای در شورای امنیت سازمان ملل متحد که به گفته محمد جواد ظریف هفته آینده صورت خواهد گرفت رسمیت خواهد یافت. برخلاف خواسته ایران برای لغو تحریم فروش تسلیحات و فن‌آوری موشکی، این دو تحریم به ترتیب برای ۵ و ۸ سال دیگر به قوت خود باقی خواهد ماند .

هیات مذاکره کننده ایران هم‌چنین با مکانیزم خودکار برای اعمال مجدد  برخی تحریم‌ها  ظرف ۶۵ روز در صورت تخطی تهران از متن توافقنامه موافقت کرده است.

توافق بین تهران و گروه ۱+۵ بعد از بیش از ۲ هفته مذاکرات فشرده در وین که با  دیدارهای رو در روی محمد جواد ظریف وزیر امورخارجه ایران و همتای آمریکایی‌اش جان کری همراه بود حاصل شد. در طول مذاکرات، دیگر وزیران امورخارجه گروه ۱+۵ به صورت متناوب به وین رفت و آمد می‌کردند و در روز اعلام توافق همگی در محل برای گرفتن عکس یادگاری در کنار همتای ایرانی خود حضور داشتند .

واکنش‌های داخلی و جهانی

در واشنگتن باراک اوباما رییس جمهوری آمریکا با استقبال از توافق وین ابراز اطمینان کرد که این توافق منافع امنیت ملی آمریکا و متحدانش را تامین خواهد کرد و اضافه کرد که به این علت هر لایحه‌ای را که مانع از اجرای موفقیت‌آمیز توافق شود وتو خواهد کرد. او تأکید کرد که این توافقنامه نه بر اساس اعتماد بلکه بر مبنای مفاد سفت و سخت حاصل تنظیم شده است .

رهبران اروپا نیز با خوش‌بینی نسبت به پیامدهای این توافق ابراز امیدواری کردند که این قرارداد راه را برای همکاری عمیق‌تر در مورد مسایل امنیتی در خاورمیانه هموار سازد.  دانالد تاسک رییس شورای اروپا گفت اگر این توافق اجرا شود می‌تواند نقطه عطفی در مناسبات ایران با بقیه جهان باشد.
در تهران حجت‌الاسلام حسن روحانی رییس جمهوری اسلامی نیز که هم‌چون اوباما سرمایه سیاسی فراوانی روی حل مساله هسته‌ای هزینه کرده است از این توافق به عنوان فصلی تازه در مناسبات ایران با بقیه جهان یاد کرد و جواد ظریف اظهار داشت که فصلی از امید آغاز شده است.
ولی فقیه نیز در نامه‌ای به روحانی ضمن سپاسگزاری  از «تلاش پیگیر و پر طاقت هیئت مذاکره کننده‌ هسته‌ای» پایان مذاکرات را گام مهمی توصیف کرد. خامنه‌ای اما هشدار داده که باید متن توافق به دقت بررسی شده و در مسیر قانونی پیش‌بینی شده قرار گیرد و آنگاه در صورت تصویب، مراقب نقض عهدهای طرف مقابل بود چون به گفته وی برخی طرف‌های ایران در گروه ۱+۵ قابل اعتماد نیستند. خامنه‌ای نامی از دولت‌های «غیر قابل اعتماد » نبرده اما با توجه به اظهارات وی در گذشته می‌توان چنین استنباط کرد که منظور اصلی وی ایالات متحده آمریکا بوده است.
در این میان  اسراییل که پیوسته برنامه هسته‌ای ایران را تهدیدی نسبت به موجودیت خود می‌دانسته بلافاصله   نسبت به خبر اعلام توافق واکنش منفی نشان داد. زیپی هوتوولی معاون وزارت امورخارجه اسراییل در توییتر خود نوشت این توافق در حکم تسلیم تاریخی غرب به محور شرارت به رهبری ایران است. کابینه امنیتی اسراییل نیز با صدور بیانیه‌ای اعلام داشت که اسراییل خود را متعهد به این توافق نمی‌داند. این بیانیه بازتابی از سخنان بنیامین نتانیاهو بود که پیش از آغاز جلسه کابینه امنیتی، توافق وین را یک اشتباه حیرت‌آور تاریخی خوانده بود. وی گفت: از آنجا که ایران هم‌چنان به دنبال نابودی اسراییل است ما پیوسته از خود دفاع خواهیم کرد و خود را متعهد به این توافق نمی‌دانیم.
عربستان سعودی نیز هم‌چون اسراییل نگران آنست که توافق هسته‌ای دست ایران را در حمایت از گروه‌های تندرویی چون حزب‌الله و حماس و شبه نظامیان حوثی در یمن تقویت کند. این نگرانی تا حدودی از جانب فرانسوا اولاند رییس جمهوری فرانسه نیز ابراز شد. اولاند در مصاحبه‌ای به مناسبت سالروز ۱۴ ژوییه گفت: «اکنون که با از میان رفتن تحریم‌ها ایران از توانایی‌های مالی بیشتری برخوردار می‌شود ما باید فوق‌العاده  در مورد عملکرد ایران هشیار باشیم.»

گسترش مسابقه تسلیحاتی در منطقه
در لندن سهراب احمری سرمقاله‌نویس بخش دیدگاه روزنامه وال استریت جورنال در گفتگویی با کیهان لندن اظهار عقیده کرد که برخلاف ادعای رییس جمهوری آمریکا که توافق وین منافع امنیت ملی آمریکا و متحدینش را تامین می‌کند این را نمی‌توان توافقی مثبت دانست چون با به رسمیت شناختن حق غنی‌سازی اورانیوم توسط ایران با وجود ۶ قطعنامه شورای امنیت  در واقع دیگر کشورهای منطقه از جمله ترکیه، عربستان و مصر را نسبت به داشتن همین حق وسوسه می‌کند که این خود می‌تواند به گسترش مسابقه‌ تسلیحاتی در منطقه بیانجامد.

مردم و امید به آینده
این همه در حالیست که  در تهران خبر اعلام توافق وین با موجی از جشن و شادی شهروندان ایرانی روبرو شد که با آمدن به خیابان‌ها به ابراز احساسات پرداختند.  برای بسیاری از مردم ایران که  سال‌ها بخاطر تحریم با مشکلات حاد اقتصادی و معیشتی روبرو بوده‌اند توافق وین شاید در حکم نوری در انتهای تونل جمهوری اسلامی باشد. اما بدون شک همه چیز بدان بستگی دارد که حکومت  تا چه حد مایل به استفاده از پول‌های آزاد شده ایران برای بهبود اقتصاد کشور به جای قدرت بخشیدن به گروه‌های پیکارجوی زیر نفوذ خود در منطقه باشد و تا چه حد از فرصتی که برای پیوستن به جامعه جهانی برای آن فراهم شده استفاده مطلوب در جهت بازسازی اقتصادی کشور بکند.

جان کری وزیر امورخارجه آمریکا معتقد است که حکومت ایران برای حفظ  موقعیت سیاسی خود مجبور است در جهت رفع مشکلات اقتصادی کشور گام بردارد. کری در اظهار نظری عجیب مدعی شد که  به هر ترتیب آنچه روشن است اینست که دولتمردان جمهوری اسلامی دیگر نخواهند توانست گناه همه مشکلات کشور را به گردن تحریم‌ها بیندازند و شاید همین موضوع بتواند مردم را در گرفتن مطالبات بحق خود از جمله حقوق مسلم شهروندی از حکومت اسلامی جسورتر سازد.

زمامداران جمهوری اسلامی هرگز هراس خود را از این واقعیت پنهان نکرده‌اند که در صورت توافق و کوتاه آمدن از برنامه هسته‌ای خود، مجبور به پاسخگویی درباره نقش سرکوبگر خویش در داخل و اخلال‌گری‌هایشان در منطقه خواهند شد.

[کیهان لندن شماره ۱۷]