اول شهریور همزمان با زادروز ابن سینا، روز پزشک نامگذاری شده است.
وضعیت پزشکان در ایران مانند بسیاری دیگر از طبقات اجتماعی با فراز و نشیب‌های بسیاری همراه بوده است. پزشکانی که در خط مقدم جبهه‌های جنگ حضور داشتند و آنهایی که به دلیل ناتوانی بیمار و خانواده‌اش در پرداخت حق ویزیت حاضر به درمان بیمار اورژانسی نبوده‌اند. همان طورکه امکان جمع بستن تمام معلمان و کارگران و کارمندان وجود ندارد، در مورد پزشکان نیز نمی‌توان به صرف وجود یک خبر حکم صادر کرد.
اما در سال‌های گذشته بخش پزشکی ایران با چالش‌های متعددی روبرو شده است. برای مثال در حال حاضر ۶۶ دانشکده دندان‌پزشکی در ایران وجود دارد، تعدادی که به گفته دکتر محمد بیات، رییس دانشکده دندان‌پزشکی تهران از کل دانشکده‌های دندان‌پزشکی ایالات متحده آمریکا بیشتر است. اما این حجم بالا الزاما به معنی کیفیت بالا نبوده است به نحوی که «عملا در این حوزه بیشتر خدمات در کلینیک‌ها و مطب‌های خصوصی ارائه می‌شود».
شکاف طبقاتی در سازمان پزشکی
جعفر اصلانی رییس دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله نیز در مورد رشد فارغ‌التحصیلان رشته‌های پزشکی در ایران پس از انقلاب ۵۷ گفته است: «به طور میانگین سالانه بیش از دو هزار پزشک متخصص و ۳۰۰ فوق تخصص و صد ها PHD در رشته‌های مختلف پزشکی در سطح دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور فارغ التحصیل می‌شوند، به طوری که در حیطه آموزش با دانشگاه‌های بر‌تر دنیا برابری می‌کنیم، اما در طول سال‌های ۵۷ و قبل از آن قابل مقایسه با جایگاه کنونی خود نبودیم».
اما آنچه آقای اصلانی به آن اشاره نمی‌کند میزان بیکاری در این بخش است. بنا به آخرین آمار منتشر شده «یک‌میلیون و ۲۰۱ هزار نفر در ایران دارای تحصیلات کارشناسی ارشد و پزشکی هستند، اما ۴۰ درصد تحصیل‌کرده‌های این بخش غیرفعال هستند و باوجود سال‌ها تحصیل دانشگاهی، هیچ برنامه‌ای برای انجام فعالیت اقتصادی یا اشتغال ندارند». به این آمار بیکاری باید پایه پرداخت بسیاری از پزشکان عمومی را که بین ۶۰۰ تا ۸۰۰ هزار تومان در نوسان است نیز اضافه کرد.
اما باید توجه داشت که شکاف عمیقی میان سطح درآمد پزشکان عمومی و پزشکان متخصص در ایران وجود دارد. بنا به آمار منتشر شده پزشکان متخصص در ایران گاه تا سقف ۴۵۰ هزار دلار یعنی ۱/۵ میلیارد تومان درآمد دارند.
این در حالیست که این رقم در انگلستان حداکثر حدود ۱۵۰ هزار دلار است و در فرانسه ۱۴۹ هزار دلار، در سوییس ۱۳۹ هزار دلار و در یکی از مرفه‌ترین کشورهای دنیا یعنی دانمارک ۹۰ هزار دلار درآمد دارند.
جای خالی پژوهش
اما باید توجه داشت که سطح علم پزشکی در ایران نسبت به سایر کشورها وضعیت مطلوبی ندارد. بر اساس آخرین رتبه‌بندی دانشگاه‌ها توسط اولین دانشگاه پزشکی ایران (دانشگاه علوم پزشکی تهران) در رتبه ۲۹۰ جهانی قرار دارد. همین عدد در جایگاه تحقیق به ۵۱۰ تنزل پیدا می‌کند.
البته دلیل این جایگاه را می‌توان در بودجه بخش پژوهش در قانون بودجه جمهوری اسلامی جستجو کرد. به گفته دکتر شاهین آخوندزاده – قائم مقام معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت «بودجه پژوهشی یک دانشگاه در عربستان سعودی ۲/۵ میلیارد دلار و بودجه پژوهش ما در کل کشور ۷۰۰ میلیون دلار است». در واقع بر خلاف تمام وعده‌های مطرح شده از سوی حجت‌الاسلام روحانی، برنامه پنجم توسعه و سیاست‌های کلی علم و فناوری که از سوی رهبر جمهوری اسلامی ابلاغ شده است، سهم بخش پژوهش از تولید ناخالص ملی نه آنکه به ۴ درصد نرسیده است بلکه با یک دهم درصد کاهش نسبت به زمان آغاز اجرای برنامه پنجم توسعه تنها نیم درصد از کل تولید ناخالص ملی را شامل می‌شود.
کیفیت‌هایی که زیر کمیت گم می‌شوند
در سال‌های گذشته بسیار شنیده شده است که ایران جایگاه هفدهم تولید علم در جهان را داراست. اما این رقم واقعا چه معنی دارد و اهمیت آن چیست؟ این موضوع که ابتدا از سوی محمود احمدی‌نژاد مطرح و در دولت حجت‌الاسلام روحانی نیز تکرار شده است در واقع جایگاه ایران در «تولید مقالات» است. اما در واقع برای آنکه جایگاه یک کشور در تولید علم مشخص شود علاوه بر «تعداد مقاله» باید معیارهای متعددی از جمله «رجوع و استناد بین‌المللی به مقالات، تعداد مقالات منتشره در مجلات معتبر بین‌المللی و مجلاتی که دارای هیات تحریریه جهانی هستند، داشتن نوآوری و ایده جدید مقالات در سطح بین‌المللی، کاربردی بودن نتایج مقاله در بازار مصرف و ثبت اختراع، همکاری بین‌المللی در سطح جهانی در تولید مقالات» را در نظر گرفت.
دکتر شاهین آخوندزاده، قائم‌مقام معاون تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت در این مورد با اشاره به اینکه «شتاب علمی را اگر فقط با تعداد مقاله یکی بدانیم سخت در اشتباه خواهیم بود» اضافه کرده است: «سوئد از نظر تعداد مقاله رتبه ۲۱ و ایران رتبه ۱۷ را دارد ولی تقریباً کسی نیست که بگوید سوئد از نظر علمی از ایران پایین‌تر است».
دکتر رامین صادقی دانشیار گروه پزشکی هسته‌ای دانشگاه علوم پزشکی مشهد در مقایسه‌ای میان ایران، عربستان سعودی، ترکیه و مصر نیز نشان داده با اینکه رتبه ایران در تولید مقالات علمی بالاتر از بقیه کشورهای منطقه است اما در میزان استناد به مقالات جایگاه ایران از مصر و عربستان سعودی پایین‌تر قرار دارد.
در مقایسه‌ای دیگر که به کیفیت مقالات اشاره دارد، جایگاه ایران و ترکیه نشان می‌دهد که در ترکیه بر خلاف ایران به کیفیت مطالب بیشتر اهمیت داده می‌شود. این کیفیت خود را در میزان همکاری بین‌المللی نیز نشان می‌دهد (نمودارهای مربوط در انتهای این گزارش).
ایرانیان دور از ایران
چندی پیش در لندن به همت بنیاد میراث ایران و انجمن پزشکان بریتانیایی ایرانی (BIMA) همایشی یک روزه با عنوان «میراث پزشکی ایران» برگزار شد. همایشی که در دو بخش به موضوع تاریخ پزشکی در ایران و دستاوردهای پزشکان امروزین ایرانی در سراسر جهان پرداخت. پزشکان جوانی که در هر کدام در شاخه‌ای از علم پزشکی امروز سرآمد هستند و نگاهی به کارنامه هر کدام از آنان مایه مباهات است. گزارش کامل این همایش با عنوان «همایش میراث پزشکی ایران در لندن» را می‌توانید در کیهان لندن بخوانید. در حاشیه این همایش فرصتی شد تا با تنی چند از حاضران در این سمینار گفتگویی نیز داشته باشیم.
*بخش کامل سخنرانی‌ها و مصاحبه‌ها در این سمینار پزشکی را می‌توانید در سایت بنیاد میراث ایران پیگیری نمایید.
*گزارش و نمودار «فوروم جهانی اقتصاد» درباره کشورهایی که بیشترین بودجه را صرف تحقیق و توسعه می‌کنند. اسراییل، کره جنوبی، ژاپن و فنلاند در صدر فهرست قرار دارند و ایران در میان بیش از چهل کشور جهان قرار گرفته در این فهرست، جایی ندارد.
