با وجود هزینه‌های چند صدمیلیون یورویی برای مقابله با گرد و غبار در خوزستان، وضعیت چند روز اخیر این استان در حالی بحرانی شده که به نظر می‌رسد به زودی استان‌های همجوار هم در گرد و غبار محو خواهند شد.
در بیست سال گذشته مردم استان خوزستان به چند دلیل خارجی و داخلی ناسالم‌ترین آب و هوا را تحمل می‌کنند. اتفاقی که در این دو دهه نه تنها فکری برای رفع آن نشده بلکه هر چند سال به سبب یک عامل جدید فاجعه‌بارتر می‌شود. تا جایی که پیش‌بینی می‌شود استان‌های همسایه نیز به دلیل گستره وسعت خشکی به این معضل دچار شوند.
آخرین باری که گرد و غبار گسترده در خوزستان زندگی و سلامت مردم این استان را مختل کرد پنج سال پیش بود. در روزهای اخیر اما به نظر می‌رسد تکرار این رویداد و حتا بدتر از آن بسیار نزدیک است.
اداره کل هواشناسی خوزستان در اطلاعیه‌ای نسبت به ورود گرد و خاک به این استان با منشأ کشور عراق هشداری در سطح نارنجی صادر کرده که مناطق نیمه‌غربی این استان را دو روز پیاپی ۱۳ و ۱۴ اسفند تحت تأثیر قرار می‌دهد.
هفته پیش نیز هوای خوزستان با گرد و غبار شدید همراه بود تا حدی که روزهای دوشنبه و سه‌شنبه باعث تعطیلی گسترده اداره‌ها و مراکز آموزشی در اندیشمک، دزفول، شوشتر، ایذه و مسجد سلیمان و تأخیر در شروع کارها در چهار شهرستان اهواز، کارون باوی و حمیدیه شد.
در این مدت بیشترین میزان غلظت گرد و خاک در شوشتر، دزفول و اندیمشک ثبت شد.
در پاسخ به دلیل بازگشت دوباره گرد و غبار گسترده، علیرضا آذریان رئیس پایش هوا در اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان، «رطوبت اشباع نشده و جریان همرفتی» را عامل آن می‌داند و می‌گوید که همین امر باعث جابجایی لایه‌ها شده است.
در جریان همرفتی طبیعی که عمدتا به دلیل اختلاف دما رخ می‌دهد، مولکول‌های سنگین نشست می‌کنند و سبک‌ترها به بالاتر حرکت می‌کند، امری که برای ریزگردها رخ می‌دهد.
به گفته آذریان، «در شرایط جدید، توده گرد و غبار مناطقی را درگیر می‌کند که جزو کانون‌های گرد و غبار نیستند. این وضعیت در صورتی تغییر می‌کند که رطوبت و دمای هوا تغییر کرده، تبدیل به ابر شده و موجب بارش باران شود یا اینکه وزش باد اوضاع را بهتر کند.»
وی معتقد است: «با توجه به شرایط کم‌بارشی و کم‌آبی، تکرار پدیده گرد و غبار بیشتر می‌شود، به همین دلیل وضعیت شهروندان و کارمندان زمان وقوع گرد و غبار، آنهم در شرایط شیوع کرونا، باید مدیریت شود که به نظر می‌آید تعطیل کردن ادارات راهکار آن نیست زیرا برای کاهش پدیده گرد و غبار باید به دنبال علت باشیم.»
در جستجوی علل معضل گرد و غبار، باید به سال ۱۳۸۲ رجوع کرد. زمانی که ریزگردها هر از گاهی در اهواز دیده می‌شد اما هنوز مشکلی ایجاد نکرده بود. با شدت گرفتن خشکی تالاب‌ها، گرد و غبار نیز از سال ۱۳۸۴ به صورت جدی افزایش پیدا کرد و بین سال‌های ۸۷ تا ۸۹ به اوج رسید.
بحران خشکسالی در سال ۱۳۸۶، سبب خشکی بخش عمده‌ای از تالاب‌های شادگان و هورالعظیم شد. سال ۹۵ برای اولین بار این وضعیت را بحرانی نامیدند و در پی قطع آب و برق و تعطیلی‌های پی در پی اعتراضات مردمی نیز شکل گرفت.
رفته رفته به سبب بارش باران و حفظ مقطعی رطوبت زمین اوضاع بهتر شد اما شرایط کنونی نشان می‌دهد این وضعیت چندان پایدار نبوده و حالا باز هم خوزستان غرق در غبار است.
امروزه گستره خشکی زمین به دلیل کاهش بارش‌ها علاوه بر وضعیت سخت خوزستان، شرایط استان‌های اطراف را هم دشوار می‌کند. ایلام که همسایه خوزستان است به دلیل افت ۵۵ درصدی باران بعید است بتواند رطوبت خاک خود را تامین نگه دارد. بنابراین تسرّی گرد و غبار به این استان دور از ذهن نیست.
علی محمد طهماسبی دبیر ستاد مقابله با گرد و غبار سازمان حفاظت محیط زیست، علاوه بر ۲۰ میلیون یورو سال جاری گفته بود که طی چهار سال در مجموع حدود ۳۷۰ میلیون یورو برای مقابله با گرد و غبار هزینه شده است.
هزینه‌هایی که هیچ نتایج امیدوارکننده‌ای برای رفع بحران خشکسالی و گرد و غبار، در پی نداشته است.
حالا وی می‌گوید: «برنامه عمل زیرمنطقه‌ای آسیای میانه و غرب آسیا با همکاری مرکز بلایای آسیا و اقیانوسیه، دانشگاه خوارزمی و پژوهشگاه هواشناسی، تدوین و وضعیت ۱۰ سال اخیر در آن آسیب‌شناسی شده که برای اجرای آن و ساختارسازی به یک مرجع بین‌المللی به عنوان چتر نیاز است.»
دبیر ستاد مقابله با گرد و غبار سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به منشأیابی خارجی پدیده ریزگردها هم گفته بود: «این برنامه عمل بر مبنای وضعیت کشورهایی که در پدیده گرد و غبار ایران تاثیرگذار هستند، تهیه شده و با وزارت امور خارجه نیز مکاتباتی انجام و مطالعات در اختیار آنها قرار گرفته است.»
جدا از تمامی آمار و راهکارهای مطرح شده، عملا در شرایط خوزستان نه تنها هیچ نشانه‌ای از بهبود دیده نمی‌شود بلکه زنگ هشدار برای استان‌های همسایه نیز به صدا درآمده است.
شهریورماه مطالعه سازمان ملل متحد درباره پیامدهای توفان‌های گرد و غبار در آسیا و اقیانوسیه نشان داد، بیش از ۸۰ درصد جمعیت کشورهای ترکمنستان، پاکستان، ازبکستان، تاجیکستان و ایران در معرض خطر متوسط و بالای کیفیت نامناسب هوا به دلیل توفان گرد و غبار قرار دارند.
فقدان دیپلماسی محیط‌زیستی برای مذاکره با مقامات عراق نیز باعث تداوم ریزگردهاست. چنانکه کریم حسینی نماینده اهواز مجلس شورای اسلامی به تازگی خواستار چاره‌اندیشی برای منشأ ریزگردهای خوزستان و رایزنی با کشورهای همسایه به ویژه عراق شده بود.
او این مذاکره را راه حل مشکل ریزگردهای خوزستان دانسته که برای مردم استان مشکل‌ساز شده است.
طبق آنچه ستاد مقابله با گرد و غبار سال پیش اعلام کرد، ایران ۳۴/۶ میلیون هکتار کانون داخلی و ۳۳۰ میلیون هکتار کانون خارجی ریزگرد و گرد و غبار دارد که در بخش خارجی می‌تواند میانگین ۱۵۰ میلیون تُن غبار روانه ایران کند.
منشأ ریزگردهای داخلی که سازمان محیط زیست مدعیست همه را شناسایی کرده، ناشی از کم‌آبی، بارندگی اندک، خشک شدن تالاب‌ها و زمین‌های زراعی رهاشده و مراتع و پوشش‌های گیاهی خشک‌شده است. این کانون‌های ریزگرد در استان خوزستان فقط ۷ کانون به مساحت ۳۵۰ هزار هکتار است.
با روی کار آمدن علی سلاجقه در سازمان محیط زیست، بارها از «دیپلماسی فعال» با کشورهای همسایه گفته است که در آخرین مورد آن در سفر به استان کرمانشاه بود. او گفت که این سازمان در سه سال گذشته حدود ۳۷۰ میلیون یورو از صندوق توسعه ملی برای مقابله با گرد و غبار دریافت کرده و در طول این مدت به «تجربیات خوبی برای مدیریت کانون‌های گرد و غبار داخلی رسیده است.»
با این حال، هنوز ریزگردها در ایران تداوم دارند و زندگی مردم را مختل می‌کنند. کارشناسان محیط زیست بر این باورند که کشورهای منطقه قادر نیستند تا بر سر مسئله ریزگردها و مدیریت بحران‌های محیط زیست به نتیجه و راهکاری برسند، چنانکه بحران زیست محیطی در عراق، سوریه، اردن، افغانستان، پاکستان و کشورهای کویت و عمان همچنان ادامه دارد.
