شروع جنگ در اوکراین چقدر بر توافق هسته‌ای ضعیف اروپا با ایران تأثیر گذاشته است؟ و چه نوع معامله‌ای در آینده می‌تواند برای اروپا و ایران در کار باشد؟
به گزارش بخش انگلیسی «یورونیوز» هشت سال پس از توافق اتمی با جمهوری اسلامی موسوم به «برجام» در ژوئیه سال ۲۰۱۵ ، روابط اتحادیه اروپا با ایران همچنان پرتنش است. در مقاطع مختلف در طول جنگ تمام‌عیار روسیه علیه اوکراین، اتحادیه اروپا تحریم‌هایی را علیه جمهوری اسلامی ایران وضع کرد، از جمله به دلیل ارسال صدها پهپاد به روسیه و همچنین تحریم‌های مربوط به نقض حقوق بشر به دلیل سرکوب معترضان و ربودن شهروندان اروپایی.
با این حال، اروپا برای ایجاد پل‌هایی از طریق مذاکرات غیررسمی با حکومت ایران جهت «احیای برجام» تلاش می‌کند. اما باید تصمیم گرفته شود که آیا تحریم‌های موشکی علیه ایران که قرار بود در ماه اکتبر (آذرماه) طبق برجام منقضی شود، تمدید خواهد شد یا نه.
اکنون این پرسش مطرح است که جنگ در اوکراین چقدر بر توافق هسته‌ای ضعیف اروپا با ایران تأثیر گذاشته و چه نوع معامله‌ای در آینده می‌تواند برای اروپا و جمهوری اسلامی ایران روی میز باشد؟
جمهوری اسلامی برنامه‌های اتمی خود را گسترش داده و میزان ذخایر اورانیوم غنی شده در ایران به ۲۳ برابر حد مجاز رسیده است. تولید اورانیوم در ایران با غلظت ۶۰ درصد ادامه دارد و این در حالیست که این میزان غنی‌سازی هیچ کاربرد غیرنظامی ندارد.
این موضوع باعث نگرانی اتحادیه اروپا می‌شود. آنها چند ماه پس از پرتاب موشک بالستیک «خرمشهر (خیبر۴) باید تصمیم بگیرند که تحریم‌های موشکی ایران را ادامه دهند یا نه. این نگرانی‌ها وقتی بیشتر می‌شود که جمهوری اسلامی پس از ارسال صدها پهپاد، این موشک‌ها را نیز به روسیه بفرستد.
تحریم‌های مربوط به تولید موشک‌های بالستیک ایران، بر اساس یکی از بندهای موسوم به «غروب» در توافق برجام، قرار بود در اکتبر ۲۰۲۳ منقضی شود. این تاریخ‌های انقضا طوری برنامه‌ریزی شده بودند که ایران بتواند فعالیت‌های غنی‌سازی اورانیوم را در ازای رعایت مفاد توافق از سر بگیرد.
اگر اتحادیه اروپا اجازه دهد در تاریخ مربوطه، این تحریم‌ها منقضی شود، ایران قادر خواهد بود پهپادها یا سایر تسلیحات مرگبارتر خود را به روسیه ارسال کند.
بارت گروتویس نماینده پارلمان اروپا و نایب رئیس هیئت اتحادیه اروپا در امور روابط با ایران به یورونیوز می‌گوید: «اروپا نشان داده که واقعاً می‌خواهد یک توافق را میانجیگری کند. ما تعهدات خود را جدی می‌گیریم اما در مورد نیات بلندمدت ایران نوعی ساده‌انگاری وجود دارد.»
بهنام بن طالبلو تحلیلگر مسائل ایران در «بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها» (FDD) به یورونیوز می‌گوید: «حتا پس از اینکه نمایندگان جمهوری اسلامی چندین پارامتر جدید در مذاکره مطرح کردند، اما یکی از موانع بزرگ، تغییر موضع روسیه و توقف اولویت دیپلماسی اتمی بود.»
روسیه به عنوان یکی از پنج عضو دائمی شورای امنیت سازمان ملل یکی از طرفین اصلی توافق اتمیِ ژوئیه سال ۲۰۱۵ بود.
بهنام بن طالبلو توضیح داده است: «بسیاری فکر می‌کردند که در اوایل فوریه ۲۰۲۲ توافقی حاصل می‌شود توافقی ضعیف‌تر از توافق سال ۲۰۱۵ اما در نهایت با تهاجم به اوکراین این موضوع متوقف شد.»
برخی کارشناسان معتقدند که ارزیابی‌های ناآگاهانه از سوی جمهوری اسلامی موجب شده تا ایران در جنگ علیه اوکراین از روسیه پشتیبانی کند.
علی واعظ مدیر پروژه ایران در اندیشکده «گروه بحران» که از حامیان معامله اتمی رژیم ایران با آمریکاست، به «یورونیوز» گفت: «اگر جنگ در اوکراین اتفاق نمی‌افتاد، شانس بیشتری برای بازگرداندن توافق هسته‌ای وجود داشت. این منجر به اشتباه محاسباتی ایران مبنی بر این شد که اروپایی‌ها به منابع انرژی ایران نیاز دارند و ایران اهرم های بیشتری در مذاکرات خواهد داشت. فکر می‌کنم زیادی به خودشان مطمئن شدند.»
تلاش‌های اتحادیه اروپا برای «احیای برجام» اما شکست خورده است. هرچند که جوزپ بورل مسئول سیاست خارجی این اتحادیه در کشاکش این تلاش‌ها در اوت ۲۰۲۲ طی توییتی نوشت: «آنچه قابل مذاکره بود مورد مذاکره قرار گرفته و اکنون در متن نهایی آمده است.»
Negotiators used these days of discussions and proximity talks between the US and Iran to fine tune and address – with technical adjustments – a handful of issues remaining in the text that I have put on the table last July 21, as coordinator of the #JCPOA nuclear deal.
(1/2)— Josep Borrell Fontelles (@JosepBorrellF) August 8, 2022
با اینهمه جلسات غیررسمی پشت درهای بسته همچنان ادامه یافته است. انریکه مورا معاون بورل پیش از این با علی باقری‌کنی معاون وزیر خارجه جمهوری اسلامی در دوحه دیدار کرد.
آنها تلاش کردند تا شاید بتوانند برنامه هسته‌ای رو به رشد ایران را مهار کنند؛ همچنین پیش‌نویس مربوط به آزادی زندانیان آمریکایی و اروپایی را که در ایران به گروگان گرفته شده‌اند تهیه کرده‌اند. دورنمای لغو برخی تحریم‌ها از جمله پول‌های بلوکه شده ایران در بانک‌های خارجی نیز مورد بحث قرار گرفته است.
به موازات این تلاش‌ها، مقامات ایالات متحده و جمهوری اسلامی ایران مذاکرات غیرمستقیم در عمان داشته‌اند.
با این حال، اگرچه راه گفتگوها باز است، اما تنش‌ها همچنان پابرجاست. آمریکا و متحدان غربی آن در اوایل ژوئیه ۲۰۲۳ در نشست شورای امنیت سازمان ملل با روسیه و ایران در مورد پیشرفت‌های تهران در غنی‌سازی اورانیوم و ارسال پهپادهای جنگی این کشور به مسکو با یکدیگر به مجادله پرداختند.
باربارا وود سفیر بریتانیا در سازمان ملل جمهوری اسلامی را به دلیل انتقال صدها پهپاد به روسیه برای «کشتن غیرنظامیان و هدف قرار دادن غیرقانونی زیرساخت‌های غیرنظامی» اوکراین محکوم کرد. نمایندگان آمریکا و بریتانیا و فرانسه و اوکراین از آنتونیو گوترش دبیرکل سازمان ملل خواستند تا بازرسانی را برای بررسی بقایای حملات پهپادی روسیه اعزام کند. واسیلی نبنزیا سفیر روسیه در سازمان ملل نیز بریتانیا را که ریاست دوره‌ای شورای امنیت را بر عهده دارد متهم کرد که با وجود عضویت در توافق اتمی، با دعوت از اوکراین در نشست این شورا به دنبال «نمایش آشکارا سیاسی» است.
چه آینده‌ای برای توافق وجود دارد؟
اواخر آذرماه ۱۴۰۱ جو بایدن رئیس‌جمهور آمریکا گفت توافق اتمی با ایران «مُرده»، اما دولت وی فعلاً نمی‌تواند یا نمی‌خواهد این خبر را اعلام کند. «یورونیوز» در ادامه این گزارش می‌نویسد اگرچه کارشناسان هنوز هم باور دارند که توافق شدنی است، اما منظور از توافق جدید یک نسخه ضعیف‌تر از توافق اولیه برجام در سال ۲۰۱۵ است. اینبار تمرکز حول محور جلوگیری از تشدید بیشتر تنش‌ها با اطمینان از عدم غنی‌سازی اورانیوم فراتر از ۶۰ درصد توسط جمهوری اسلامی است.
علی واعظ در این رابطه به «یورونیوز» می‌گوید: «این قطعاً به معنای برچیدن سانتریفیوژها یا عقب انداختن هیچیک از فعالیت‌های اتمی ایران نیست، اما کم و بیش نگه داشتن چیزها در جایی است که هستند». با این حال، نقش اروپا در مذاکرات همچنان به خاطر ایالات متحده محدود است.
واعظ می‌افزاید: «این اروپا نبوده که تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای را اعمال کرده است که حالا آنها را به عنوان انگیزه‌ای برای ایران لغو کند. تا وقتی تحریم‌های آمریکا اعمال می‌شود، اروپایی‌ها نمی‌توانند کار زیادی انجام دهند، زیرا این تحریم‌ها بر روی محاسبات شرکت‌های اروپایی برای معامله تأثیر منفی می‌گذارد.»
درواقع صرفا تعهد اروپا به توافق، برای تشویق جمهوری اسلامی در پایبندی به مفاد آن پیش از سال ۲۰۱۸ کافی نبوده است. واعظ می‌گوید: «در نهایت این آمریکاست که وضعیت روابط ایران با غرب را تعیین می‌کند.»
