روز اجرای برجام نزدیک است

بیژن فرهودی – توافق هسته‌ای تاریخی  بین ایران و ۶ قدرت بزرگ جهان  یا «برجام» که روز ۱۴ جولای ۲۰۱۵ در وین حاصل شد در آستانه اجرایی شدن قرارگرفته است. 

از دیدگاه ایران مهم‌ترین بخش این توافق برداشته شدن تحریم‌های کمرشکنی است که در سال‌های اخیر و به ویژه از سال ۲۰۱۲ در عرصه مالی و نفتی علیه جمهوری اسلامی اعمال شده است.

اجرای نهایی برجام در گرو آن است که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ‌با صدور گزارشی گواهی دهد که ایران به تمام تعهدات خود بر اساس این توافق عمل کرده است و به گفته مقامات ایرانی و غربی انتظار می‌رود که این گزارش ظرف چند روز آینده در وین از سوی یوکیا آمانو مدیرکل آژانس به شورای حکام فرستاده شود.

ایالات متحده و اتحادیه اروپا در ماه اکتبر اقدامات رسمی ‌حقوقی برای برداشتن تحریم‌ها در «روز اجرا» یعنی روزی که ایران تمام شرایط تعیین شده در برجام را رعایت کند به عمل آوردند.

هدف از برجام بستن تمام راه‌های دسترسی ایران به بمب اتم است و اجرای دقیق آن طی ۱۰ سال آینده، زمانی را که ایران می‌تواند به اورانیوم غنی شده لازم برای ساختن بمب اتم دست یابد (گریز هسته‌ای ) از چند ماه به حداقل یک سال افزایش خواهد داد.

با این حال منتقدین برجام در اسراییل و کنگره آمریکا نگران آن هستند که پس از انقضای برجام در ۱۰ تا ۱۵ سال آینده، ایران در موقعیتی قرار خواهد داشت که در صورت تمایل می‌تواند به سرعت یک سلاح هسته‌ای تولید کند . دولت اوباما اما می‌گوید که توافق هسته‌ای زیر نظر داشتن درازمدت ایران را جهت ردیابی تلاش برای تولید بمب اتم تضمین می‌کند. جمهوری اسلامی نیز خود بارها اعلام داشته است که هیچ قصدی برای تولید سلاح هسته‌ای نداشته و ندارد.

بر اساس برجام، ایران از تعداد سانتریفیوژهای خود برای غنی‌سازی اورانیوم  به میزان دو سوم کاسته و تعداد نسل اول این دستگاه‌ها در مرکز غنی‌سازی نطنز را به ۵۰۶۰ واحد رسانده است. غنی‌سازی اورانیوم نیز در حد ۳٫۶۷% خواهد بود که این به مراتب کمتر از ۹۰ درصد لازم برای تولید سلاح هسته‌ای است. در مرکز غنی‌سازی فُردو نیز که به یک مرکز پژوهش هسته‌ای فیزیک و فن‌آوری تبدیل می‌شود جمعا ۱۰۴۴ دستگاه سانتریفیوژ نسل اول نگاهداری خواهد شد. پیش از برجام، ایران در دو مرکز نطنز و فُردو جمعا نزدیک به ۲۰ هزار داستگاه سانتریفیوژ داشت. برجام به ایران اجازه می‌دهد که بدون انباشت اورانیوم غنی شده به برنامه تحقیق و توسعه از جمله کار با برخی انواع مشخص سانتریفیوژهای پیشرفته ادامه دهد.

از دیگر الزامات مهم برجام برای ایران بازطراحی و نوسازی رآکتور اراک به نحوی بود که پلوتونیوم با قابلیت استفاده تسلیحاتی در آن تولید نشود. برای این منظور ایران طی روزهای اخیر  قلب این رآکتور را از جای خود درآورد و اکنون حفره‌های به جا مانده با بتون پر شده است. انتظار می‌رود قلب رآکتور در ایران باقی بماند.

میزان ذخیره اورانیوم غنی شده در ایران از ۱۰ هزار کیلوگرم به ۳۰۰ کیلوگرم یعنی به میزان ۹۸ درصد کاهش یافته و تهران موظف است که در ۱۵ سال آینده این سقف را حفظ کند و حداکثر غلظت نیز کمتر از ۴ درصد خواهد بود. در روز ۲۸ دسامبر یک کشتی حامل ۱۱ هزار کیلوگرم اورانیوم غنی شده از ایران رهسپار روسیه شد و ایران در ازای آن نزدیک به ۲۰۰تن کیک زرد (اورانیوم طبیعی) از روسیه دریافت کرد.

یکی دیگر از شرایط اجرایی شدن برجام عرضه پاسخ‌های دقیق ایران به پرسش‌های آژانس در مورد ابعاد نظامی‌احتمالی برنامه هسته‌ای ایران بود. جمهوری اسلامی که از ابتدا منکر هرگونه تلاش برای تولید بمب اتم بود اعتقاد داشت که اتهامات وارده به تهران براساس اطلاعات غلط و مهندسی شده برخی کشورهای دشمن ایران تسلیم آژانس شده و از این رو حاضر به همکاری برای روشن شدن گذشته هسته‌ای خود نمی‌شد. با امضای برجام تهران تغییر روش داد و به آژانس در تکمیل تحقیقاتش در این زمینه کمک کرد. شورای حکام آژانس نیز ماه گذشته میلادی با صدور گزارشی که در آن با قاطعیت اعلام شده که ایران بر خلاف ادعای مقاماتش برای سال‌ها دارای برنامه‌ای برای تحقیق پیرامون چگونگی تولید بمب اتم بود، رسما به تحقیقات این نهاد نظارتی سازمان ملل متحد در مورد «ابعاد نظامی‌احتمالی » برنامه هسته‌ای ایران پایان داد.

زمانی که آژانس رسما گواهی دهد که ایران به تمام تعهدات خود در قبال برجام عمل کرده همه قطعنامه‌های تحریم ایران در رابطه با برنامه هسته‌ای که توسط سازمان ملل متحد از سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ تصویب شده لغو خواهد شد. هرچند  قطعنامه ۲۲۳۱ که روز ۲۰ جولای ۲۰۱۵ پیرو اعلام توافق هسته‌ای صادر شد برخی از تحریم‌های سازمان ملل متحد در مورد ایران را به قوت خود نگاه خواهد داشت.

از جمله این محدودیت‌ها  درخواست از ایران برای پرهیز از هرگونه کار بر روی موشک‌های بالستیک با قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای برای حداکثر ۸ سال است. منتقدین برجام می‌گویند لحن قطعنامه طوری تنظیم شده که این امر را برای ایران الزامی ‌نمی‌سازد. تحریم تسلیحاتی ایران که ایران را از فروش تسلیحات برای مدت ۵ سال منع می‌کند نیز به قوت خود باقی خواهد ماند.

قطعنامه شورای امنیت عرضه فن‌آوری موشک‌های بالستیک و سلاح‌های سنگین از جمله تانک و هلی‌کوپترهای تهاجمی ‌به ایران با اجازه شورای امنیت را امکان‌پذیر می‌سازد اما امریکا عهد کرده است که به وتوی هرگونه تقاضایی از این دست ادامه دهد و به نحوی عمل کند که گویی برنامه موشک‌های بالستیک ایران  برنامه‌ای ممنوعه است. محدودیت‌های سازمان ملل متحد در مورد انتقال فن‌آوری هسته‌ای برای مقاصد مسالمت‌آمیز  به ایران نیز برای یک دهه به قوت خود باقی خواهد ماند.

هر گونه اختلاف نظر در مورد نحوه اجرای برجام و تخلفات احتمالی توسط یک کمیسیون مشترک بررسی خواهد شد و اگر شاکی از نحوه پاسخگویی کمیسیون مشترک راضی نباشد می‌تواند شکایت خود را به شورای امنیت ارجاع کند.

به محض انتشار گزارش آژانس در مورد رعایت کامل برجام توسط ایران، اتحادیه اروپا تمام تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای از جمله تحریم‌های  مالی و اقتصادی را لغو می‌کند. از جمله این موارد می‌توان از نقل و انتقالات مالی، بانکی، بیمه و بیمه مجدد، سیستم SWIFT فاینانس تجارت، نفت، گاز، بنزین و فرآورده‌های پتروشیمی‌ و فن‌آوری مرتبط، تجهیزات و فن‌آوری دریایی، طراحی و ساخت کشتی‌های باربری و نفتکش‌ها، دسترسی به فرودگاه‌ها در کشورهای عضو اتحادیه اروپا، تجارت طلا، الماس و فلزات گرانبها نام برد.

بر اساس برجام، آمریکا نیز تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران را به حال تعلیق در می‌آورد. در عمل  این به معنای برداشتن محدودیت‌هایی است که بر اساس آن کمپانی‌ها، نهاد‌ها و اشخاص غیر آمریکایی  از مشارکت در یک رشته معاملات با ایران منع شده‌اند. در بیشتر موارد اما محدودیت‌های تعیین شده برای کمپانی‌ها و اشخاص آمریکایی به قوت خود باقی می‌مانند.  مهم‌ترین بخش از تحریم‌های آمریکا که به حال تعلیق در می‌آیند آنهایی هستند که کمپانی‌های غیر آمریکایی را از خرید نفت ایران، به استثنای مواردی بسیار محدود، یا سرمایه‌گذاری در بخش انرژی ایران منع می‌کند.

اگرچه بانک‌های غیر آمریکایی اجازه معامله با ایران را خواهند داشت ولی بانک‌های آمریکایی همچنان از معاملات مستقیم یا غیر مستقیم با ایران منع خواهند بود. در مقابل دولت آمریکا خود را متعهد ساخته است که به کمپانی‌ها از جمله شرکت‌های آمریکایی اجازه دهد که برای گرفتن پروانه فروش هواپیماهای مسافری و وسایل یدکی آنها به ایران اقدام کنند و در عین حال مجوز واردات فرش، خاویار، پسته و دیگر مواد غذایی ساخت ایران به آمریکا را صادر کند.

و اما برای کسب اطمینان از اینکه ایران به تعهدات خود پس از برداشته شدن تحریم‌ها عمل خواهد کرد، مکانیزمی ‌در برجام پیش‌بینی شده که تحریم‌ها به طور خودکار باز می‌گردند. این یکی از بندهای قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت است که مقرر می‌دارد در صورت نقض برجام توسط ایران در ۱۰ سال آینده تحریم‌ها از نو برقرار شوند. چنانچه شورای امنیت شکایتی دال بر نقض برجام دریافت کند ۳۰ روز مهلت دارد که به قطعنامه‌ای برای تمدید تحریم‌ها رای دهد. اگر شورا نتواند به دلیل مخالفت یکی از دو حامی ‌ایران یعنی روسیه و چین  چنین قطعنامه‌ای را صادر کند تحریم‌ها به طور خودکار اعمال خواهند شد.

در لندن روزنامه گاردین معتقد است که  با برداشته شدن تحریم‌ها لحظه‌ای فرا خواهد رسید که مردم عادی در ایران تاثیرات این توافق تاریخی را  حس خواهند کرد. بانک‌های ایران ارتباط خود را با سیستم مالی اروپا از نو برقرار می‌سازند و شرکت‌های خصوصی فارغ از بیم و هراس از تحریم‌های غرب به دنبال فرصت‌های بازرگانی خواهند رفت.

اما به نوشته  USA Today لحظه موعود که ایرانی‌ها از مدت‌ها پیش در انتظارش بودند ممکن است برای جمهوری اسلامی در حکم نوعی سرخوردگی سیاسی و اقتصادی باشد. با ادامه کاهش بهای نفت، درآمد سالانه ایران از صادرات نفت به احتمال زیاد به مراتب کمتر از میزان پیش‌بینی شده خواهد بود.

آنچه مسلم است این است که تاثیر آنی برجام، آزاد شدن مبلغی بین ۵۶ تا ۱۰۰ میلیارد دلار (۳۹ تا ۶۹ میلیارد پوند) از درآمدهای بلوکه شده ایران در خارج از کشور است. واشنگتن امیدوار بود که از این پول برای کمک به طبقه متوسط روز افزون ایران و قدرت‌بخشی به آن برای فشار در جهت ایجاد جامعه‌ای آزادتر استفاده شود. با این همه این روزنامه آمریکایی گوشزد می‌کند که این پول ممکن است در عوض برای افزایش بنیه نظامی‌ایران و تحکیم قدرت حاکمان کنونی استفاده شود.

در حالی که روز اجرای برجام پیش از پایان ماه جاری میلادی خواهد بود یک کارشناس امور ایران معتقد است که اثرات آن بر اقتصاد کشور پیش از برگزاری انتخابات آتی مجلس شورای اسلامی و تاثیرگذاری عمده بر نتایج آن احساس نخواهد شد.

علی واعظ از موسسه «گروه بحران» به سایت خبری ال مانیتور گفته است، برای آنکه رای دهندگان ایرانی اثرات برداشته شدن تحریم‌ها را حس کنند و در نتیجه تاثیر عمده‌ای بر نتایج انتخابات در اواخر فوریه داشته باشد بسیار دیر شده است. با این همه واعظ معتقد است که با توجه به اینکه تحریم‌ها روزانه ۱۵۰ میلیون دلار برای ایران هزینه دارد، هر چه زودتر آنها برداشته شوند برای دولت که  از مدت‌ها قبل با اثرات ناخوشایند کاهش بهای نفت نیز  دست به گریبان است بهتر خواهد بود.