«چشمه‌علی» پس از هفت هزار سال خشک شد و خاطراتش برباد رفت

با تونل حفرشده برای ساخت پروژه مترو و عبور تونل از بخش آهکی مسیر به‌ علت نداشتن امکان کنترل آب ورودی به تونل و ورود آب قابل توجه به داخل تونل و پمپاژ مداوم این آب توسط پیمانکار به خارج از تونل پیش‌بینی می‌شد که این چشمه در آن زمان قطعاً خشک خواهد شد که چنین هم  شد.

عضو هیات علمی دانشگاه تهران با اشاره به نقش پروژه خط ۶ مترو تهران در خشک‌شدن چشمه ۷ هزار ساله «چشمه‌علی» اشاره کرد  به خبرگزاری ایسنا گفت:«حفر تونل توسعه جنوبی خط ۶ متروی تهران نمونه‌هایی از پروژه‌هایی هستند که مشکل جدی هجوم آب به داخل تونل و متعاقب آن اثرات زیست‌ محیطی (خشک شدن یا کاهش آبدهی چشمه‌ها) و نارضایتی مردم محلی را به‌دنبال داشته است.»

جعفر حسن‌پور تاکید کرده است: «می‌توان با قطعیت گفت که علت اصلی کم‌آبی چشمه نسبت به سال‌های قبل‌تر، تغییرات اقلیمی (یعنی کاهش بارندگی‌ها) در سال‌های اخیر و کاهش تغذیه طبیعی سفره آهکی، همراه با افزایش برداشت آب از چاه‌های اطراف است.»

به گفته وی در همان زمان پیش‌بینی شده بود که در صورتی که پیمانکار پروژه، روش‌هایی را برای جلوگیری از آب ورودی به تونل به کارگیرد، چشمه بلافاصله به حالت طبیعی خود بازخواهد گشت: «با گذر تونل از بخش آهکی و آب‌بندی نسبی تونل، آبدهی چشمه پس از مدتی به حالت طبیعی بازگشت.»

این عضو هیات علمی دانشگاه تهران، اضافه کرده است: «اگرچه پیمانکار تلاش زیادی کرد که با روش‌های مختلف این بخش از تونل را آب‌بند کند و در این کار نیز تا حدودی موفق بود، اما به‌ علت نبود موفقیت کامل و وجود جریانی اندک در کف تونل، در ماه‌های خشک سال (اواسط تا اواخر تابستان) اثر آب جاری در کف تونل بر اثر خشکسالی‌های کلی اضافه می‌شود و این باعث می‌شود سطح آب در سفره آهکی به‌قدری افت کند که دیگر کانال‌های کارستی تغذیه‌کننده چشمه حاوی آب نباشند و چشمه خشک شود.»

وی توضیح داده است: «اغلب تونل‌هایی که در محیط‌های کربناته کارستی (سنگ‌هایی از جنس آهک که پتانسیل زیادی برای انحلال دارند) حفر می‌شوند، با حجم زیادی از آب ورودی به تونل مواجه می‌شوند که این موضوع اثرات مخرب قابل توجهی بر آبخوان آهکی دارد.»

به گفته حسن‌پور «در کشور ما، در مناطق کوهستانی زاگرس و البرز که شامل وسعت قابل توجهی از تشکیلات کربناته (سنگ‌های آهکی) با پتانسیل تشکیل کارست (حفرات انحلالی) هستند، مثال‌های زیادی از ورود آب غیرقابل کنترل به تونل‌های حفر شده وجود دارد. قطعه دوم تونل انتقال آب زاگرس یا نوسود، تونل انتقال آب قمرود، تونل انتقال آب کوهرنگ، تونل انتقال آب سبزکوه، تونل انتقال آب کرمان و تونل توسعه جنوبی خط ۶ متروی تهران نمونه‌هایی از پروژه‌هایی هستند که مشکل جدی هجوم آب به داخل تونل و متعاقب آن اثرات زیست‌محیطی (خشک شدن یا کاهش آبدهی چشمه‌ها) و نارضایتی مردم محلی را به‌ دنبال داشتند.»

در روزهای پایانی شهریورماه تصاویری از چشمه‌علی شهرری در استان تهران منتشر شد که نشان می‌داد این چشمه ۷هزار ساله خشک شده است.

خبرگزاری ایسنا نیز خشک شدن حوضچه‌های این چشمه را که اکنون محل انباشت زباله شده است تایید کرده و نوشته است: «معاون پدافند غیرعامل سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران تایید کرد که موضوعاتی نظیر احداث خط ۶ مترو تهران، چاه‌های برداشت آب، گودبرداری‌های صورت‌گرفته ناشی از ساخت‌ و ساز و همچنین اجرای سیستم اگوی شهری از عوامل خشک شدن این چشمه هفت‌هزار ساله بوده است؛ موضوعاتی که فعالان میراث فرهنگی بارها درباره نقش آنها در خشک شدن این میراث طبیعی هشدار و اخطار داده بودند، در حالی که برخی مسئولان، با انکار نقش مترو در خشک شدن این چشمه، «خشکسالی» را تنها دلیل خاموش شدن‌های مقطعی چشمه هفت‌هزار ساله می‌دانستند.»

این چشمه یکبار اوایل دهه ۹۰ تا مرز خشکی پیش رفت و دومین بار با آغاز فعالیت‌های پروژه خط ۶ مترو تهران، بار دیگر دِبی آب پایین آمد، چون کارشناسان میراث فرهنگی معتقد بودند با حفر تونل و فعالیت دستگاه (TBM) مترو، آب چشمه مسیر خود را تغییر داده است، تا اینکه با اعتراضِ فعالان میراثی و مردم بومی منطقه فعالیت مترو متوقف شد و قدری سطح آب بالا آمد.

آیا خط شش مترو تهران چشمه‌علی ۸ هزارساله‌ی ری را خشک کرد؟

دی ماه ۱۳۹۵ نیز رجبعلی خسروآبادی مدیرکل سابق میراث فرهنگی تهران گفته بود که عبور خط ۶ مترو از برج طغرل، قبرستان ابن بابویه و اثر طبیعی چشمه‌علی، آنها را با خطر روبرو کرده است.

در روزهای پایانی شهریور ۱۳۹۶ نیز رسانه‌ها نسبت به خشک شدن این چشمه هشدار داده و نوشتند که مقامات شهرداری هرگونه تاثیر خط شش مترو تهران در این رابطه را رد می‌کنند.

اما از اواخر بهار سال ۱۴۰۲ چشمه‌علی دوباره رو به خشکی رفت و اکنون بطور کامل خشک شده، این در حالیست که مسئولان میراث فرهنگی تهران و ری در چند ماه گذشته و همزمان با انتشار خبرهایی از خشک شدن چشمه‌علی در رسانه‌های مختلف، واکنشی به واقعه نشان نداده‌ و پاسخگوی تماس‌های خبرنگاران هم نبوده‌اند.

این چشمه که یکی از نقاط باستانی، دیدنی و تفریحی شهر ری به شمار می‌رفت، در همسایگی ابن بابویه، برج طغرل، دژ رشکان و در زیر باروی ری واقع شده است.چشمه‌علی از میان صخره‌ای بزرگ خارج شده و به سوی جنوب و سپس جنوب شرق جاری می‌شود. نام باستانی این چشمه «سورینی» بوده است که احتمالاً منسوب به دودمانی بزرگ در دوره اشکانیان و ساسانیان است. ولی بعدها به نام «امام اول شیعیان» به «چشمه‌علی» معروف شد.

در گذشته فرش‌فروش‌ها و مردم تهران، قالی‌ها و قالیچه‌های خود را با این عقیده که در آب این چشمه خاصیتی است که فرش را خوب تمیز کرده و رنگ آن را روشن‌تر و پرجلاتر می‌سازد، در چشمه‌علی می‌شستند.

چشمه‌علی نخستین اثر ثبت‌شده طبیعی شهرری و سومین اثر طبیعی ثبت‌شده استان تهران است که تا کنون سه بار خشک شده است، اما در دوره‌های پیشین در بخش‌هایی از حوضچه‌های آن همچنان آب مشاهده می‌شد. اینبار اما حوضچه‌ها کاملا خشک شده و زباله بجای آب نشسته است.