آرسن نظریان – اخیرا در کانال تلویزیونی «ایران-اینترنشنال» چند بار خبرهایی دایر بر عقد موافقت‌نامه تسلیحاتی میان جمهوری اسلامی و ارمنستان پخش شد که با ذکر نوع سلاح‌های مورد معامله، از جمله پهپادهای «شاهد» و «مهاجم»، سامانه‌های دفاع موشکی و غیره همراه بود. این خبر هم از سوی وزارت خارجه ارمنستان و هم از جانب سفیر جمهوری اسلامی در ایروان تکذیب گردید. منبع خبر، به گفته «ایران-اینترنشنال» «یک مقام نظامی از خاورمیانه بوده که [ایران-اینترنشنال] به دلایل امنیتی نام وی را فاش نساخته است».
پخش این خبر موجب شگفتی زیاد حداقل در میان صاحب‌نظران سیاسی در ارمنستان شد، زیرا با وجود روابط حسنه و موضع دولت و مردم ارمنستان نسبت به همسایه تاریخی خود، دولت ارمنستان به دلایل قابل درکی از همکاری در امور نظامی با جمهوری اسلامی پرهیز کرده است. چنین عملی روابط آن با اتحادیه اروپا و غرب را که اکنون در حال گسترش و تعمیق است در معرض مخاطره جدی قرار می‌داد.
گمانه‌زنی‌ها به جمهوری آذربایجان به عنوان منبع احتمالی این خبر کذب اشاره داشتند. رژیم باکو با نگرانی از دورنمای بازسازی اقتصاد و ارتش ارمنستان توسط اتحادیه اروپا و غرب، تلاش دارد تا بدین وسیله روابط در حال گسترش ارمنستان با شرکای راهبردی جدیدش را تخریب نماید.
بطوری که می‌دانیم، پس از پاکسازی قومی در منطقه آرتساخ (قره باغ) و تصرف آن توسط ارتش باکو همراه با سکوت و موافقت ضمنی روسیه (در حالی که “صلح‌بانان” روسی در آنجا حضور داشتند)، رژیم علی‌اف به تعرضات خود علیه ارمنستان ادامه داد و در سپتامبر ۲۰۲۲ بلندی‌هایی را در داخل خاک ارمنستان اشغال نمود. واکنش جمهوری اسلامی که بارها تمامیت ارضی همسایه شمالی و حفظ مرزهای بین‌المللی در منطقه را خط قرمزی برای خود اعلام کرده بود جز محکوم کردن لفطی عمل جمهوری آذربایجان چیز دیگری نبود، زیرا مایل نبود که به خاطر ارمنستان با دو همسایه ترک‌زبانش وارد درگیری شود. البته، در مقاطعی روابط جمهوری اسلامی و جمهوری آذربایجان به تیرگی گراییده است، در حدی که طرفین دست به مانورهای متقابل در طول مزهای مشترک کشورهای خود زدند، اما مدتی پس از آن صحبت از بهبود روابط شد. به هر جهت، این افزایش و کاهش تنش در سیاست جمهوری اسلامی نسبت به همسایه شمالی شیعهمذهب مستقیما به سیاست آن نسبت به ارمنستان مربوط نمی‌شد.
گفتنی است که واکنش روسیه، “متحد راهبردی ارمنستان”، در برابر تعرض جدید باکو به این کشور برای ارمنیان بسیار مایوس‌کننده بود. دولت روسیه حتی از محکوم کردن تجاوز رژیم باکو به خاک ارمنستان خودداری کرد و آنرا “درگیری مرزی” نامید. در پس‌زمینه چنین اوضاع و احوالی ارمنستان ناچار شد به دنبال شرکای نظامی جدید برود، زیرا عضویت آن در پیمان دفاعی جمعی به سرکردگی روسیه و معاهدات نظامی، امنیتی و غیره بی‌شمار با این کشور بی‌ثمر بودن خود را نشان داده بودند.
استقرار دیده‌بانان اروپایی در امتداد مرزهای ارمنستان و آذربایجان
نظر به اینکه باکو همواره تعرضات خود را با پخش خبرهای کذب در مورد حملات (قریب الوقوع) ارمنیان به آذربایجان و هدف پاسخگویی یا پیشگیری از این حملات آغاز می‌کرد، اتحادیه اروپا با درخواست ارمنستان مبنی بر استقرار دیده‌بانان در امتداد مرز این کشور با آذربایجان برای نظارت بر آتش‌بس میان دو کشور موافقت کرد. استقرار این دیده‌بانان غیرمسلح (در ابتدا حدود ۴۰ نفر) در مرز دو کشور تاثیر خود را از همان ابتدا نشان داد، زیرا از آن زمان حمله و تعرضی از جانب باکو به مرزهای ارمنستان صورت نگرفته است، بجز یک نقطه (وِرین‌هاند) که در آن به اصطلاح “مرزبانان” روسی مستقر بودند. در توضیح اینکه این “مرزبانان” پس از جنگ ۴۴ روزه به درخواست دولت پاشینیان در آنجا مستقر شده بودند، که اکنون، به ویژه پس از انعقاد پیمان راهبردی میان روسیه و آذربایجان در ۲۲ فوریه ۲۰۲۲، یعنی دو روز پیش از آغاز تهاجم ارتش پوتین به اوکراین، عملا نقش ستون پنجم را برای مسکو و باکو در ارمنستان ایفا می نمایند.
ماموریت صلح بانی اتحادیه اروپا در ارمنستان اکنون از چارچوب این اتحادیه فراتر رفته و با اضافه شدن دیده‌بانان کانادایی و نروژی جنبه بین‌المللی پیدا کرده است. اکنون بیش از ۲۰۰ دیده‌بان از کشورهای مختلف جهان مراقب آتش‌بس میان ارمنستان و آذربایجان هستند.
روسیه، ترکیه، جمهوری اسلامی، همه به تصمیم دولت ارمنستان به دعوت دیده‌بانان اروپایی حمله کرده و به ارمنستان در پیشبرد رویکرد نزدیکی به غرب هشدار دادند، لیکن هیچکدام راه حل عملی و معناداری در اینکه ارمنستان چگونه می‌بایست در برابر حملات بی‌محابای رژیم تا دندان مسلح باکو از خود دفاع کند ارائه نمی‌دادند. نهایتا هم جز تهدیدهای لفظی، که اکنون نیز به ویژه از جانب روسیه و باکو ادامه دارد، کاری نتوانسته‌اند از پیش ببرند.
درواقع ارمنستان با انتخاب غرب به عنوان شریک راهبردی برای تامین امنیت خارجی خود جمهوری اسلامی و روسیه را که سیاست ضدغربی مشترکی دنبال می‌کنند در مقابل عمل انجام شده قرار داده است. دو کشور یادشده عملا نیز کاری از لحاظ بازداشتن ارمنستان در پیش بردن سیاست نزدیکی به غرب نمی‌توانند انجام دهند، اما واکنش این دو کشور در برابر سیاست خارجی جدید ارمنستان متفاوت بوده است.
رویکردهای روسیه و جمهوری اسلامی نسبت به سیاست نزدیکی به غرب ارمنستان
روسیه همچنان به تهدیدهای لفظی و تشویق مستقیم و غیرمستقیم رژیم باکو به حمله به ارمنستان ادامه می‌دهد اما خود قادر نیست به اقدام نظامی علیه ارمنستان دست بزند؛ در وهله اول به این دلیل که مرز مشترک با ارمنستان ندارد تا مانند اوکراین نیروی نظامی به ارمنستان وارد کند. البته روسیه یک پایگاه نظامی در ارمنستان دارد که دو تا سه هزار نظامی را در بر می‌گیرد، اما این پایگاه درواقع یک ارزش نمادی برای روسیه دارد تا ارزش عملی. بعلاوه نداهای برچیدن این پایگاه و قطع پیوندهای نظامی با روسیه در ارمنستان هر روز بلندتر شنیده می‌شود. همین چند روز پیش، دولت ارمنستان به کار مرزبانان روسی که از زمان فروپاشی اتحاد شوروی در فرودگاه بین‌المللی زوارتنوتس ایروان مشغول کار بودند پایان داد و آنان را روانه کشورشان کرد.
مشکل اساسی وابستگی اقتصادی گسترده ارمنستان به روسیه است. حدود ۸۰ درصد اقتصاد ارمنستان به روسیه وابسته است. لیکن ارمنستان می‌تواند با متنوع ساختن شرکای اقتصادی خود که البته پروسه آسانی نخواهد بود، این مشکل را در طول زمان منتفی سازد. هم‌اکنون این پروسه جریان دارد و به عنوان مثال حجم تجاری ارمنستان با اتحادیه اروپا و ایالات متحده در چند سال اخیر چند برابر شده است. جمهوری اسلامی ایران نیز به نوبه خود اعلام کرده است که در صورت قطع گاز از جانب روسیه، آماده است تا نیاز ارمنستان به گاز را (تا حدودی) مرتفع سازد.
همانطور که گفته شد، واکنش جمهوری اسلامی ایران در برابر سیاست خارجی تازه ارمنستان، برخلاف روسیه خیلی جدی نبوده است.
پس از استقرار دیده‌بانان اروپایی در ارمنستان، ملاقات‌هایی میان سفیر این کشور در ایروان، اُلیویه دِکوتینیه با مهدی سبحانی سفیر جمهوری اسلامی در ارمنستان صورت گرفت که طی آن دکوتینیه کوشید تا برای سفیر جمهوری اسلامی روشن سازد کمک آنها به ارمنستان هدفی در مورد ایران دنبال نمی‌کند و صرفا برای تقویت بنیه نظامی- اقتصادی ارمنستان است، که این با منافع و مصالح ایران در منطقه نیز همخوانی دارد. گفتنی است که فرانسه اکنون یکی از عرضه‌کنندگان مهم سلاح‌های پیش رفته به ارمنستان است و از میان کشورهای اروپایی روابط نسبتا عاری از تنش با جمهوری اسلامی دارد. در گفتگوی تلفنی هفته پیش میان پزشکیان و ماکرون، پزشکیان از جمله گفته است که “ایران اماده گفتگو با اتحادیه اروپاست”.
از سوی دیگر، واقعیتی است که در میدان رقابت در قفقاز جنوبی، سه کشور روسیه، ترکیه و آذربایجان، معمولا سیاست واحدی را پیش می‌برند که منافع ایران را الزاما همیشه در نظر نمی‌گیرد و جمهوری اسلامی نیز قدرت مقابله با این سه رقیب در منطقه را ندارد. به همین جهت تقویت بنیه اقتصادی و دفاعی ارمنستان برای کسب توانایی مقابله با تهدیدات مداوم باکو (ولو به کمک اتحادیه اروپا) و جلوگیری از تحقق طرح کذایی “گذرگاه زنگه زور”- که ارتباط ایران با ارمنستان را قطع و ایران را به کلی از تعاملات و معادلات منقطه خارج خواهد ساخت- به یک امر راهبردی برای ایران تبدیل شده است. زیرا همانطور که قبلا گفته شد، جمهوری اسلامی ایران خود از مداخله مستقیم در حمایت از ارمنستان در صورت بروز مجدد مخاصمات معذور خواهد بود.
مختصر اینکه یک ارمنستان ضعیف که نتواند در برابر آذربایجان مقابله کند به نفع مصالح ایران نیست.
مزایای اقتصادی حضور اتحادیه اروپا در ارمنستان برای ایران
اما مزیت نه چندان کم اهمیت دیگر برای جمهوری اسلامی از حضور اتحادیه اروپا در ارمنستان منافع اقتصادی است که ایران می‌تواند از این کانال به دست آورد. در این رابطه، سفیر جمهوری اسلامی اعلام کرده است که ایران آماده است تا در طرح‌های سرمایه‌گذاری غرب در ارمنستان مشارکت داشته باشد. به اظهارات مهدی سبحانی، سفیر جمهوری اسلامی در ایروان توجه کنید. وی در مصاحبه‌ای با «رادیو آزادی» از جمله اظهار داشت: “… تغییر مرز ما با ارمنستان و قطع ارتباط ما با این کشور خط قرمزی است برای ما… ما به تصمیم دولت و ملت ارمنستان به عنوان کشوری مستقل در متنوع ساختن سیاست خارجی خود، در حدی که به روابط حسنه ما ضربه نزند، احترام می‌گذاریم. ما مایلیم که ارمنستان زبربناهای خود را تقویت کند، مثلا مخالفتی نداریم که اتحادیه اروپا سرمایه‌گذاری‌هایی در ارمنستان انجام دهد و ما نیز در پروژه‌های تولید انرژی، بازسازی (تامین مالی شده از سوی بانک اروپایی بازسازی و توسعه- آ.ن.) مشارکت داشته باشیم، مثلا در احداث “راه شمال جنوب کاجاران” منطقی است که شرکت‌ها و مقاطعه‌کاران ایرانی نیز بتوانند در این طرح‌ها شرکت کنند… دولت ارمنستان به ما اطمینان داده است که طرح‌های وی با اروپا و غرب به هیچ وجه علیه منافع ایران نخواهد بود …”
جمهوری اسلامی درواقع می‌گوید مشکلی با حضور و سرمایه گذاری اتحادیه اروپا در ارمنستان ندارد، زیرا ایران نیز از عواید آن بهره‌مند خواهد شد. به نظر می‌رسد که زمامداران جمهوری اسلامی و حداقل سفرا و ماموران وزارت خارجه ایران که به خدمت در منطقه اعزام می‌شوند از نردیک به این واقعیت پی برده و دولت را به سمت رویکرد تعامل با حضور اتحادیه اروپا و غرب در ارمنستان تشویق می‌نمایند. اجازه عبور محموله‌های سلاح‌های خریداری شده ارمنستان از هند از راه (هوایی) ایران، که قبلا مراجع جمهوری اسلامی موانعی بر سر راه آن ایجاد می‌کردند، احتمالا یکی از ثمرات تغییر این رویکرد است.
در توضیح موارد بالا لازم است ذکر شود که بانک اروپایی بازسازی و توسعه برای حمایت از کشورهای بلوک شرق سابق در مسیر تشکیل بخش خصوصی در آنها، تأسیس شد. به این منظور، ین بانک تأمین مالی پروژه‌ها را برای بانک‌ها، صنایع و نهادهای تجاری، چه در رابطه با نهادهای جدید و چه در مورد کمپانی‌های موجود به عهده می‌گیرد.
مسیر اتومبیل‌رو “شمال جنوب” که قرار است ایران را از راه ارمنستان به گرجستان و از آنجا به بنادر این کشور در دریای سیاه و اروپا متصل سازد، به درازای ۵۵۴ کیلومتر است و سال‌هاست که درباره آن صحبت می‌شود، اما تا این اواخر به دلیل فقدان بودجه کار عمده‌ای روی آن صورت نگرفته بود. یکی از دستاوردهای‌های سیاست خارجی جدید ارمنستان سرمایه‌گذاری اتحادیه اروپا در طرح ساخت تونل کاجاران- سیسیان در جنوب ارمنستان است که به پایانه مرزی نوردوز در ایران متصل می‌شود و از صعب‌العبورترین بخش‌های این مسیر است که عبور و مرور بارکش‌ها را مشکل می‌سازد. طرح یادشده با سرمایه‌گذاری بانک اروپایی بازسازی و توسعه (به مبلغ ۲۴۵ میلیون دلار) به مناقصه گذاشته شده و اتفاقا یک مقاطعه‌کار ایرانی در مناقصه برنده شده و طبق گزارش‌ها عملیات احداث تونل آغاز گردیده است.
با چشم‌انداز ورود ارمنستان به اتحادیه اروپا، درواقع، ایران از طریق این کشور همسایه دیوار به دیوار اتحادیه اروپا می‌شود. به سخن دیگر، ارمنستان به یک پل ارتباطی میان ایران و غرب تبدیل می‌گردد. باید دید نقش جدید ارمنستان در منطقه چه تاثیرات و دگرگونی‌هایی در روابط میان جمهوری اسلامی و غرب به بار خواهد آورد.
*آرسن نظریان پژوهشگر، مترجم و فعال سیاسی «جبهه ملی» ساکن هلند است.
