فرونشست زمین در تهران و پدید آمدن گودال‌های عمیق افزایش یافته و به گفته کارشناسان موارد متعددی از خشکسالی و گودبرداری برای بلندمرتبه‌سازی‌ها و تونل‌های مترو، تا فرسودگی زیرساخت‌ها از جمله لوله‌های آب و فاضلاب از دلایل این فروریزش‌ها هستند.
هفته گذشته، بامداد جمعه ۱۱ آبان، بخشی از دیوار «امامزاده اسماعیل» چیذر ریزش کرد. جلال ملکی سخنگوی سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهر تهران درباره جزییات این حادثه گفته بود در کنارگذر شماره یک «امامزاده اسماعیل»، زمین ریزش‌هایی پیدا کرده بود و مشخص بود که این ریزش‌ها در خیابان اصلی نیز صورت گرفته است به همین دلیل همکاران من در ابتدا تردد در این محل را ممنوع و چند ساختمان اطراف را نیز تخلیه کردند.
سخنگوی سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهر تهران با اشاره به اینکه این حادثه مصدوم نداشته است گفته بود که در انتهای گودال ایجاد شده مقدار زیادی آب جمع شده بود که به گفته عوامل سازمان آب لوله‌ها بسته شده بود و هنوز منشا این آب مشخص نبود.
مهدی چمران رئیس شورای اسلامی شهر تهران روز یکشنبه ۱۳ آبان‌ماه اعلام کرد علت این حادثه آسیب‌دیدگی لوله و نشت و تخریب دیوار موجود در محل اتفاق افتاده و بحث فرونشست زمین مطرح نیست.
رئیس شورای اسلامی شهر تهران در همین حال گفته فرونشست تنها در تهران نیست بلکه در کل کشور است. در منطقه ۱۸ و دیگر مناطق فرونشست باید بررسی شود.
فروریزش زمین در محله چیذر تهران سبب شد که بار دیگر فروریزش‌های پرتکرار در پایتخت مورد توجه قرار بگیرد.
پنجم امرداد امسال در مسیر شمال به جنوب خیابان ولیعصر جنب میدان ونک، فرونشست ناگهانی از نوع فروریزش های طولی رخ داد که این حادثه، یک مصدوم داشت. در اواسط دهه ۱۳۹۰ فروریزش بزرگی در منطقه شهران رخ داد و تا کنون حوادثی در خیابان پیامبر، میدان قیام، میدان محمدیه، خیابان مولوی روبروی بیمارستان «اکبرآبادی» سه راه خیام، ضلع شمالی میدان انقلاب نیز رخ داده است.
پژوهشکده مطالعات راهبردی وزارت علوم، نرخ فرونشست در استان تهران را سالانه ۱۸۰ میلیمتر اعلام کرد و از تهدید جدی پدیده فرونشست برای مناطق مختلف شهر تهران و از جمله بزرگراه‌های جنوب غربی تهران مانند آزادگان (فرونشست ۱۳ تا ۱۴ سانتیمتری) مناطق ۱۲، ۱۷، ۱۸، ۱۹ و ۲۱ و چندین خط متروی تهران خبر داده است.
بر اساس گزارش این پژوهشکده «روزانه در برخی از نقاط جنوب تهران زمین تا ۱۴ میلیمتر فرو می‌نشیند در حالیکه زیرساخت‌ها و سازه‌هایی مانند مترو و فرودگاه در این مناطق فعال هستند.»
با اینهمه فروریزش‌ها در پایتخت که به تهدیدی جدی تبدیل شده تنها به علت فرونشست نیست و دلایل دیگری نیز در بروز این حوادث نقش داشته‌اند.
«فروریزش» به لحاظ «منشأ شکل گیری» با فرونشست تفاوت اساسی دارد بطوری که «نشت آب از لوله‌های آب شرب شهری» و همچنین «قنات‌های موجود در نقاط مختلف» دو عامل پدیده «فروریزش» هستند که اولی، کارگردان اصلی و مسبب نزدیک به نیمی از فروریزش‌های تهران محسوب می‌شود.
بر اساس تعریف یونسکو، پدیده «فرونشست زمین» عبارت است از «فروریزش و یا نشست سطح زمین» که به علت‌های متفاوت در «مقیاس بزرگ» رخ می‌دهد.
علی بیت‌اللهی مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفتگو با روزنامه «اعتماد» گفته مسدود کردن مسیر جریان آب در قنات های تهران از طریق توسعه نامتوازن تهران، تراکم ساخت و ساز و بلندمرتبه سازی و همچنین احداث خطوط مترو در مسیر قنات های شهر به یک خطر جدی برای کل پایتخت تبدیل شده است.
وی تأکید کرده با وجود پررنگ شدن چنین خطری در سال های اخیر، هیچ بودجه ای برای سنجش این خطر و روش های پیشگیرانه و کنترل این خطر اختصاص نیافته است.
مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی توضیح داده که طول رشته قنات های شناسایی شده و به نقشه درآمده در شهر تهران، حدود ۶۰۰ کیلومتر است و برآورد می شود که معادل همین طول نیز رشته قنات های ناشناخته در شهر تهران وجود دارد که زیر ساختمان ها و زیر خاک به مرور زمان مدفون شده درحالی که تونل های این قنات ها، مثل سابق وجود دارد و یک خطر بالقوه است. در یک پیمایشی که بر همین رشته قنات های تهران داشتم، معلوم شد که از سمت شرق به غرب شهر تهران، هر ۵۰۰ متر یک رشته قنات داریم و حدود ۵۰ هزار حلقه چاه قنات هم شناسایی شده و به همین تعداد نیز حلقه چاه مدفون در شهر تهران وجود دارد.
بر اساس توضیحات علی بیت‌اللهی این قنات ها در زمانی که شهر تهران عمدتا اطراف ری متمرکز بود، فعال بود ولی رشد ناموزون و ناگهانی تهران موجب شد که این رشته های حفرات متعدد، در زیر ساختمان‌ها و خاکبرداری‌ها و خاکریزی‌ها مدفون شود که این وضع متأسفانه گواهی بر رشد ناموزون تهران است. تمام زمین‌هایی که از آب این قنوات استفاده می‌کردند، تبدیل به ساختمان شدند و قنات‌ها که زمانی مالک خصوصی داشتند و به دلیل نقش بسیار مهمی که برای اراضی باغات و زراعی داشتند، توسط مالکان نگهداری می‌شدند، رها شدند.
او گفته امروز این قنوات از نظر حقوقی، مالکیت حقیقی دارند ولی از نظر واقعی، در سطح زمین بلاصاحب و رها شده‌اند. تونل‌های زیرسطحی و نزدیک به سطح زمین این قنوات رهاشده در اقصی نقاط شهر تهران، یک پتانسیل خطر ایجاد کرده چرا که با گودبرداری‌های ساختمانی، رشته قنات‌ها قطع و به صورت غیراصولی مسدود می‌شوند درحالی که در زمان بارندگی، آب درون این رشته قنات‌ها جریان پیدا می‌کند اما در مسیر جریان خود به مانع ساختمانی و زیرزمین‌ها و دیواره‌های مستحدثات برخورد کرده و به اصطلاح، پشته می‌کند و جمع می‌شود. این آب، زیر سطح زمین راه خودش را باز می‌کند و در همین مسیر، دوباره حفره‌های متعددی در زیر زمین ایجاد می‌شود که بر اثر ترافیک و ارتعاشات محیطی، سقف این حفره‌های زیر سطحی، ریزش کرده و این حفره‌ها کم کم به سطح زمین نزدیک می‌شوند تا درنهایت، در یک فاصله نزدیک به سطح، به طور ناگهانی فروریزش‌های متعددی ایجاد می‌کنند.
روزنامه «دنیای اقتصاد» نیز نیمه تابستان امسال در گزارشی به رابطه میان فرسودگی شبکه آبرسانی در تهران با فروریزش‌های متعدد پرداخته و نوشته بود با نگاهی به علت بروز فروریزش‌های بزرگ رخ داده در سطح شهر تهران می‌توان گفت که ۳۰ درصد فروریزش‌های بزرگی که در پایتخت رخ داده منشأ گسیختگی لوله آب شرب و نشت قدرتمند جریان آب داشته است. نشت آب با سرعت و قدرت بالا، موجب آب‌شستگی و استمرار آن موجب فرار دانه‌بندی خاک و تشکیل حفره‌ها و تونل‌های بزرگ زیرسطحی می‌شود که در ادامه به فروریزش‌های سطحی منجر می‌شود.
بر اساس اعلام مدیر عامل شرکت آبفای استان تهران طول خطوط آب فرسوده و با قدمت بالای تهران ۲۲ هزار کیلومتر است و این شبکه در اقصی‌نقاط کلان‌شهر تهران و به ویژه مناطق مرکزی شهر گسترش دارند و بدین لحاظ محدوده مرکزی و به سمت جنوب شهر، استعداد بروز فروریزش‌های بیشتری را دارند. اما سوانح در نشتی آب از لوله‌ها، صرفا به قدمت آن‌ها وابسته نیست، عدم رعایت نکات فنی در اجرا، اثر ارتعاشات، عدم خاکریزی صحیح در مسیر لوله‌ها، جنس نامناسب قطعات و اتصالات و لوله‌ها از عواملی است که می‌تواند موجب نشتی آب و هدر رفتن آن شود که اگر دبی نشتی، بالا و دارای قدرت بیشتر باشد موجب آب‌شستگی و فروریزش نیز خواهد شد.
همچنان اما فرونشست به دلیل استفاده بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی نیز یکی از دلائل بروز فرونشست در تهران و تهدیدی برای سلامت شهروندان و تأسیسات است. علی بیت‌اللهی با اشاره به رتبه نخست استان تهران در میزان فرونشست، گفته که «طول توده فرونشستی در استان تهران بیش از ۶۰ کیلومتر طول و ۳۵ کیلومتر عرض دارد و نزدیک به ۳ میلیون نفر بر روی این پهنه فرونشستی ساکن هستند.»
