آرسن نظریان – در تابستان گذشته سه سازمان سیاسی- مدنی در ارمنستان ابتکاری را شروع کردند که “طرح عضویت ارمنستان در اتحادیه اروپا” نامیده می‌شد. نیروهای سیاسی مبتکر این طرح درواقع، نیروهای اپوزیسیون خارج از پارلمان بودند که عبارتند از “حزب جمهوری” به رهبری آرام سرکیسیان از نخست وزیران سابق، “حزب اروپایی ارمنستان” و حزب “به خاطر جمهوری”․
نیروها و کنشگران صاحب نام دیگری که اساسا دارای تفکر لیبرال-دموکراتیک و طرفدار پیوستن ارمنستان به اتحادیه اروپا هستند نیز از این حرکت حمایت کردند، مانند سازمان سیاسی”شهروند آزاد”، مرکز تحقیقات امنیتی و سیاسی ارمنستان، مرکز تحقیقات مسایل گلوبالیزاسیون و همکاری‌های منطقه ای، انستیتوی مسایل امنیتی بین‌المللی، “حزب شایسته سالاری ارمنستان” و غیره.
گفتنی است که نیروهای اپوزیسیون داخل پارلمان، کلا مخالف این برنامه هستند و معتقدند که روابط با روسیه بایستی ترمیم شود و مقصر در تیره شدن روابط با روسیه دولت آقای پاشینیان و سیاستهای غربگرایانه اوست. این نیروها عبارتند از:
– پیمان “ارمنستان” متشکل از حزب “فدراسیون انقلابی داشناکسوتیون” و حزب “تولد دوباره”. رهبری این پیمان را کوچاریان رییس جمهور دوم ارمنستان، به عهده دارد؛
– ائتلاف “شرف و حیثیت” شامل “حزب جمهوری ارمنستان” و “حزب وطن”. سرژ سرکیسیان رییس جمهور سوم، رهبر این ائتلاف محسوب می‌شود.
در زبان روزمره سیاسی ارمنستان به این نیروها، با اصطلاح “قبلی‌ها” اشاره می‌شود. در انتخابات ژوئن ۲۰۲۱ که متعاقب جنگ ۴۴ روزه بر گذار شد، این نیروها نیز در انتخابات شرکت کردند و کمی‌بیش از ۲۰ در صد آراء را کسب نمودند. در طول چند سالی که از انتخابات یادشده گذشت، آنها چند بار تلاش کردند که از طریق مبارزات خیابانی دولت پاشینیان را ساقط کنند، اما پشتیبانی کافی از عامه مردم به دست نیآورده و موفق نشدند. میزان مقبولیت آنان، عمدتا به علت سیاستهای خصمانه روسیه پوتین علیه ارمنستان، نسبت به زمان انتخابات به نحو قابل ملاحظه‌ای کاهش یافته است.
ناگفته نماند که مقبولیت دولت پاشینیان نیز به دلایل بی‌تصمیمی در اقدام قاطع و رویکرد روشن در سیاست خارجی، همچنین عقب‌نشینی‌های مداوم در برابر زیاده‌خواهی‌ها و گستاخی‌های علی‌یف و تلاش برای عقد قرارداد صلح با رژیم باکو به هر قیمت، به میزان زیادی صدمه دیده است. بیشتر شهروندان ارمنستان، هم از حکومت پاشینیان و هم از اپوزیسیون پارلمانی خسته شده و خواهان تحول در معادلات قدرت داخلی و رهبرانی تازه با عزم و اراده و تفکری روشن هستند. واکنش آنان نسبت به ابتکار جمعآوری امضا برای طرح عضویت در اتحادیه اروپا گویای این واقعیت است.
“طرح عضویت در اتحادیه اروپا” چیست؟ طبق این طرح، گروه مبتکر جمعآوری امضا می‌بایستی ظرف دو ماه، از ۱۴ سپتامبر تا ۱۴ نوامبر تعداد ۵۰۰۰۰ امضا در حمایت از طرح جمعآوری می‌کرد و آنرا پس از تایید صحت امضاها توسط کمیسیون مرکزی انتخابات به پارلمان جهت تصویب به عنوان قانون ارائه می‌داد.
نتیجه این اقدام فراتر از انتظار بود، بطوری که ظرف یک ماه حدود ۶۰۰۰۰ هزار امضا جمعآوری شد. دولت، که با وجود سیگنال‌های فراوان از جانب اتحادیه اروپا از اقدام عملی در این جهت خودداری می‌کرد، نتایج را تایید کرد و حمایت دولت از طرح را اعلام نمود.
گفته می‌شود که یک دلیل تعلل پاشینیان از اقدام قاطع در این موضوع ترس وی از واکنش روسیه است. طبق نظر صاحب نظران سیاسی، روسیه اما، در حال حاضر توان جلوگیری از این حرکت در ارمنستان را ندارد و خود از قفقاز جنوبی، همانند سوریه، در حال عقب‌نشینی، به قصد سپردن آن به دست ترک‌هاست.
ضرورت پیوستن ارمنستان به اتحادیه اروپا
با توجه به شکنندگی اوضاع در منطقه‌ای مانند قفقاز جنوبی ضروری است تا امنیت کشور در برابر تعرضات خارجی و حفظ دستاوردهای دموکراتیک تضمین گردد، زیرا در شرایط جنگ ساختن نظام مردمسالار با مشکلات جدی مواجه می‌شود. حد اقل سه کشور دارای نظام‌های اتوکراتیک در منطقه، روسیه، جمهوری آذربایجان و ترکیه با دموکراسی نوبنیاد ارمنستان خصومت می‌ورزند و هدف ضربه زدن به این کشور تا مرحله اضمحلال آن را دنبال می‌کنند.
مولفه امنیتی – اتحادیه اروپا البته یک مجموعه دفاعی نیست، گرچه بسیاری از عضوهای آن عضو پیمان نظامی ناتو هستند. اتحادیه یادشده عمدتا یک مجموعه سیاسی- اقتصادی است که دارای مولفه‌های دفاعی برای ارمنستان نیز می‌تواندباشد. مثلا، ارمنستان می‌تواند با عقد پیمان نظامی با هریک از اعضای این اتحادیه سلاح‌های پیشرفته ناتو را به دست آورد، چنانکه با فرانسه این کار را انجام می‌دهد، گرچه با فرانسه هنوز پیمانی، خواه نظامی یا غیرنظامی بسته نشده است.
لازم است یاد آوری شود که جمهوری آذربایجان به کمک ترکیه، که خود عضو ناتوست، ارتش خود را طبق استاندادهای ناتو آموزش می‌دهد، که از این نظر ارمنستان عقب مانده است.
نتیجه دیگر اینست که حتی کسب موقعیت نامزدی ارمنستان برای عضویت در اتحادیه اروپا خود دارای حدی از مولفه بازدارندگی در برابر رژیم علی‌یف است، زیرا حمله به یک کشور عضو اتحادیه یا حتی کاندیدای عضویت نمی‌تواند عواقب جدی برای طرف متجاوز نداشته باشد.
صرف حضور دیده‌بانان غیرمسلح اروپایی در طول مرزهای ارمنستان و آذربایجان سبب شده است که رژیم باکو از تعرض به مرزهایی که عملا مرزهای اروپایی شناخته می‌شوند خودداری نماید.
علاوه بر موارد بالا، قوام و استحکام ارکان کشوری با نظام دموکراتیک در منطقه بدون شک مورد استقبال و حمایت نیروهای دموکراسی‌خواه منطقه خواهد بود و درواقع یک پیروزی برای این نیروها به شمار خواهد رفت. در این میان، به ویژه نیروهای دموکراسی‌خواه ایران از این تحول سود خواهند برد، زیرا وجود یک کشور مردمسالار در همسایگی ایران می‌تواند از عوامل کمکی در تحولات مثبت و از منظر سیاسی- اخلاقی تاثیرگذار باشد.
اوضاع گرجستان
چنانکه در خبرها آمده، در پی انتخاباتی که در مورد شفاف و آزاد بودن آن تردیدهای زیادی ابراز شده، در گرجستان حزب “رویای گرجی” طرفدار روابط نزدیک با روسیه و فاصله گرفتن از غرب اکثر کرسی‌های پارلمان را به دست آورد و قدرت را به دست گرفت. اما اعتراضات با اتهام تقلب در انتخابات و نیز اعتراض به فاصله گرفتن رهبران جدید از سیاست پیوستن به اتحادیه اروپا، ادامه دارد و شواهد حاکی از آنست که گرجستان به سمت بی‌ثباتی پیش می‌رود. گرجستان، همسایه شمالی ارمنستان و یکی از دو همسایه‌ای است که ارمنستان با آن دارای روابط کمابیش عادی است و بی‌ثباتی در این کشور البته به سود ارمنستان، که در حال تلاش برای ایجاد یک دموکراسی و برقراری روابط با کشورهای آزاد جهان است، نیست.
روسیه نشان داده است که با وجود ادامه جنگ تجاوزکارانه در اوکراین، عقب‌نشینی از سوریه و عقب‌نشینی نسبی از قفقاز جنوبی هنوز اهرم‌های کافی برای بی‌ثبات کردن همسایگانش دارد و دشمنی قدّار برای دموکراسی در منطقه است.
کرملین توانست با دادن وعده‌های توخالی راجع به مناطق اشغالی اوستیای جنوبی و آبخازیا، رهبران حزب رویای گرجی را بفریبد و آنها را به دادن وعده اعاده مناطق یادشده در قلمرو گرجستان به مردم، تشویق نماید. بدین طریق توانست هواداران فریب‌خورده‌اش را پیروز انتخابات گرداند.
به هر جهت، تغییر مشی سیاسی رهبران گرجستان باعث تیره شدن روابط این کشور با اتحادیه اروپا و غرب شده است. اتحادیه یادشده روند عضویت گرجستان در اتحادیه را به حالت تعلیق در آورده و رژیم ویزای آزاد برای رهبران و مراجع سیاسی این کشور را لغو کرده است. بدین نحو، می‌توان گفت دموکراسی در گرجستان در سال گذشته عقبگرد جدی داشته است.
اوضاع در جمهوری آذربایجان
رژیم باکو همچنان به ایفای نقش به عنوان ابزار روسیه پوتین برای ضربه زدن به ارمنستان ادامه می‌دهد. باکو کماکان در روند عقد پیمان صلح با ارمنستان سنگ‌اندازی می‌نماید و هر روز شرط‌ها و پیش‌شرط‌های بی‌پایه‌ی تازه‌ای را برای عقد قرارداد صلح پیش می‌کشد. در ضمن، سیاست سرکوب مخالفان در داخل با وجود اعتراضات و انتقادات مراجع بین‌المللی، از جمله اتحادیه اروپا، عفو بین‌الملل و غیره همچنان ادامه دارد. حدود سیصد کنشگر سیاسی، از جمله کنشگران محیط زیست در زندان بسر می‌برند. ۲۵ نفر از ارمنیان قره باغ، از جمله رهبران جمهوری منحل شده آرتساخ نیز در بند بسر می‌برند و در حال محاکمه شدن هستند.
تداوم تغییر معادلات قدرت در قفقاز جنوبی
در هشتم دسامبر ۲۰۲۴، طی مراسم بازگشایی کلیسای نوتردام در پاریس، که سران بسیاری از کشورهای جهان به آن دعوت شده بودند، دیداری به ابتکار امانوئل ماکرون رییس جمهوری فرانسه میان وی، ترامپ رییس جمهور منتخب ایالات متحده و پاشینیان نخست وزیر ارمنستان صورت گرفت.
بعد از مراسم نیز، ماکرون از پاشینیان و همسرش در کاخ الیزه پذیرایی نمود و ضمن خوشامدگویی، بر تعهد فرانسه در کمک همه‌جانبه به ارمنستان اشاره کرد و از جمهوری آذربایجان خواست که مناطق اشغالی ارمنستان در ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ را تخلیه کند.
نخست وزیر ارمنستان در صفحه فیسبوک خود نوشت: “در جریان مراسم بازگشایی کلیسای نوتردام پاریس، فرصت ارزشمندی برای گفتگو با دونالد ترامپ رئیس جمهور منتخب آمریکا و امانوئل ماکرون رئیس جمهور فرانسه به دست آوردم”.
البته، نطر به اینکه ترامپ به عنوان شخصیتی غیرقابل پیش‌بینی شناخته شده، بایستی منتظر جلوس وی بر تخت قدرت در ۲۰ ژانویه آتی، و اقدامات وی بعد از آن، باشیم.
رژیم باکو و رهبر آن علی‌یف، به وضوح از این رویدادها خوشحال نیست. پیش از انتخابات، و اکنون نیز، علی‌یف لفاظی‌های تندی علیه دولت بایدن، که باکو را به دلیل نقض حقوق بشر در آذربایجان و پاکسازی قومی ارمنیان مورد انتقاد و تخت فشار قرار می‌داد، به کار می‌برد و از همکاری خوب خود با دولت ترامپ در دوره ریاست قبلی وی تمجید می‌کرد به این امید که حسن نظر ترامپ را در صورت پیروزی وی جلب کند. حال که واقعیات تا اینجا خلاف انتظارات بوده، علی‌یف دست به یک اقدام عجیب زده است. باکو ضمن تخریب و امحای کلیساها، بناها و نماد‌های مذهبی- فرهنگی ارمنیان قره باغ با قدمت چندین هزار ساله اقدام به ساخت کلیسای کاتولیک در باکو نموده است، ظاهرا با عنایت به اظهارات ترامپ در تعهد وی به حمایت از مسیحیان تحت ستم در جهان!
رویدادهای جدید خاورمیانه و کریدور کذایی زنگزور
گرچه جنگ خاورمیانه، رویدادهای سوریه و تنش میان اسراییل و ایران بیشتر خبرهای هفته‌های اخیر را در سایه قرار داده است، با این حال موضوع “کریدور کذایی زنگزور” همچنان در رده موضوعات حادی است که در رسانه‌های جمهوری آذربایجان و ارمنستان و قدرت‌های منطقه‌ای و ایران و روسیه و ترکیه بدان پرداخته می‌شود.
روسیه پوتین هر روز در باتلاقی که خود در اوکراین به وجود آورده بیشتر فرو می‌رود، اما به نقش مخرب خود در منطقه قفقاز جنوبی و خاور میانه ادامه می‌دهد. اصرار این کشور بر دست یافتن به کریدور کذایی (به کمک رژیم باکو و ترکیه) و مخالفت رژیم ایران با این نقشه، و اکنون پس از سقوط بشار اسد و اتهامات متقابل در مورد خیانت به متحد مشترک، شکاف میان منافع و مصالح دو کشور را نمایان کرده است. حتی پیش از رویدادهای اخیر سوریه، سفیر جمهوری اسلامی در ایروان طی مصاحبه‌ای صریحا اظهار داشته بود که “ایران و روسیه در مواردی دارای منافع مشترک هستند، اما متحد نیستند.”
به هر روی، پیش از رویدادهای جدید و شکست‌های مکرر جمهوری اسلامی در منطقه، ارمنستان می‌توانست تا حدودی روی حمایت سیاسی- دیپلماتیک آن در برابر تهدیدات استبدادهای سه‌گانه روسیه، ترکیه و آذربایجان در رابطه با کریدور کذایی یادشده حساب کند. اما اکنون که شبح جنگ علیه جمهوری اسلامی ایران یا به عکس آغاز جنگ از سوی آن بر منطقه سایه افکنده است، توان و ظرفیت حمایتی جمهوری اسلامی مورد شک و تردید قرار گرفته است، هرچند که مراجع در صحبت از دالان کذایی یادشده بر لزوم ایستادگی قاطع ایران در برابر زیاده‌خواهی‌های قدرت‌های منطقه‌ای دیگر تاکید می‌ورزند.
پیش از آن، سفیر جمهوری اسلامی در ایراوان در مورد دالان کذایی گفته بود که “ما اصلا مخالف کاربرد این اصطلاح هستیم و مرزهای شناخته شده بین‌المللی خط قرمز ماست…” البته جناب سفیر محترم نگفت که در صورت نقض این خط قرمز، جمهوری اسلامی به چه اقدامی‌دست خواهد زد، آنهم در حالی که رهبر جمهوری اسلامی مرتب فراخوان “اتحاد مسلمانان جهان” را می‌دهد.
به دلایل بالا، ارمنستان ضمن حفظ روابط حسنه با جمهوری اسلامی ایران، به دنبال شرکای راهبردی دیگر برآمده و در چند سال گذشته، اقدامات قابل توجهی را در جهت ایجاد حدی از تعادل سیاسی- دیپلماتیک با رژِیم باکو به عمل آورده است. ارمنستان با اینکه هنوز رسما عضو پیمان امنیت جمعی به سرکردگی روسیه است، مقادیر قابل توجهی سلاح‌های مدرن از فرانسه و نیز از هند در یافت کرده است. یونان نیز اعلام داشته است که آماده است سیستم دفاع ضد هوایی سی-۳۳۰ روسی به ارمنستان تحویل بدهد.
پنجم دسامبر ۲۰۲۴ نیز دیداری میان پاپیکیان، وزیر دفاع ارمنستان و لوید آوستین، وزیر دفاع ایالات متحده در پنتاگون صورت گرفت. آوستین در این دیدار اظهار داشت که “روابط نظامی ارمنستان و ایالات متحده هیچگاه در این حد نزدیک نبوده است”. طبق گفته پاپیکیان هدف همکاری‌های نظامی ایالات متحده و ارمنستان بهبود و اصلاح ساختار ارتش ارمنستان، آموزش‌های رزمی و بالا بردن توان و آمادگی نظامی کشور است.
به نظر پاره‌ای از تحلیلگران، تعلل پاشینیان در خروج رسمی از سازمان پیمان امنیت جمعی و برچیدن پایگاه نظامی روسی در ارمنستان مانعی در تحویل سلاح‌های پیشرفته‌تر از جانب غرب است که بتواند به نحو بایسته‌ای پاسخگوی تعرضات احتمالی رژیم باکو باشد.
*آرسن نظریان فعال و تحلیلگر سیاسی عضو جبهه ملی
