گشتاسب باوند – تاریخ ایران و خاورمیانه پیچیده و چند‌بعدی است که تحت تأثیر عوامل متعددی قرار دارد از جمله سیاست، فرهنگ و تأثیرات خارجی. در این زمینه، سلطنت محمدرضا شاه پهلوی که از سال۱۳۲۰ تا انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ ادامه داشت، به عنوان یک دوره مهم شناخته می‌شود. حکومت شاه معمولاً با نظرات متفاوتی مواجه است و دیدگاه‌ها به شدت تقسیم شده است. با این حال، این مقاله به بررسی دلایلی می‌پردازد که نشان می‌دهد شاه برای ایران و منطقه خاورمیانه بهتر بود.
زمینه تاریخی خاندان پهلوی
خاندان پهلوی با رضا شاه از سال ۱۳۰۴ آغاز شد که اصلاحات ساختاری و مدرنیزاسیون کشور را آغاز کرد. پسر او، محمدرضا شاه، این تلاش‌ها را ادامه داد و به ویژه پس از جنگ جهانی دوم، برنامه‌های بلندپروازانه‌ای را برای مدرنیزاسیون ایران پیاده کرد. حکومت شاه با برنامه‌های جسورانه برای توسعه اقتصادی، اصلاحات اجتماعی و ترویج یک دولت سکولار مشخص می‌شد که به وضوح با سلطنت‌های سنتی منطقه متفاوت بود.
عصر جنگ سرد
جنگ سرد زمینه خاصی را برای حکومت شاه فراهم کرد. موقعیت استراتژیک ایران آن را به یک نقطه کانونی برای منافع غرب تبدیل کرد. شاه ایران را به سمت غرب، به ویژه ایالات متحده، سوق داد که کمک‌های نظامی و اقتصادی را فراهم می‌کرد. این اتحاد در تقویت موقعیت ایران در منطقه و مقابله با نفوذ شوروی بسیار مهم بود.
سیاست‌های اقتصادی مدرنیزاسیون و صنعتی‌سازی
یکی از مهم‌ترین دستاوردهای شاه، تعهد او به مدرنیزاسیون بود. انقلاب سفید، که در سال ۱۳۴۱ /۱۹۶۳ آغاز شد، هدفش تبدیل ایران به یک دولت مدرن بود. این برنامه از جمله شامل اجرای اصلاحات ارضی، ملی شدن جنگل‌ها و مراتع، ایجاد سپاه دانش و بهداشت و ترویج و آبادانی و حق رأی برای زنان بود. سیاست‌های شاه منجر به صنعتی شدن سریع کشور شد و سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی قابل توجهی در زیرساخت‌ها و آموزش و بهداشت جذب شد.
رشد و ثبات اقتصادی
در دهه‌های /۱۳۳۸۱۹۶۰ و ۱۹۷۰، ۱۳۴۸ ایران رشد اقتصادی بی‌سابقه‌ای را تجربه کرد. تولید ناخالص داخلی کشور بطور چشمگیری افزایش یافت و ایران به یکی از بزرگترین اقتصادهای خاورمیانه تبدیل شد. دولت شاه به شدت روی درآمدهای نفتی سرمایه‌گذاری کرد و این سرمایه‌گذاری‌ها به ایجاد مشاغل و بهبود سطح زندگی بسیاری از ایرانیان به ویژه طبقات متوسط کمک کرد.
اصلاحات اجتماعی آموزش و سوادآموزی
شاه بر آموزش تأکید زیادی داشت که منجر به افزایش چشمگیر نرخ سوادآموزی شد. دولت او اصلاحات آموزشی را اجرا کرد که دسترسی به مدارس را برای پسران و دختران گسترش داد. این سرمایه‌گذاری در سرمایه انسانی نه تنها به گسترش نیروی کار با تحصیلات بالاتر کمک کرد، بلکه به توانمندسازی زنان نیز منجر شد و برابری جنسیتی را تقویت کرد.
بسترهای درمانی و بهداشتی
دولت شاه در زمینه بهداشت عمومی پیشرفت‌های چشمگیری داشت و نرخ مرگ و میر نوزادان را کاهش و امید به زندگی را افزایش داد. ایجاد تسهیلات بهداشتی مدرن و اجرای برنامه‌های واکسیناسیون در مبارزه با بیماری‌های عفونی بسیار مؤثر بود. این پیشرفت‌ها تأثیر ماندگاری بر سلامت و رفاه کلی جمعیت ایران داشت.
ثبات سیاسی قدرت مرکزی
شاه یک دولت متمرکز را حفظ کرد که با وجود اقتدار درجه‌ای از ثبات سیاسی را در منطقه‌ای که غالباً با درگیری و ناآرامی مواجه بود، فراهم کرد. توانایی حکومت او در حل دخالت خارجی و اغتشاشات قومی در بعضی مناطق و حفظ نظم به ثبات نسبی ایران در سال‌های پرالتهاب جنگ سرد کمک کرد.
نفوذ منطقه‌ای
ایران تحت پادشاهی شاه به یک قدرت منطقه‌ای تبدیل شد و نقش حیاتی در سیاست‌های خاورمیانه ایفا کرد. سیاست خارجی شاه به ترویج ثبات در منطقه، مقابله با ایدئولوژی‌های رادیکال و تقویت روابط اقتصادی با کشورهای همسایه متمرکز بود. رهبری او در ایجاد ایران به عنوان یک بازیگر کلیدی در اوپک و متعادل‌کننده در برابر ملی‌گرایی عرب بسیار مهم بود.
سکولاریسم در برابر بنیادگرایی دینی
تعهد شاه به سکولاریسم ویژگی بارز حکومت او بود. با ترویج یک دولت سکولار، او سعی داشت جامعه ایرانی را با مدرنیته همراه و آن را از بنیادگرایی دینی دور کند. این رویکرد به ویژه در زمینه افزایش نفوذ ایدئولوژی‌های افراطی در منطقه اهمیت فراوانی داشت. شاه با تکیه بر ارزش‌های مدرن و علمی، سعی داشت جامعه‌ای متنوع و باز شکل بگیرد که در آن مذاهب مختلف بتوانند در کنار هم زندگی کنند.
هنر و فرهنگ
دوره سلطنت شاه با شکوفایی هنر و فرهنگ همراه بود. دولت او در نهادهای فرهنگی، موزه‌ها و برنامه‌های آموزشی و ساخت باشگاه‌های ورزشی و سرمایه‌گذاری کرد که منجر به ایجاد یک صحنه فرهنگی زنده و فعال شد. این دوره شاهد احیای هنر، موسیقی و ادبیات فارسی بود که به تقویت هویت ملی کمک کرد. همچنین برگزاری جشن‌ها و رویدادهای فرهنگی به عنوان ابزاری برای ترویج فرهنگ ایرانی و ارتقاء آگاهی اجتماعی عمل کرد. ناگفته نباشد نقش بانوی اول ایران، شهبانو فرح پهلوی درزمینه ارتقاء فرهنگ و هنر قابل ارج است.
روابط خارجی و اتحاد با غرب
هم‌پیمانی شاه با ایالات متحده و دیگر کشورهای غربی به ایران کمک‌های نظامی و اقتصادی قابل توجهی را وارد کرد. این روابط نه تنها توانایی‌های نظامی ایران را تقویت کرد بلکه کشور را به عنوان یک متحد کلیدی در منطقه، به ویژه در زمینه جنگ سرد، معرفی کرد. این اتحاد به ایران این امکان را داد که نقشی فعال در سیاست‌های جهانی ایفا کند.
روابط مسالمت‌آمیز با همسایگان
سیاست خارجی شاه بر روابط مسالمت‌آمیز با کشورهای همسایه تأکید داشت. تلاش‌های او برای تقویت روابط دیپلماتیک با کشورهای عربی و غیرعرب به ایجاد درجه‌ای از ثبات در منطقه کمک کرد که با درگیری‌هایی که پس از سقوط او به وجود آمد، در تضاد بود. شاه به دنبال ایجاد اتحادهای اقتصادی و امنیتی با کشورهای همسایه بود تا از منافع مشترک حمایت کند.
نتیجه‌گیری
میراث محمدرضا شاه پهلوی موضوع بحث‌های پرشوری است، اما ضروریست که جنبه‌های مثبت حکومت او را در زمینه ایران و خاورمیانه مورد بررسی قرار دهیم. تعهد او به مدرنیزاسیون، توسعه اقتصادی، اصلاحات اجتماعی و تقویت فرهنگ و هنر، تأثیرات مثبتی بر جامعه ایرانی و منطقه داشت. در حالی که انتقاداتی نیز به روش‌های حکومتی او وجود دارد، نمی‌توان انکار کرد که شاه فقید در ایجاد یک ایران مدرن و قوی نقش مهمی ایفا کرد.
در نهایت، بررسی این دوره از تاریخ ایران می‌تواند به درک بهتری از چالش‌ها و فرصت‌های کنونی این کشور و منطقه کمک کند. بسیاری از درس‌هایی که از دوران شاه می‌توان آموخت، هنوز هم در سیاست‌ها و رویکردهای کنونی ایران و خاورمیانه قابل مشاهده است. این مقاله به بررسی این جنبه‌ها پرداخته و تلاش دارد نشان دهد که شاه چگونه توانست به عنوان یک عامل مثبت در تاریخ ایران و خاورمیانه مطرح باشد.
*گشتاسب باوند فعال سیاسی و عضو جمعیت سوسیال دموکراسی برای ایران
