دکتر مهدی میرسعیدی – آلودگی هوا یکی از معضلات جدی زیست محیطی در ایران است که اثرات قابل توجهی بر سلامت عمومی، محیط زیست و اقتصاد کشور دارد. شهرهای بزرگ ایران به ویژه تهران، اصفهان و مشهد با سطوح بالای آلودگی مواجه هستند که منجر به افزایش بیماری‌های تنفسی و قلبی عروقی شده و کیفیت زندگی شهروندان را تحت تأثیر قرار داده است.
بر اساس گزارش وزارت بهداشت ایران، در سال ۱۴۰۲ آلودگی هوا باعث بیش از ۳۰,۰۰۰ مرگ زودرس در کشور شده که نسبت به سال گذشته ۱۷ درصد افزایش داشته است. شاخص کیفیت هوا (AQI)، معیاری برای سنجش میزان آلودگی و تأثیرات آن بر سلامت انسان است که در بسیاری از روزهای سال، کیفیت هوا در شهرهای پرجمعیت ایران را در سطح «ناسالم» نشان می‌دهد.
علل مختلفی را می‌توان برای آلودگی هوا در ایران نام برد که مهم‌ترین آنها حمل و نقل، صنایع بزرگ و کوچک و شرایط جغرافیایی خاص برخی شهرها هستند.
در میان منابع آلاینده، سوخت‌های فسیلی به ویژه مازوت، سهم قابل توجهی در تولید آلاینده‌های خطرناک دارند. مازوت که به عنوان یکی از فرآورده‌های سنگین نفتی شناخته می‌شود، به دلیل قیمت پایین و دسترسی آسان، بطور گسترده در صنایع و نیروگاه‌های حرارتی ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد. با این حال، احتراق مازوت منجر به تولید گازهای آلاینده‌ای می‌شود که تأثیرات مخربی بر محیط زیست و سلامت انسان دارند. یکی از چالش‌های اساسی، افزایش مصرف مازوت در نیروگاه‌های کشور طی فصول سرد سال است. در فصول گرم ، تا ۸۰ درصد از نیروگاه‌های ایران از گاز طبیعی و ۲۰ درصد از سوخت‌های مایع مانند گازوئیل و مازوت استفاده می‌کنند، اما در زمستان این نسبت تغییر یافته و ۵۰ درصد برق کشور از طریق سوخت‌های مایع تأمین می‌شود. این مسئله به دلیل افزایش مصرف گاز در بخش‌های خانگی و تجاری است که سهم نیروگاه‌ها از گاز طبیعی را کاهش می‌دهد و دولت با محدودیت تولید گاز را مجبور به استفاده از مازوت می‌کند.
از ۱۴ نیروگاه بخار ایران که قابلیت استفاده از مازوت را دارند، بسیاری به دلایل زیست محیطی با محدودیت‌هایی در فعالیت مواجه هستند. با این حال، مصرف مازوت در سال‌های اخیر به دلایل مختلف افزایش یافته است، بطوری که در نیمه نخست سال ۱۴۰۳، مصرف آن نسبت به سال قبل ۱۰۰ درصد افزایش داشته است. این افزایش مصرف، همراه با شرایط خاص جغرافیایی مانند وارونگی دما در زمستان، باعث تشدید آلودگی هوا و افزایش مشکلات زیست محیطی شده است. با وجود اهمیت بالای این مسئله، نبود آمار دقیق و شفاف در مورد میزان استفاده از مازوت در تولید برق روزانه، ارزیابی دقیق پیامدهای آن را دشوار کرده است.
مازوت چیست؟
مازوت یا نفت کوره یکی از محصولات سنگین پالایش نفت خام است که دارای غلظت بالایی از گوگرد، فلزات سنگین و ترکیبات آروماتیک (بودار) است. این سوخت در نیروگاه‌های حرارتی، کوره‌های صنعتی و کشتیرانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. انواع مختلفی از مازوت بسته به میزان گوگرد و ناخالصی‌ها وجود دارد که نوع کم‌گوگرد آن (کمتر از ۰٫۵%) برای حفاظت از محیط زیست توصیه می‌شود. با این حال، در کشورهایی مانند ایران به دلیل عدم سرمایه‌گذاری لازم برای تأمین گاز طبیعی، از مازوت با درصد بالای گوگرد استفاده می‌شود که به آلودگی هوا دامن می‌زند.
ترکیب شیمیایی مازوت بسته به نوع نفت خام و فرآیندهای پالایشی مورد استفاده در هر کشور متفاوت است. این تفاوت‌ها می‌توانند بر ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی مازوت، مانند ویسکوزیته، نقطه اشتعال و میزان آلایندگی آن تأثیر بگذارند. مازوت بطور عمده شامل هیدروکربن‌های سنگین، رزین‌های نفتی، آسفالتین‌ها و ترکیبات آلی حاوی فلزات مانند وانادیوم، نیکل، آهن، منیزیم، سدیم و کلسیم است.
در ایران، مازوت به درجات مختلفی تولید می‌شود که هر یک دارای ویژگی‌های اختصاصی هستند. به عنوان مثال، درجات ۱۸۰، ۲۸۰ و ۳۸۰ در ایران تولید می‌شوند که درجه ۲۸۰ و ۳۸۰ از باقیمانده برج‌های تقطیر به دست می‌آیند که بعد از تنظیم ویسکوزیته به عنوان سوخت در کشور مصرف می‌شود.
محتوای گوگرد در مازوت تولیدی ایران بطور قابل توجهی بالاتر از استانداردهای بین‌المللی است. بر اساس گزارش‌ها، مازوت مصرفی در نیروگاه‌های ایران حاوی حدود ۳.۵ تا ۴.۵ درصد گوگرد است. این در حالیست که استانداردهای بین‌المللی، به ویژه در کشورهای پیشرفته، میزان گوگرد مجاز در مازوت را بطور قابل توجهی کمتر تعیین کرده‌اند. به عنوان مثال، سازمان بین‌المللی دریانوردی (IMO) از سال ۲۰۲۰، حداکثر میزان گوگرد در سوخت کشتی‌ها را ۰٫۵ درصد تعیین کرده است.
تأثیر مازوت بر آلودگی هوا
بر اساس آخرین آمارهای موجود، مجموع ظرفیت نیروگاهی کشور تا پایان سال ۱۴۰۲ به ۹۲ هزار مگاوات رسیده است. نیروگاه‌های سیکل ترکیبی با ۳۵٬۷۱۹ مگاوات (۳۸٫۹٪)، واحدهای بخاری با ۱۵٬۸۲۹ مگاوات (۱۷٫۲٪) و واحدهای گازی با ۲۳٬۳۳۰ مگاوات (۲۵٫۳٪) از ظرفیت اسمی تولید برق کشور را تشکیل می‌دهند. در مجموع، واحدهای حرارتی با ۷۴٬۸۷۸ مگاوات، ۸۱٫۴٪ از ظرفیت اسمی تولید برق کشور را شامل می‌شوند. ظرفیت اسمی تولید برق نیروگاه‌های برق‌آبی تا پایان دی‌ماه به ۱۲٬۱۴۴ مگاوات (۱۳٫۲٪) و انرژی‌های تجدیدپذیر با مجموع ظرفیت ۱٬۱۲۰ مگاوات، ۱٫۲٪ از این ظرفیت را به خود اختصاص داده‌اند. نیروگاه اتمی بوشهر نیز با ظرفیت ۱٬۰۲۰ مگاوات، سهم ۱٫۱٪ از ظرفیت نصب‌شده نیروگاهی ایران را دارد. از میان آنها، حداقل ۱۴ نیروگاه بخاری قابلیت استفاده از مازوت را به عنوان سوخت دارند.
برخی از نیروگاه‌های شاخص که از مازوت به عنوان سوخت استفاده می‌کنند عبارتند از نیروگاه «شهید رجایی» در اتوبان قزوین- کرج، نیروگاه شازند در استان مرکزی، نیروگاه رامین در اهواز، نیروگاه «شهید مفتح» در همدان، نیروگاه نکا در مازندران، نیروگاه سهند در تبریز، نیروگاه توس در مشهد و نیروگاه بیستون در کرمانشاه. باید توجه داشت که به دلیل نبود اطلاعات شفاف و دقیق، نمی‌توان با اطمینان اظهار نظر کرد که سایر نیروگاه‌های کشور امکان استفاده از مازوت را ندارند. برخی دیگر از نیروگاه‌ها ممکن است در شرایط اضطراری یا به دلیل کمبود گاز طبیعی بطور موقت از مازوت بهره ببرند.
همانگونه که اشاره شد مازوت به دلیل دارا بودن مقادیر بالای گوگرد و فلزات سنگین، باعث تولید آلاینده‌هایی همچون دی‌اکسید گوگرد (SO₂)، اکسیدهای نیتروژن (NOₓ) و ذرات معلق (PM) می‌شود که اثرات مخربی بر کیفیت هوا و سلامت عمومی دارند. مواد دیگری مانند وانادیوم، نیکل و آهن که در اثر احتراق وارد هوا شده و با ورود به چرخه زیستی، اثرات سمی بر سلامت انسان و محیط زیست می‌گذارد.
برای درک بهتر حجم بالای آلایندگی مصرف مازوت در ایران، محاسباتی بر اساس داده‌های موجود ارائه می‌شود. در تابستان سال ۲۰۲۴، اوج مصرف برق کشور به حدود ۶۹,۳۷۰ مگاوات (MW) رسید. همچنین، بر اساس گزارش‌های منتشر شده، میانگین مصرف برق در تاریخ ۱۳ آبان ۱۴۰۳ برابر با ۱۱۵,۲۳۵ مگاوات‌ساعت (MWh) بوده که این میزان نسبت به مدت مشابه در سال گذشته ۵.۶۸ درصد افزایش داشته است. با فرض اینکه ۵۰ درصد از این میزان برق با استفاده از سوخت مازوت تولید شده باشد و در نظر گرفتن راندمان ۳۵ درصدی برای نیروگاه‌های مازوتسوز و ارزش حرارتی ۴۰ مگاژول بر کیلوگرم، می‌توان دریافت که برای تولید ۵۷,۶۱۷.۵ مگاوات‌ساعت برق، حدود ۱۴,۸۱۶,۶۴۳ کیلوگرم (معادل ۱۴,۸۱۶.۶ تن) مازوت مصرف شده است. با توجه به ضرایب انتشار آلاینده‌ها، میزان آلاینده‌های آزاد شده در هوا در یک روز پاییزی ناشی از این مقدار سوخت شامل ۲۹۶.۳ تن ذرات معلق PM2.5، حدود ۷۴۰.۸ تن دی‌اکسید گوگرد (SO₂)، ۴۷,۴۱۳.۳ تن دی‌اکسید کربن (CO₂) و ۴۴.۵ تن اکسیدهای نیتروژن (NOₓ) است. این محاسبات به وضوح نشان می‌دهد که چگونه هزاران تن آلاینده خطرناک وارد محیط زیست شده و سلامت ایران و شهروندان آن را با تهدیدهای جدی مواجه می‌سازد.
تأثیرات زیست محیطی و بهداشتی مازوت‌سوزی
سوخت مازوت اثرات مهمی بر سلامت انسان دارد. قرار گرفتن بلندمدت در معرض آلاینده‌های حاصل از سوخت مازوت خطر ابتلا به حملات بیماری‌های تنفسی مانند آسم، برونشیت مزمن و COPD را تا ۳۰ درصد افزایش می‌دهد. بر اساس تحقیقات انجام شده آلودگی هوا به علت مواد نفتی سنگین، موارد ابتلا به بیماری‌های قلبی-عروقی را تا ۲۰ درصد بیشتر از میانگین کشوری افزایش می‌دهد. در شهر مشهد که نیروگاه توس از مازوت استفاده می‌کند، غلظت PM2.5 در هوای شهر در برخی روزها به بیش از ۱۵۰ میکروگرم بر مترمکعب می‌رسد که چندین برابر استانداردهای سازمان بهداشت جهانی (WHO) است که میانگین ۲۴ ساعته آن را ۱۵ میکروگرم بر مترمکعب (µg/m³) تعیین کرده است. همچنین گزارش‌های وزارت بهداشت نشان می‌دهد که در سال ۱۴۰۲ آلودگی ناشی از سوخت‌های سنگین مانند مازوت، یکی از عوامل مرگ زودرس بیش از ۳۰,۰۰۰ نفر در کشور بوده است. آلودگی به علت سوخت مازوت در شهرهای بزرگ مانند تهران و اصفهان سبب شده که کیفیت هوا به شدت کاهش یابد و عواملی همچون غلظت بالای ذرات معلق ( PM2.5) و ترکیبات نیتروژنی موجب کاهش دید و افزایش میزان بیماری‌های چشمی در شهرهای صنعتی شود. ذرات معلق می‌تواند باعث افزایش خطر ابتلا به انواع مختلف سرطان از جمله سرطان ریه، پستان، کبد و روده نیز بشود که بار بهداشتی بالایی بر جامعه ایران تحمیل می‌کند.
در بعد اثرات زیست محیطی، سوزاندن مازوت با تأثیرات زیست محیطی جدی همراه است که از جمله آنها می‌توان به افزایش باران‌های اسیدی، تخریب پوشش گیاهی و آلودگی منابع آبی اشاره کرد. انتشار سالانه دی‌اکسید گوگرد از نیروگاه‌های مازوتسوز ایران بالغ بر ۳.۵ میلیون تن برآورد شده که موجب اسیدی شدن خاک و کاهش حاصل‌خیزی آن در مناطق اطراف نیروگاه‌ها می‌شود. دی‌اکسید گوگرد و اکسیدهای نیتروژن منتشرشده، با رطوبت موجود در هوا ترکیب شده و باران‌های اسیدی را به وجود می‌آورند که موجب کاهش pH خاک و آب می‌شود. این اسیدی شدن منجر به کاهش بهره‌وری کشاورزی، کاهش فعالیت میکروارگانیسم‌های مفید خاک (میکروبیم خاک) و کاهش جذب مواد مغذی توسط گیاهان می‌گردد. در منابع آبی، افزایش خاصیت اسیدی باعث تغییر ترکیب شیمیایی آب شده و زیستگاه‌های آبی را به خطر می‌اندازد. طبق آمارهای ارائه شده، در مناطقی که نیروگاه‌های مازوتسوز فعال هستند، اسیدی بودن آب‌های سطحی و زیرزمینی بین ۲۵ تا ۳۰ درصد افزایش داشته که این امر به کاهش تنوع زیستی در این منابع منجر شده است.
علاوه بر این، انتشار اکسیدهای نیتروژن به میزان ۱.۲ میلیون تن در سال، به تشکیل مه‌دود فتوشیمیایی (smug) می‌شود که نه‌تنها بر سلامت انسان تأثیر می‌گذارد، بلکه از طریق کاهش نور خورشید و تغییر در فرآیند فتوسنتز، رشد گیاهان را نیز مختل می‌کند.
تهدید حیات وحش یکی دیگر از پیامدهای زیانبار مصرف مازوت است. تجمع فلزات سنگین مانند وانادیوم، نیکل و سرب در زنجیره غذایی، تأثیرات منفی بر سلامت جانوران دارد. این فلزات با ورود به بدن حیوانات از طریق آب و غذا، موجب بروز بیماری‌های مزمن، کاهش نرخ باروری و اختلالات زیستی می‌شوند.
راهکارهای کاهش آلودگی ناشی از مازوت
همانطور که اشاره شد، آلودگی ناشی از مصرف مازوت نه تنها منجر به تخریب منابع طبیعی و آسیب به اکوسیستم‌های حساس می‌شود، بلکه تهدیدی جدی برای پایداری محیط زیست و سلامت عمومی به شمار می‌رود. بنابراین، اتخاذ راهکارهای مؤثر و فوری برای کنترل و کاهش این صدمات، امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر است.
برای کاهش اثرات منفی مازوت‌سوزی بر محیط زیست و سلامت عمومی، راهکارهای زیر را می‌توان پیشنهاد کرد:
۱-استفاده از سوخت‌های جایگزین
– برای کاهش اثرات منفی مازوت‌سوزی بر محیط زیست و سلامت عمومی، استفاده از سوخت‌های جایگزین نظیر گاز طبیعی و انرژی‌های تجدیدپذیر مانند خورشیدی و بادی را باید قویا در نظر گرفت. گاز طبیعی در مقایسه با مازوت آلایندگی به مراتب کمتری دارد و در صورت تأمین پایدار، می‌تواند تأثیر بسزایی در کاهش آلودگی هوا داشته باشد. ایران به عنوان یکی از بزرگترین دارندگان ذخایر گاز طبیعی در جهان، بطور اصولی نباید با مشکل تأمین پایدار گاز مواجه باشد. با دارا بودن بیش از ۳۴ تریلیون مترمکعب ذخایر اثبات‌شده، ایران پس از روسیه دارای دومین ذخایر بزرگ گاز طبیعی در جهان است. با این حال، مشکلات عمده‌ای در تأمین پایدار گاز در بخش‌های صنعتی، نیروگاهی و حتی خانگی مشاهده می‌شود که ریشه در عدم سرمایه‌گذاری مناسب و اصولی در زیرساخت‌های صنعت گاز طی دهه‌های گذشته دارد.
عدم توسعه و به‌روزرسانی تأسیسات پالایشگاهی، خطوط انتقال، ایستگاه‌های تقویت فشار و همچنین فناوری‌های بهره‌برداری بهینه، موجب کاهش راندمان تولید و توزیع گاز شده است. در حال حاضر، بخش قابل توجهی از ظرفیت تولید گاز کشور به دلیل فرسودگی تجهیزات و عدم توسعه میادین جدید، از دسترس خارج شده است. به عنوان نمونه در میدان پارس جنوبی که حدود ۷۰ درصد از تولید گاز کشور را تأمین می‌کند، افت فشار در برخی از فازها به میزان قابل‌توجهی کاهش بهره‌وری را به همراه داشته است. بر اساس آمارهای رسمی، افت تولید گاز در برخی از میادین مشترک سالانه بین ۸ تا ۱۰ درصد تخمین زده می‌شود که در صورت عدم اجرای طرح‌های جبرانی، می‌تواند تأمین گاز پایدار را در آینده با چالش‌های جدی‌تری هم مواجه کند.
از سوی دیگر، مشکلات مربوط به جذب سرمایه‌گذاری خارجی به دلیل سیاست‌گذاری‌های اشتباه رژیم حاکم و عدم اختصاص بودجه به فناوری‌های پیشرفته، روند توسعه این صنعت را بسیار کند کرده است. برای رفع این چالش‌ها، اتخاذ راهکارهایی اساسی و تحولی در ساختار سیاسی ایران لازم است تا بتوان با افزایش سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های تولید و انتقال گاز، بهینهسازی مصرف در بخش‌های مختلف و تنوع‌بخشی به منابع تأمین انرژی برای کاهش وابستگی به ترکیبات نفتی اقدامات ضروری انجام شود. اجرای این راهکارها می‌تواند نه‌تنها به حل مشکل تأمین پایدار گاز کمک کند، بلکه ایران را به یکی از بازیگران اصلی در بازار جهانی گاز تبدیل کند.
اما با سیاست‌های غلط کنونی، در ماه‌های سرد سال، به دلیل افزایش مصرف خانگی گاز، تأمین آن برای نیروگاه‌ها با چالش‌های اساسی همراه است و نیروگاه‌ها ناچار به استفاده از سوخت‌های جایگزین مانند مازوت می‌شوند. قیمت گاز طبیعی در ایران بر اساس فرمول ترکیبی شامل قیمت داخلی و متوسط قیمت گاز در چهار هاب بین‌المللی تعیین می‌شود و سقف آن برای صنایع عمده تا ۵,۰۰۰ تومان به ازای هر مترمکعب در نظر گرفته شده است. در مقابل، قیمت مازوت تحت تأثیر سیاست‌های داخلی و قیمت جهانی نفت قرار دارد و با توجه به یارانه‌های دولتی، معمولاً قیمت پایین‌تری نسبت به بازار جهانی دارد. با این حال، هرگز هزینه‌های زیست‌محیطی و بهداشتی ناشی از مصرف مازوت به‌عنوان یکی از عوامل مهم در تصمیم‌گیری‌های کلان انرژی رژیم حاکم بر ایران مورد توجه قرار نگرفته است. گاز طبیعی در مقایسه با مازوت آلاینده‌های کمتری تولید می‌کند و می‌تواند جایگزین مناسبی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و آلاینده‌های هوا باشد. با توجه به این موارد، جایگزینی مازوت با گاز طبیعی و توسعه زیرساخت‌های انرژی‌های تجدیدپذیر، به عنوان راهکاری اساسی در کاهش آلودگی هوا و بهبود کیفیت زندگی، باید در اولویت سیاست‌گذاری‌های انرژی کشور در دوران پس از رژیم کنونی قرار گیرد.
۲-بهبود کیفیت مازوت
بهبود کیفیت مازوت به عنوان یکی از راهکارهای مؤثر در کاهش اثرات زیست محیطی و بهداشتی آن مطرح است. فرآیند پالایش مازوت با هدف کاهش میزان گوگرد و فلزات سنگین می‌تواند بطور قابل توجهی از انتشار آلاینده‌های خطرناک ناشی از احتراق این سوخت بکاهد. کاهش میزان گوگرد در مازوت از طریق فرآیندهای پالایش مانند هیدروژناسیون (Hydrodesulfurization) و استفاده از جاذب‌های شیمیایی انجام می‌شود که منجر به کاهش انتشار دی‌اکسید گوگرد (SO₂) و در نتیجه کاهش اثرات زیست‌محیطی و اسیدی شدن باران‌ها می‌گردد.
علاوه بر کاهش گوگرد، حذف فلزات سنگین از مازوت از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. وجود این فلزات در ترکیب مازوت علاوه بر افزایش خوردگی در تجهیزات صنعتی، تأثیرات زیانباری بر سلامت انسان و محیط زیست دارد. پالایش پیشرفته مازوت می‌تواند باعث کاهش این فلزات و افزایش بازدهی احتراق شود که به نوبه خود موجب کاهش انتشار ذرات معلق (PM) و دیگر آلاینده‌ها هم خواهد شد.
از سوی دیگر، تشویق صنایع به استفاده از مازوت کم‌گوگرد از طریق سیاست‌های حمایتی و تشویقی می‌تواند در بهبود کیفیت هوا نقش مؤثری ایفا کند. ارائه یارانه‌های دولتی برای خرید سوخت‌های با کیفیت‌تر، الزام صنایع به رعایت استانداردهای زیست محیطی و بهره‌گیری از فناوری‌های بهینهسازی احتراق، از جمله اقداماتی هستند که می‌توانند صنایع را به استفاده از مازوت کم گوگرد ترغیب کنند. اقدامات موثری که اتحادیه اروپا قانونی کرده است همچون استفاده از سوخت‌های با گوگرد کمتر از ۰.۱ درصد برای صنایع سنگین می‌تواند الگوی موثری برای دولت کارای بعدی باشد.
همچنین بومی‌سازی فناوری‌های پالایش و همکاری با شرکت‌های بین‌المللی می‌تواند به توسعه ظرفیت پالایش داخلی کمک کرده و نیاز کشور به سوخت‌های پاکتر را تأمین کند. استفاده از روش‌های نوین مانند فناوری‌های کاتالیستی و جذب اکسیژن فعال در فرآیند پالایش، می‌تواند بطور قابل توجهی از میزان گوگرد و فلزات سنگین موجود در مازوت بکاهد.
۳-کنترل و پایش دقیق‌تر
برای کاهش انتشار آلاینده‌ها و حفظ محیط زیست، اتخاذ تدابیر کنترلی و نظارتی دقیق‌تر در صنایع مصرفی از جمله تولید برق ضروری است. نصب سیستم‌های تصفیه هوا با استفاده از تجهیزات پیشرفته مانند بگ فیلترها و اسکرابرها در فرآیندهای صنعتی می‌تواند بطور مؤثری ذرات معلق و گازهای مضر را از جریان‌های خروجی نیروگاه حذف کند.
تقویت قوانین زیست محیطی و اعمال جریمه‌های سنگین برای صنایع آلاینده نیز الزامی است. بر اساس مصوبه دولت سیزدهم جمهوری اسلامی در سال ۱۴۰۱ ، معیارهای تعیین سطح آلایندگی واحدهای تولیدی صنعتی، معدنی و خدماتی آلاینده تصویب شده است. مطابق این مصوبه، سازمان حفاظت محیط زیست موظف است به صورت دوره‌ای از واحدهای صنعتی و معدنی بازدید کرده و سطح آلایندگی آنها را بر اساس شاخص‌های معین از جمله میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای، ذرات معلق، ترکیبات آلی فرار و سایر آلاینده‌های شیمیایی ارزیابی کند. واحدهایی که استانداردهای زیست محیطی را رعایت نکنند، مشمول عوارض آلایندگی خواهند شد که میزان آن بر اساس شدت، نوع، مدت و مکان آلودگی تعیین می‌شود.
علاوه بر این، طبق این مصوبه، واحدهای آلاینده موظف به اجرای برنامه‌های پایش و کنترل آلودگی هستند که شامل موارد زیر می‌شود:
• نصب و بهره‌برداری از سیستم‌های کاهش آلودگی هوا و پساب‌های صنعتی مانند فیلترهای الکترواستاتیک، اسکرابرها و سیستم‌های تصفیه بیولوژیک
• گزارش‌دهی مستمر به سازمان حفاظت محیط زیست درباره وضعیت آلاینده‌های تولیدی و عملکرد سیستم‌های کنترل
• اجرای طرح‌های بهینهسازی مصرف انرژی به منظور کاهش تولید آلاینده‌ها و ارتقای بهره‌وری در فرآیندهای تولید
همچنین در چارچوب این مصوبه، دولت مکلف به حمایت از صنایع برای اجرای پروژه‌های زیست محیطی از طریق اعطای تسهیلات مالی، ارائه مشوق‌های مالیاتی و تأمین زیرساخت‌های لازم جهت کاهش آلایندگی شده است. در عین حال، واحدهایی که استانداردها را رعایت نکنند، با تعطیلی موقت یا دائم مواجه خواهند شد و مدیران آنها تحت پیگرد قانونی قرار خواهند گرفت.
اما به دلیل ساختار دولتی صنایع کشور و کنترل و دخالت سازمان‌های نظامی همچون سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در صنایع بنیادی ایران هیچ امیدی به بهبود نظارت و بنای ساختارهای اصولی در این حوزه وجود ندارد.
۴-افزایش آگاهی عمومی
افزایش آگاهی عمومی در مورد اثرات مخرب مازوت‌سوزی و ضرورت کاهش استفاده از این سوخت، نقش اساسی در تغییر رفتارهای اجتماعی و گسترش گفتگو برای کاهش آلودگی دارد. آگاه‌سازی مردم می‌تواند از طریق اقدامات متعددی انجام شود که بطور مستقیم و غیرمستقیم بر کاهش مصرف مازوت و بهبود کیفیت هوا تأثیر بگذارد.
آشنایی گروه‌های پرخطر از جمله سالمندان، زنان باردار و افراد مبتلا به بیماری‌های تنفسی و قلبی- عروقی با پیامدهای آلودگی و روش‌های پیشگیری، می‌تواند در کاهش عوارض ناشی از قرار گرفتن در معرض آلاینده‌ها نقش داشته باشد. برنامه‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی از طریق رسانه‌های عمومی، شبکه‌های اجتماعی و مراکز بهداشتی می‌توانند آگاهی عمومی را افزایش داده و راهکارهایی نظیر کاهش فعالیت‌های خارج از منزل در روزهای آلوده، استفاده از ماسک‌های مناسب و بهبود تهویه داخل منزل را به افراد آسیب‌پذیر ارائه دهند. همچنین ارتقای دانش جامعه در مورد منابع آلاینده و اهمیت کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی می‌تواند به ارتقای کیفیت هوا و حفظ سلامت عمومی کمک کند.
برگزاری برنامه‌های آموزشی در رسانه‌های ملی، شبکه‌های اجتماعی، مدارس و دانشگاه‌ها می‌تواند به درک بهتر عموم مردم از اثرات زیست محیطی و ضدسلامتی مازوت‌سوزی کمک کند. کمپین‌های اطلاع‌رسانی با تمرکز بر اثرات مازوت بر سلامت عمومی، از جمله افزایش بیماری‌های تنفسی و قلبی، می‌تواند سطح آگاهی جامعه را افزایش دهد.
۵-برگزاری دوره‌های آموزشی ویژه برای مدیران و سیاست‌گذاران
در بخش‌های مرتبط مانند صنعت، نیرو، محیط زیست و بهداشت در یک دولت کارآمد می‌توان به تدوین سیاست‌های هوشمندانه و پایدار در راستای کاهش مصرف مازوت کمک کرد. تجربه کشورهای توسعه‌یافته نشان می‌دهد که آموزش و مشارکت تصمیم‌‌گیرندگان کلیدی در فرآیند کاهش آلودگی، تأثیر مستقیم بر موفقیت برنامه‌های زیست محیطی دارد.
هوای سالم: یک حق انسانی
در ۲۸ ژوئیه ۲۰۲۲ مجمع عمومی سازمان ملل متحد با تصویب قطعنامه شماره A/RES/76/300، دسترسی به محیط زیست پاک، سالم و پایدار را به عنوان یکی از حقوق بنیادین بشر به رسمیت شناخت. این قطعنامه که با اکثریت قاطع به تصویب رسید، گامی مهم در جهت تأکید بر مسئولیت دولت‌ها در قبال حفظ و بهبود کیفیت محیط زیست و تضمین هوای پاک برای شهروندان خود است. بر اساس این مصوبه، کشورها ملزم به اتخاذ تدابیر لازم برای کاهش آلودگی، پیشگیری از تخریب محیط زیست و اجرای سیاست‌‌هایی برای حفاظت از سلامت عمومی هستند.
در این راستا، رژیم حاکم بر ایران که با استفاده گسترده از سوخت‌های فسیلی آلاینده همچون مازوت در نیروگاه‌ها و صنایع، کیفیت هوای کشور را به سطح بحرانی رسانده است، باید در برابر مردم ایران پاسخگو باشد. سطوح بالای آلودگی هوا در کلانشهرهایی مانند تهران، اصفهان و مشهد که ناشی از سیاست‌های ناکارآمد و کمبود نظارت‌های زیست محیطی است، نقض آشکار این قطعنامه و حقوق اساسی مردم به شمار می‌رود.
بر اساس مفاد این قطعنامه، شهروندان ایران حق دارند از حکومت خواستار اقدامات فوری و مؤثر برای کاهش آلودگی هوا شوند. مردم می‌توانند از طریق مکانیسم‌های حقوقی و بین‌المللی، از جمله ارائه شکایت به سازمان‌های بین‌المللی حقوق بشری و محیط زیستی، علیه سیاست‌های آلاینده و عدم اجرای قوانین زیست محیطی دولت ایران اقدام کنند. نهادهایی نظیر شورای حقوق بشر سازمان ملل، برنامه محیط زیست سازمان ملل (UNEP) و سایر سازمان‌های بین‌المللی می‌توانند به عنوان مرجع‌هایی برای رسیدگی به این شکایات عمل کنند.
علاوه بر این، جامعه بین‌المللی نیز می‌تواند از طریق اعمال فشار دیپلماتیک و ارائه توصیه‌های سیاسی، رژیم حاکم بر ایران را به اجرای تعهدات بین‌المللی خود در زمینه کاهش آلودگی هوا و بهبود کیفیت زندگی شهروندان ملزم کند. تصویب این قطعنامه فرصتی است تا مردم ایران با آگاهی از حقوق خود و پیگیری اجرای قوانین محیط زیستی، دولت را به پاسخگویی وادار کرده و برای آینده‌ای سالم و پایدار تلاش کنند.
در نهایت، اگرچه ناوگان حمل و نقل، به ویژه وسایل نقلیه عمومی و خصوصی فرسوده، سهم قابل توجهی در تولید آلاینده‌های زیست محیطی ایران دارند، اما نقش صنایع و نیروگاه‌های مازوتسوز در تشدید آلودگی هوا، به ویژه در فصول سرد سال، به مراتب گسترده‌تر و تأثیرگذارتر است.
مازوت‌سوزی اثرات عمیقی بر سلامت عمومی، کیفیت زندگی و اکوسیستم‌های طبیعی دارد. در حالی که مازوت به عنوان یک سوخت ارزان و در دسترس در بسیاری از نیروگاه‌ها و صنایع مورد استفاده قرار می‌گیرد، هزینه‌های پنهان آن، از جمله افزایش بیماری‌های تنفسی و قلبی، بروز انواع سرطان‌ها، تخریب منابع طبیعی و کاهش کیفیت هوا، قابل چشم‌پوشی نیست. مقابله با این بحران زیست محیطی نیازمند اتخاذ سیاست‌های جامع و مؤثر است که شامل توسعه زیرساخت‌های انرژی پاک، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین برای کاهش انتشار آلاینده‌ها، بهینهسازی مازوت از طریق کاهش غلظت گوگرد، و ترویج فرهنگ مصرف بهینه انرژی در سطح جامعه می‌شود. همچنین همکاری مؤثر میان نهادهای دولتی، صنایع و جامعه مدنی در راستای اجرای قوانین سختگیرانه زیست محیطی و ارتقای آگاهی عمومی، می‌تواند نقش بسزایی در کنترل آلودگی هوا و دستیابی به توسعه پایدار ایفا کند.
سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر و مدیریت صحیح منابع طبیعی، راهکاری اساسی برای ایجاد آینده‌ای سالم‌تر و پایدارتر برای نسل‌های آینده خواهد بود. امید است که در دوران پس از جمهوری اسلامی، با اجرای اصلاحات و اتخاذ سیاست‌های کارآمد، سلامت محیط زیست و شهروندان ایرانی بهبود یافته و کشور در مسیر توسعه پایدار گام بردارد.
*پروفسور دکتر مهدی میرسعیدی استاد و پژوهشگر دانشکده پزشکی دانشگاه فلوریدا
