علی سرکوهی – فرهنگ شفاهی و حفظ آن در ایران دارای ریشه‌های تاریخی است. در گذشته داستان‌ها و اشعار از طریق نقالی و قصه‌گویی منتقل می‌شدند و این سنت هنوز در برخی جوامع شهری و روستایی رایج است. این سنت از یکسو موجب انتقال دانش نظری و تجربی و از سوی دیگر باعث رشد شبه‌دانش، گسترش خرافات و کاهش نقد سازنده شده است.
علاوه بر پیشینه تاریخی، عواملی مانند نظام آموزشی نامناسب، ضعف تکوین و رشد فرهنگ، جذابیت رسانه‌های جایگزین، مشکلات اقتصادی، گرانی کتاب، کمبود فضای عمومی مناسب برای مطالعه و همچنین سانسور، سودجویی و محدودیت‌های انتشار کتاب، نقش مهمی در تداوم فرهنگ شفاهی داشته و دارد. نظام ناکارآمد آموزشی حکومت اسلامی در ایران، مطالعه را به تکالیف درسی کاهش داده و سیاست آموزشی آن با شرایط بازار کار هماهنگی لازم را ندارد. در نتیجه، بسیاری از افراد پس از پایان تحصیلات، مطالعه را رها کرده و به سراغ امرار معاش می‌روند؛ هرچند خفقان سیاسی نیز مزید بر علت است.
در چند دهه اخیر، رشد فناوری در تقویت فرهنگ شفاهی و خواندن متن‌های کوتاه نقش بسزایی یافته است. مانند بسیاری از پدیده‌ها، این امر نیز دارای فایده‌ها و زیان‌هایی در سطح فردی و اجتماعی است که در اینجا به صورت مختصر به آنها پرداخته می‌شود.
عوامل تأثیرگذار در کاهش سرانه مطالعه
در دهه‌های اخیر، رسانه‌های صوتی و تصویری مانند تلویزیون، شبکه‌های اجتماعی، پادکست‌ها و فیلم‌ها، تا حد زیادی جایگزین مطالعه کتاب و مقالات طولانی شده‌اند. در چنین شرایطی، مردم اطلاعات خود را بیشتر از طریق گفتگو، شبکه‌های مجازی و ویدئوهای کوتاه دریافت می‌کنند. علاوه بر مشکلات اقتصادی و فضای نامناسب مطالعه، محدودیت‌های ناشی از سانسور باعث شده بسیاری از مخاطبان به سمت منابع صوتی و دیجیتال که در برخی موارد از نظارت رسمی خارج هستند، روی بیاورند. این موضوع از یکسو به گردش آزاد اطلاعات کمک کرده، اما از سوی دیگر موجب افزایش انتشار اطلاعات نادرست و جهت‌دار نیز شده است.
کتاب‌های صوتی و دیجیتال
کتاب‌های صوتی و دنیای دیجیتال نقش مهمی در تغییر عادات مطالعه و یادگیری پیدا کرده‌اند. این فناوری امکان مطالعه را در شرایط مختلف (رانندگی، ورزش و کارهای روزمره) فراهم کرده و می‌تواند به افزایش سرانه مطالعه کمک کند. همچنین برای افرادی که سبک یادگیری شنیداری دارند یا به دلیل مشکلات بینایی قادر به مطالعه متون مکتوب نیستند، بسیار مفید است.
با این حال، این شیوه مطالعه معایبی نیز دارد. رواج کتاب‌های صوتی به عنوان یک گرایش غالب و ابزار تبلیغاتی موجب شده تا برخی افراد تنها برای همراهی با موج مد روز، به کتاب‌های صوتی گوش دهند، بدون آنکه درک عمیقی از مطالب پیدا کنند. همچنین برخی ناشران و تولیدکنندگان محتوا به دلیل سودجویی، نسخه‌های صوتی را با کیفیت پایین و خوانش نامناسب منتشر می‌کنند یا بخش‌هایی از محتوای اصلی را تغییر داده و حذف می‌کنند. این موضوع می‌تواند به سطحی شدن مطالعه و کاهش برقراری ارتباط جدی با متن منجر شود.
تأثیر بر مغز و حافظه
کتاب‌های صوتی و مطالعه دیجیتالی تأثیرات مثبت و منفی بر عملکرد مغز دارند. ازجمله تأثیرات مثبت می‌توان به تحریک همزمان بخش‌های مختلف مغز، افزایش توانایی تمرکز و یادگیری سریع‌تر اشاره کرد. اما از سوی دیگر، وابستگی بیش از حد به مطالعه صوتی می‌تواند موجب کاهش تمرکز عمیق، تضعیف حافظه بلندمدت و سطحی شدن درک مطلب شود. در مقابل، مطالعه فیزیکی کتب، مقاله و یادداشت‌برداری همچنان یکی از مؤثرترین روش‌های یادگیری عمیق به شمار می‌رود.
خواندن کتاب‌های چاپی، در مقایسه با گوش دادن به کتاب‌های صوتی، تأثیر عمیق‌تری بر مغز دارد. هنگام خواندن، مغز فعالانه درگیر دریافت و پردازش همزمان اطلاعات از چندین کانال حسی (بینایی، شنوایی، لامسه و حتی بویایی)، درک مفاهیم و تجسم صحنه‌ها و شخصیت‌ها می‌شود. این فرایند باعث تقویت حافظه، افزایش تمرکز و بهبود مهارت‌های زبانی می‌شود.
از سوی دیگر، گوش دادن به کتاب‌های صوتی عمدتاً یک فعالیت غیرفعال‌تر است که نیاز به تمرکز کمتری دارد. اگرچه کتاب‌های صوتی می‌توانند مهارت شنیداری را تقویت کنند، اما تأثیر آنها بر درک عمیق و حفظ اطلاعات معمولاً کمتر از خواندن است. همچنین، خواندن فیزیکی یک کتاب، به دلیل مراوده بیشتر با متن و نیاز به پردازش بصری، مسیرهای عصبی بیشتری را در مغز فعال می‌کند و می‌تواند به افزایش توانایی‌های شناختی کمک کند.
توصیه‌هایی برای مقابله با اثرات منفی فرهنگ شفاهی و مطالعه متن‌های کوتاه
برای حفظ تعادل میان مطالعه سنتی و دیجیتال و کاهش اثرات منفی فرهنگ شفاهی انجام موارد زیر توصیه می‌شود:
• تقویت تفکر انتقادی و تلاش برای کسب اطلاعات از منابع معتبر
• بررسی و تعمق درباره صحت مطالب
• ترکیب مطالعه دیجیتال و فیزیکی
• اختصاص زمان مشخصی برای خواندن کتاب‌های قطور
• تعادل استفاده از رسانه‌ها
• محدود کردن مصرف محتواهای سطحی
• استفاده هدفمند از کتاب‌های صوتی و شبکه‌های اجتماعی
• تقویت تمرکز حواس و حافظه و پرهیز از استفاده همزمان از چند رسانه
• انجام تمرینات ذهنی و یادداشت‌برداری هنگام مطالعه
• مشارکت فعال در یادگیری از طریق نوشتن و خلاصه کردن مطالب کتاب یا مقاله و ابراز نظرات خود
• بحث و گفتگو درباره مطالب خوانده شده در فضایی مناسب و تولید محتوای مفید بجای مصرف اطلاعات سطحی برای بهره بردن سازنده، سالم و رشد سالم عقل مفید است.
در یک جمع‌بندی، هرچند فرهنگ شفاهی در ایران قوی است، اما با تغییر در سیاست‌های آموزشی و فرهنگی، می‌توان آن را در کنار فرهنگ مکتوب تقویت کرد. ترکیب مطالعه سنتی و دیجیتال، همراه با افزایش کیفیت محتوا و آگاهی از تأثیرات آن، روش خوبی برای بهره‌مندی از مزایای هر دو شیوه مطالعه است.
*علی سرکوهی روانشناس و استاد دانشگاه در سوئد
