کیهان آنلاین – ۱۹ فروردین ۹۳ – در حالی که مذاکرات جمهوری اسلامی با کشورهای ۵+۱ در وین در فضای محرمانه ادامه دارد، آیا می‌توان به نتایج مثبت این مذاکرات و به راه افتادن چرخه اقتصاد و معیشت مردم ایران امیدوار بود؟ شک نیست که جمهوری اسلامی با سیاست‌های ماجراجویانه خود مخصوصا” موضع‌گیری پیوسته علیه آمریکا و کشورهای اروپائی و تکیه بدون چون و چرا بر روسیه، خود را در موضع بسیار آسیب‌پذیری قرار داده است. در حالی که تحریم‌های فلج‌کننده اقتصادی فعلی از سوی آمریکا و کشورهای اروپائی وضع شده است، روسیه هیچ اهرمی برای کمک به جمهوری اسلامی در اختیار ندارد. با اوج گرفتن بحران اوکراین و تیرگی روابط روسیه با کشورهای غربی، معاون وزارت خارجه روسیه گفته بود که اگر موضع دشمنانه غرب نسبت به کشورش ادامه پیدا کند، ممکن است که روسیه در رویکرد خود در چارچوب مذاکرات ایران با گروه کشورهای ۵+۱ تجدید نظر کند. بر ناظران سیاسی پوشیده نبود که این تنها یک بلوف سیاسی است و در عمل روسیه هیچ اهرمی برای فشار بر غرب در مذاکرات ایران با کشورهای ۵+۱ ندارد. ایران چاره‌ای جز این ندارد که برای برداشته شدن تحریم‌ها، فشارهای کشورهای غربی را تحمل کرده و با آنها به توافق برسد. از سوی دیگر موضع آمریکا در میان ۴ کشور غربی ( آمریکا، بریتانیا، فرانسه و آلمان) از کشورهای دیگر این گروه سخت‌تر و مهم‌تر است. آمریکا از یک سو تحت فشار کنگره برای ایستادگی در برابر برنامه هسته‌ای ایران قرار دارد و از سوی دیگر باید فشارهای کشورهای دیگر منطقه به ویژه اسرائیل ، عربستان سعودی و دیگر کشورهای منطقه را نیز در همین زمینه تحمل کند. بنابراین درعمل، رژیم ایران در چارچوب مذاکرات با گروه کشورهایپنج بعلاوه یک با آمریکا روبرو است و باید بیش از همه با این کشور به توافق برسد.
پس از امضای موافقتنامه ژنو در نوامبر ۲۰۱۳ که اعتبار آن شش ماه از فوریه تا ژوئیه ۲۰۱۴ است، مذاکرات بین ایران و کشورهای پنج بعلاوه یک در وین ادامه دارد و تا کنون چند دور مذاکره انجام شده است. پس از آخرین دور از مذاکرات که در ماه مارس انجام گرفت و بدون آنکه تمام مسائل مورد بحث حل شده باشد، دو طرف تصمیم گرفتند که به تنظیم مفاد موافقتنامه نهائی بپردازند. هدف آن است که به موازات تنظیم موافقتنامه، موارد اختلاف حل و فصل شده و به تدریج در موافقتنامه جایگزین شود.
در هفته‌های گذشته، مفسران سیاسی مختلفی به ویژه از کشور آمریکا درباره نتایجی که می‌توان از مذاکرات کنونی در وین انتظار داشت اظهار نظر کرده‌اند که بخصوص نظریات آمریکا را نسبت به نتایج مورد انتظار روشن می کند. در اینجا به جمع‌بندی مختصری از این نظریات می‌پردازیم.
۱ – رویکرد اصلی به توافق‌نامه نهائی
موارد مورد اختلاف دو طرف در مذاکرات جاری در وین پیچیده، دشوار و رسیدن به هدف نهائی با وجود خوش‌بینی‌های دو طرف در حالت ابهام است. از دیدگاه آمریکا، راه حل ایده‌آل، بر چیده شدن تمام آن تاسیسات هسته‌ای ایران است که می‌تواند به ساخت سلاح هسته‌ای بیانجامد. این تاسیسات شامل تولید کیک زرد، تولید هگزافلورور اورانیوم تا غنی‌سازی و رآکتور اراک و غیره است. این راه حل، به ویژه از سوی هم‌پیمانان آمریکا یعنی اسرائیل و عربستان سعودی پشتیبانی می‌شود. از سوی دیگر، هدف ایران حفظ تاسیسات موجود و داشتن حق بهره‌وری از کلیه جنبه‌های فناوری هسته‌ای است. از نظر مقامات ایران، امضای پروتکل الحاقی از سوی ایران که در موافقتنامه ژنو پیش‌بینی شده ، به کشورهای دیگر اطمینان خواهد داد که برنامه هسته‌ای ایران صلح‌جویانه است و انحرافی به سوی اهداف نظامی ندارد.
در این میان کارشناسان دو طرف کوشش می‌کنند تا راهی برای نزدیک شدن اهداف دو طرف بیابند. از آنجا که کشورهای پنج بعلاوه یک اصل غنی‌سازی محدود و اصل بهره‌برداری از رآکتور اراک را پذیرفته‌اند، هدف آنها طولانی کردن مدت زمانی است که ایران می‌تواند با گریز (Break out ) از توافق‌نامه، به سلاح هسته‌ای دست یابد.
از نظر آمریکا گزینه مطلوب آن است که زمان گریز حد اقل یک سال باشد تا در ظرف این مدت بتوان به گونه‌های مختلف (مراجعه به شورای امنیت سازمان ملل، وضع دوباره تحریم‌ها، حمله نظامی و غیره) با رویکرد جمهوری اسلامی به سوی سلاح هسته‌ای روبرو شد. در حال حاضر، این زمان دو ماه است. یعنی ایران می‌تواند در صورتی که عزم سیاسی آن را داشته باشد، در ظرف مدت دو ماه به سلاح هسته‌ای دست یابد. مفسران سیاسی با در نظر گرفتن کلیه جوانب استراتژی و نظامی ایران بر این باورند که دولت ایران در نظر ندارد که در حال حاضر به سوی ساخت سلاح هسته‌ای گام بردارد. اما می‌خواهد آمادگی آن را داشته باشد که در صورت وضع بحرانی در خاورمیانه و یا اگر خود را در وضع تهدیدآمیزی ببیند، در کوتاه‌ترین زمان ممکن به سوی ساخت سلاح هسته‌ای روی آورد.
از سوی دیگر، رژیم ایران توانسته است با تبلیغات گسترده به مردم ایران بقبولاند که پیشرفت‌های هسته‌ای ایران نمادی از غرور ملّی است و هرگونه توافقی که این اصل را در نظر نگیرد، از نظر افکار عمومی در ایران مردود خواهد بود. بنابراین فشار زیاده از حد غرب بر برنامه هسته‌ای ایران بر روی افکار عمومی در ایران اثر منفی خواهد داشت.
از این جهت ، دستیابی به توافقی که اهداف جمهوری اسلامی برای بهره‌برداری از جنبه‌های مختلف فناوری هسته‌ای و غرور ملّی ایرانیان را در نظر قرار داده و به آمریکا و هم‌پیمانانش تضمین دهد که ایران به دنبال سلاح هسته‌ای نیست، بهترین گزینه خواهد بود. البته این مستلزم آن خواهد بود که زمان گریز کافی برای رویاروئی با ایران در صورتی که این کشور از توافق‌نامه منحرف شود، پیش‌بینی شود. این توافق‌نامه همچنین تقویت سیاسی میانه‌روها در ایران از جمله دولت حسن روحانی و طیف سیاسی پشتیبان او، بهبود روابط جمهوری اسلامی با غرب و رونق اقتصادی به سود هر دو طرف را در پی خواهد داشت.
یگانه راه دیگری که می‌توان در نظر گرفت، ادامه رویاروئی با رژیم ایران، وضع تحریم‌های جدید و آمادگی برای برخورد نظامی خواهد بود. اما در این حالت ایران به برنامه هسته‌ای خود، بدون امکان بازرسی توسط آژانس ادامه خواهد داد و تلاش خواهد کرد که راه‌های دیگری برای گریز از تحریم‌ها پیدا کند. علاوه بر این، روسیه و چین و حتی کشورهای اروپائی هم با آمریکا در این گزینه همکاری نخواهند کرد. از سوی دیگر این یک واقعیت است که ایران در حال حاضر توانائی علمی، فنی و صنعتی دستیابی به سلاح هسته‌ای را دارد و برخورد نظامی با ایران، تنها می‌تواند رویکرد این کشور به سوی سلاح هسته‌ای را به عقب بیاندازد.
بنابراین، با در نظر گرفتن گزینه‌های پیش رو، بهتر آن است که آمریکا به سوی یک توافق‌نامه جامع پیش برود حتی اگر دستیابی به آن به زمان زیادتری نیاز داشته باشد.
۲ – غنی‌سازی اورانیوم
در موافقتنامه ژنو پیش‌بینی شده است که ایران می‌تواند در سطح مورد نیاز خود به غنی‌سازی در سطح ۵% ادامه دهد. غنی سازی ۲۰% در سایت فردو متوقف شده و دیگر دنبال نخواهد شد. در حال حاضر اورانیوم غنی شده ۲۰% به مقدار کافی برای رآکتور تحقیقاتی تهران موجود است و این مقدار اورانیوم، نیاز این رآکتور را برای ۲۰ سال آینده برآورده خواهد کرد. بنابراین می‌توان مسئله اورانیوم غنی شده را حل شده تلقی کرد.
در مورد اورانیوم غنی شده ۵%، بین طرفین مذاکره اختلاف نظر وجود دارد. از دیدگاه کشورهای پنج بعلاوه یک، ایران باید به اندازه نیازهای برنامه هسته‌ای کنونی خود به غنی‌سازی بپردازد و از ذخیره کردن اورانیوم غنی شده پرهیز کند.هدف واقعی این کشورها آن است که ایران نتواند از ذخیره اورانیوم غنی شده برای گریز از توافق و رویکرد به ساخت سلاح‌های هسته‌ای استفاده کند. موضع ایران آن است که به اورانیوم ۵% برای رآکتور نیروگاه بوشهر و دو نیروگاه بعدی که در کنار این نیروگاه ایجاد خواهند شد و همچنین برای ۱۰ رآکتور تحقیقاتی به قدرت هر یک ۱۰ مگاوات که قرار است بعدا” ایجاد شود نیاز دارد. از نظر دولت ایران نیاز این رآکتورها ایجاب می‌کند که از هم اکنون اورانیوم غنی شده ذخیره شود. ایران همچنین طرح ساخت یک نیروگاه ۳۶۰ مگاواتی را در دارخوین در ساحل کارون با امکانات صنعتی خود دنبال می‌کند که معلوم نیست چه زمانی به بهره‌برداری خواهد رسید.
واقعیت آن است که طبق قرارداد، دولت روسیه تضمین کرده است که سوخت رآکتور بوشهر را برای مدت ۱۰ سال تامین کند و دلیلی ندارد که روسیه از تحویل این سوخت سر باز زند. علاوه بر این، سرویس غنی‌سازی در سطح بین‌المللی به صورت تجاری معمول است و این سرویس از نظر هزینه از غنی‌سازی در ایران ارزان‌تر خواهد بود. بسیاری از کشورهائی که از انرژی هسته‌ای بهره‌برداری می‌کنند از بازار بین‌المللی برای غنی‌سازی استفاده می‌کنند. ایران هم می‌تواند نیازهای خود را از همین طریق با ضمانت‌های کافی از طرف کشورهای پنج بعلاوه یک برآورده کند.
از نظر کشورهای پنج بعلاوه یک، ایران می‌تواند با بهره‌برداری از ۴۰۰۰ سانتریفوژ به جای ۱۹۰۰۰ که در سایت نطنز نصب شده و ۹۰۰۰ که تحت بهره‌برداری هستند، نیازهای خودرا برطرف کند. در این صورت زمان گریز تنها شش ماه خواهد بود.
موضوع دیگری که باید مورد توافق قرار گیرد، مسئله تحقیق و توسعه در زمینه سانتریفوژها است. سانتریفوژهای اولیه از نوعی که در دهه ۱۹۸۰ از عبدالقدیرخان دانشمند پاکستانی خریداری شده بود بازده پائینی داشتند. مهندسین ایرانی توانستند در چند نوبت تحقیق و توسعه، بازده سانتریفوژها را افزایش دهند. در نتیجه ایران می‌تواند اکنون در زمان کوتاه‌تری غنی‌سازی را انجام دهد و این موضوع باز در زمان گریز تاثیر خواهد گذاشت. به همین جهت در موافقتنامه ژنو به این موضوع اشاره شده و باید به نحوی حل و فصل شود.
از سوی دیگر چون غنی‌سازی اورانیوم در سطح ۲۰% در سایت فردو متوقف شده است، می‌توان از این سایت برای تحقیق و توسعه در زمینه سانتریفوژها استفاده کرد. آمریکا و دیگر کشورهای گروه پنج بعلاوه یک با چنین طرحی مخالفت ندارند ولی از نظر آنها تعداد سانتریفوژها ی مجاز و افزایش بهره‌وری آنها با تحقیق و توسعه باید طوری تنظیم شود که ایران نتواند در صورت عزم سیاسی، در مدت کمتر از ۶ ماه به سلاح هسته‌ای دسترسی پیدا کند.
۳ – رآکتور تحقیقاتی اراک
رآکتور تحقیقاتی اراک به قدرت ۴۰ مگاوات با مدراتور آب سنگین و سوخت اورانیوم طبیعی که هنوز تکمیل نشده برای تحقیق و توسعه، آزمایش سوخت و تولید رادیوایزوتوپ طراحی شده است. از سوی دیگر این رآکتور بهترین وسیله برای تولید پلوتونیوم است. پلوتونیوم تولید شده در این رآکتور می‌تواند پس از مدت زمان لازم برای خنک‌سازی، به یک مرکز بازفرایابی تحویل شده و پلوتونیوم آن استخراج شود. در هر سال می‌توان از این رآکتور ۸ کیلوگرم پلوتونیوم استخراج کرد که برای تهیه یک بمب هسته‌ای کافی است. از سوی دیگر قدرت بالای این رآکتور که بیش از حد مورد نیاز برای تولید رادیوایزوتوپ است به این حدس دامن می‌زند که این رآکتور برای تولید پلوتونیوم و نه تولید رادیوایزوتوپ در نظر گرفته شده است. این موضوع نگرانی کشورهای گروه پنج بعلاوه یک را بر انگیخته است. البته نگرانی از این رآکتور به اندازه مسئله اورانیم غنی شده نیست زیرا تکمیل این رآکتور، مصرف سوخت هسته‌ای و سایر عملیات تا دستیابی به پلوتونیوم آن ۳ تا ۴ سال طول خواهد کشید. البته تولید پلوتونیوم به وسیله این رآکتور مستلزم دسترسی به یک مرکز بازفرایابی است که فعلا” در ایران وجود ندارد . یکی از مواردی که در موافقتنامه نهائی گنجانده خواهد شد و رژیم ایران هم با آن مخالفتی ندارد، صرف نظر کردن از دستیابی به فناوری بازفرایابی است.
راه حل‌های مختلفی برای برون رفت از مسئله این رآکتور وجود دارد. یکی از این راه حل‌ها تبدیل این رآکتور به یک رآکتور آب سبک است که نیاز به اورانیوم غنی شده دارد و از سوی دیگر برای تولید رادیوایزوتوپ مناسب‌تر است. یک رآکتور ۲۰ مگاواتی با آب سبک و سوخت اورانیوم غنی شده ۲۰%، شبیه رآکتوری که در کشور استرالیا در دست بهره‌برداری است، می‌تواند گزینه مناسبی برای تولید رادیوایزوتوپ باشد. در این صورت باید برای تهیه اورانیوم غنی شده ۲۰% برای این رآکتور طرحی تهیه شود.
ایران تا به حال این راه حل را رد کرده و بر استفاده از رآکتور آب سنگین اصرار دارد. راه حل دیگر، استفاده از رآکتور آب سنگین منتها با اورانیوم غنی شده ۵% است که مقدار پلوتونیوم تولید شده در آن بسیار کمتر و حدود ۷/۰ کیلوگرم در سال خواهد بود. علی اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی ایران به این راه حل برای برون رفت از این مشکل تمایل نشان داده است. ممکن است که این گزینه بتواند راه حلی برای توافق در این زمینه باشد.
۴ – مسئله موشک‌های بالیستیک
موضوع موشک‌های بالیستیک که قابلیت حمل سلاح هسته‌ای داشته باشند مسئله دیگری است که باید مورد گفتگو قرار گیرد.از نظر جمهوری اسلامی، این موضوع در موافقتنامه ژنو گنجانده نشده و نباید در موافقتنامه نهائی به آن اشاره شود. اما یکی از قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل (قطعنامه ۱۹۲۹، مصوبه سال ۲۰۱۰) به این موضوع اشاره دارد که ایران باید ساخت موشک‌هائی را که قابلیت حمل سلاح هسته‌ای داشته باشند، کنار بگذارد. اگر طرفین نخواهند که به این موضوع در موافقتنامه نهائی اشاره شود، یک راه حل برای دور زدن این موضوع آن است که ایران در یک اعلامیه جداگانه تعهد کند که موشک‌هائی با قدرت بالاتر از موشک‌های فعلی را مورد آزمایش قرار ندهد.
۵ – مدت اجرای توافق‌نامه نهائی
این موضوع نیز در موافقتنامه ژنو گنجانده نشده و باید بر روی آن توافق شود. از نظر کشورهای پنج بعلاوه یک و به ویژه آمریکا باید مدت اعتبار این موافقتنامه ۲۰ سال باشد تا عدم گرایش ایران به سلاح هسته‌ای مورد بازرسی طولانی قرار گیرد. اما از نقطه نظر ایران مدت ۵ سال برای اعتبار این موافقتنامه کافی است.
۶– استناد ایران به فتوای مراجع مذهبی
دولت ایران همواره به فتوای رهبر جمهوری اسلامی برای اثبات صلح‌جویانه بودن برنامه هسته‌ای خود استناد می‌کند و تکرار می‌کند که سلاح هسته‌ای در دکترین دفاعی ایران جایگاهی ندارد. از سوی دیگر برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی طوری طراحی شده که می‌توان با استفاده از تاسیسات موجود به سلاح هسته‌ای دست یافت. در صورتی که دولت ایران در هر زمان در آینده، تصمیم سیاسی برای دستیابی به سلاح هسته‌ای بگیرد، کافی است که همان طور که در اصول صدور فتوا پیش‌بینی شده است، رهبر جمهوری اسلامی با صدور یک فتوای دیگر دستیابی به سلاح هسته‌ای را در شرایط تازه مجاز بداند. به این جهت نمی‌توان با استناد به این گزینه مطمئن بود که ایران در آینده به سلاح هسته‌ای مجهز نخواهد شد.
۷– سابقه فعالیت جمهوری اسلامی در زمینه دستیابی به سلاح هسته‌ای
طبق منابع اطلاعاتی کشورهای غربی، ایران در گذشته در زمینه دستیابی به سلاح هسته‌ای فعالیت می‌کرده است. طبق گزارش منابع اطلاعاتی آمریکا، جمهوری اسلامی از اوائل دهه ۱۹۹۰ این فعالیت‌ها را شروع کرده و در سال ۲۰۰۳ آنها را کنار گذاشته است. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در ده سال اخیر تلاش کرده تا با ارائه مدارک، دولت جمهوری اسلامی را راضی به فاش کردن برنامه‌های گذشته خود کند. اما ایران همواره این موضوع را انکار کرده و حاضر به پاسخ به پرسش‌های آژانس در این زمینه نشده است. در همین زمینه، در سالهای ۲۰۱۰ – ۲۰۱۲ آژانس سعی کرد که ایران با بازدید بازرسان آژانس از پایگاه پارچین در جنوب شرقی تهران موافقت کند . طبق اطلاعاتی که به آژانس رسیده بود، ایران در این پایگاه به آزمایش‌های انفجار پر قدرت شبیه به انفجار هسته‌ای مبادرت کرده بوده است. در نوامبر ۲۰۱۳ توافقی بین ایران و آژانس برای بازدید بعضی از تاسیسات هسته‌ای که مورد سوء ظن آژانس بود انجام گرفت. با وجود این که در موافقتنامه ژنو به سوابق برنامه نظامی هسته‌ای ایران اشاره‌ای نشده است، انتظار می‌رود که این مسئله در گفتگوهای پیش رو مورد بحث قرار گیرد.
۸- همکاری‌های بین‌المللی
اگر مذاکرات به نحو مناسبی پیش رود می‌توان انتظار داشت که پرونده هسته‌ای ایران از شورای امنیت سازمان ملل به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بازگردد. این اقدام راه را برای همکاری‌های فنی بین کشورهای گروه پنج بعلاوه یک و ایران هموار خواهد کرد. کشورهای غربی می‌توانند در زمینه رآکتورهای تحقیقاتی از جمله رآکتور اراک به ایران کمک کنند. همین طور روسیه می‌تواند در ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای جدید و تحویل سوخت غنی شده برای این رآکتورها ایران را یاری دهد. البته در صورت بهبود روابط بین کشورهای غربی و جمهوری اسلامی، ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای نیز توسط شرکت‌های غربی امکان‌پذیر خواهد بود.
۹ – برداشته شدن تحریم‌ها
از نظر دولت جمهوری اسلامی ایران مهم‌ترین هدف از این موافقتنامه برداشته شدن تحریم‌ها خواهد بود. تحریم‌های مختلفی از سوی آمریکا، کشورهای اتحادیه اروپا و شورای امنیت سازمان ملل از سالهای بعد از انقلاب تا کنون علیه جمهوری اسلامی وضع شده‌اند. برداشته شدن این تحریم‌ها یکی از موارد مذاکرات کنونی است. انتظار می‌رود که تحریم‌ها به تدریج و با در نظر گرفتن اولویت برداشته شوند. از نظر دولت ایران، تحریم‌های دو سال گذشته در زمینه صادرات نفت و محدودیت‌های بانکی برای انتقال پول از اهمیت بالاتری برخوردار هستند.
نتیجه‌گیری
به نظر می‌رسد دولت حسن روحانی در ایران از یک سو و دولت اوباما در آمریکا از سوی دیگر در تلاش هستند تا به یک راه حل مطلوب برای هر دو طرف دست یابند. دولت جمهوری اسلامی در وضعیت اقتصادی بسیار نامناسبی قرار دارد و نهایت سعی خودرا برای دستیابی به توافق با غرب و لغو تحریم‌ها خواهد کرد. از سوی دیگر دولت آمریکا گزینه دستیابی به یک توافق‌نامه طولانی‌مدت را بهتر از گزینه‌های دیگر می‌داند. البته هر دو طرف تحت فشار شدید گروه‌های تند رو قرار دارند که نهایت سعی خود را برای اینکه منافع آنها مورد تهدید قرار نگیرد انجام خواهند داد. در ایران، سپاه پاسداران و روحانیون تند رو، برنامه هسته‌ای ایران را که در هر لحظه می‌تواند به سوی ساخت سلاح هسته‌ای پیش رود تضمین اصلی بقای رژیم می‌دانند و تنها عزم رهبر و ترس از فروپاشی اقتصادی کشور است که آنها را از رویاروئی با دولت در مذاکرات با کشورهای پنج بعلاوه یک منع کرده است. در آمریکا نیز جمهوری‌خواهان در کنگره فکر می‌کنند آمریکا باید با وضع تحریم‌های بیشتر و حتی با اعمال قدرت نظامی برنامه هسته‌ای ایران را بسیار محدودتر کند.
تنها آینده نشان خواهد داد که آیا کدام یک از گروه‌های میانه‌رو یا تندرو برنده این بازی خطرناک خواهند بود.
