روشنک آسترکی – وضعیت بحرانی آب و هوایی در ایران موضوعی است که آثار آن ابعاد گسترده‌ای از زندگی روزمره تا مسائل زیرساختی ایران را در بر می‌گیرد. یکی از خطرها و تهدیدهایی که در پی بحران خشکسالی در ایران شدت پیدا کرده، نشست زمین است.
بر اساس تعاریف٬ نشست زمین (Ground subsidence) پدیده‌ای‌ست که در آن سطح زمین به طور آنی (در اثر تراکم سفره‌های ماسه‌ای) و یا تدریجی (در اثر تراکم لایه‌های رسی) افت می‌کند و باعث ایجاد ترک‌ها و شکاف‌هایی در روی زمین و آسیب زدن به سازه‌های سطح زمین می‌شود. گاهی این پدیده به صورت فروچاله‌ها بروز پیدا می‌کند که این پدیده نیز ناشی از کاهش آب‌های زیرزمینی است که به دلیل از دست رفتن رطوبت و در نتیجه کاهش چسبندگی خاک و یا ورود آب به خاک و شستن ریزدانه آن رخ می‌دهد؛ این اتفاق هم منجر به کاهش چسبندگی خاک می‌شود.
خرداد ماه سال جاری خبرگزاری مهر در گزارشی اعلام کرد تهران رکورددار نشست زمین در میان پایتخت‌های جهان است و خاک این شهر در هر سال ۳۶ سانتی‌متر نشست دارد.
اما پدیده نشست زمین دیگر مناطق ایران را هم تهدید می‌کند؛ یکی دیگر از کلان‌شهرهای ایران که با خطر نشست زمین روبرو است شیراز است. استان فارس به دلیل بحران خشکسالی و همچنین طرح‌های نادرست مدیریت آب از جمله اجرای سد تنگ سرخ همواره یکی از مناطقی از ایران بوده که کارشناسان در مورد نشست زمین در آن هشدار داده‌اند. اهمیت این مساله زمانی دوچندان می‌شود که در نظر بگیریم استان فارس بخش باارزشی از آثار تاریخی و باستانی ایران را در خود جای داده است.
شهری به قدمت شش هزار سال
واقعیتی که در مورد شیراز – شهر شعر و شراب- وجود دارد، ظرفیت بالای آن از نظر گردشگری است؛ موضوعی که چندان مورد توجه دولت ایران قرار ندارد و به نظر می‌رسد جریانی حاکم که به بهانه نوسازی٬ محله‌های قدیمی و بافت تاریخی شهر را شخم می‌زند بر هرگونه منطق و احساس مسئولیتی پیروز شده است. برای نمونه در تعطیلات نوروز سال ۹۵ بیش از ۴ میلیون و ۳۶۸ هزار و ۲۶۱ گردشگر به این استان وارد شدند. آرامگاه حافظ به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری این شهر هم تنها در ۱۰ روز نخست این تعطیلات شاهد بازدید ۳۴۶ هزار و ۸۷۰ گردشگر بود. البته آمار اعلام شده از تعداد گردشگر نوروزی به جز افرادی است که به عنوان گردشگر به شیراز سفر کرده اما در خانه دوستان یا اقوام خود مهمان بودند. نگاهی به آمار بالای گردشگران داخلی و خارجی که سالانه از شیراز بازدید می‌کنند اهمیت حفظ بافت تاریخی این شهر و توجه به اماکن تاریخی آن را مشخص می‌کند. این در حالیست که هنوز در دل شیراز مجموعه‌ای از آثار باستانی نهفته است که به تازگی کاوشگران به بخشی از آن دست پیدا کرده‌اند.
کاوشگران به تازگی در منطقه تپه پوستچی که در خیابان سراج شیراز واقع شده است نشانه‌هایی از تمدنی ۶ هزار ساله را پیدا کرده‌اند. این کاوش‌ها هنوز ادامه دارد و کاوشگران یش‌بینی می‌کنند به آثار تمدنی ۹ هزار ساله هم دست پیدا کنند. با توجه به کشف این آثار عمر شهر شیراز ۳۰۰۰ سال افزایش پیدا کرده است و این به معنای نیاز به توجه بیشتر در حفظ و پاسداری از این میراث تاریخی و باستانی است.
دهان بازِ زمین برای بلعیدن تخت جمشید
تخت جمشید، بنایی تاریخی با قدمتی ۲۵۰۰ ساله از جمله مکان‌های تاریخی در اطراف شیراز است که اکنون خطر بزرگ فروچاله‌ها آن را تهدید می‌کند. براساس گزارش‌ها سال ۸۷ برای نخستین بار نشست زمین در اطراف تخت جمشید آغاز و در طول ۸ سال به فروچاله‌های خطرناک تبدیل شد. مسعود رضایی منفرد، مدیر مجموعه جهانی تخت جمشید علت بروز فروچاله‌ها در تخت جمشید را حفر چاه‌های غیرمجاز در زمین‌های اطراف این بنای تاریخی می‌داند و می‌گوید این چاه‌ها حریم درجه یک و درجه دو تخت جمشید را مورد آسیب قرار داده‌اند.
محمد درویش، کارشناس محیط زیست در همین‌باره ضمن بیان اینکه دیگر هیچ نیرویی نمیتواند در برابر فرآیند ویرانگر نشست زمین بایستد، گفته است: «مسئولان آن زمان که تعداد سدهای حوضه آبخیز کر و سیوند را سه برابر می‌کردند و علاوه بر درودزن، ملاصدرا و سیوند را هم ساختند و بختگان را نابود کردند، به فکر این بحران می‌افتادند! با این وجود، وسعت شالیکاری‌ها در کام فیروز از سی هزار هکتار به بیش از ۱۳۰ هزار هکتار افزایش یافت.»
در حالی که اعلام شده است محدوده فرونشست زمین در محوطه تاریخی تخت جمشید تا ۶۰۰ متری بنای اصلی رسیده است، اما دیگر گزارش‌ها از به خطر افتادن نقش رستم٬ جایی که مقبره خشایارشاه در آن قرار دارد، خبر می‌دهند. فرو نشست زمین در ابتدا باعث ترک‌هایی در بدنه کوه نقش رستم و سپس ترک بزرگی در پای این مجموعه جهانی شد.
تخریب سریالی بافت تاریخی شیراز
جدا از تهدیدی که مجموعه تخت جمشید و نقش رستم را در بر گرفته است، بافت تاریخی شهر شیراز هم در وضعیت نامناسبی قرار دارد.
تخریب خانه‌ها و مکان‌های تاریخی و بی‌توجهی به حفظ بافت قدیمی و سنتی شهرها در ایران روندی است که از سال‌ها پیش آغاز شده است؛ در آخرین نمونه‌ای که در هفته گذشته اتفاق افتاد خانه قمرالملوک امیرسلیمانی معروف به ملکه توران، همسر سوم رضا شاه پهلوی در خیابان پسیان تهران تخریب شد. با این وجود تخریب بافت تاریخی شیراز به شکل سریالی صورت می‌گیرد.
تخریب بافت تاریخی شهر شیراز موضوعی بود که با تخریب محدوده‌ای هشت هکتاری که جزیی از بافت تاریخی شیراز و دارای بناهای تاریخی بود در طرح «بین‌الحرمین» به بهانه ایجاد فضای تجاری، آغاز و با طرح گسترش محوطه شاه‌چراغ و همچنین تخریب محدوه مسجد شهدا تا خانه منطقی‌نژاد در سال ۹۰ ادامه پیدا کرد.
در مهرماه امسال نیز رسانه‌ها از مرحله تازه‌ای از تخریب‌ها پرده برداشتند که بر اساس آن حدود ۱۵ تا ۲۰ بنای تاریخی که بیشتر آنها ارزشمند و حتی به دوران مختلف تاریخی از ایلخانی تا قاجار و پهلوی تعلق داشتند، تخریب شدند.
این تخریب‌ها در شیراز در حالی اتفاق می‌افتد که به گفته محمد منصور فلامکی، مدرس دانشگاه و پدر مرمت نوین شهری ایران ۴۰ سال پیش و در سال‌های آخر حکومت محمدرضا پهلوی همه خانه‌ها٬ قنات‌ها، مساجد، تکیه‌ها و هر بنای تاریخی که حتی معروفیت چندانی نداشت و فقط کنار دو بنای تاریخی قرار داشت و مکمل آنها بود ارزیابی و طرح‌هایی برای حفاظت آنها تعریف شد، محوطه‌های تاریخی نیز مشخص شدند تا هیچ کس حق تغییرشان را نداشته باشد.
حالا به نظر می‌رسد با توجه به اعتراض‌های گسترده‌ای که به تخریب‌های آشکار و شبانه بافت تاریخی شیراز شده، مسئولان در نهایت شیراز و مشکلاتش را دیده‌اند و پروژه حفاظت از بافت تاریخی این شهر با همکاری یک گروه ایتالیایی که در احیاء و حفاظت از بافت‌های تاریخی جهان سابقه دارد در حال اجرا است. علیرضا قلی نژاد٬ مدیر پروژه حفاظت بافت تاریخی شیراز در رابطه با فعالیت این تیم گفته است: «بازدیدهای میدانی آغاز شده و تیم ایتالیایی با همکاری یک تیم ایرانی مشغول جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات اولیه محیطی هستند و ادامه کار نیاز به همکاری بیشتر شهرداری و ارگان‌های مربوطه دارد».
هر چند فعالان حوزه میراث فرهنگی به این اقدام سازمان حفاظت از میراث فرهنگی امیدوارانه نگاه می‌کنند اما باید دید سازمان‌هایی که به گفته مدیر این پروژه باید برای انجام آن همکاری کنند، این همراهی را در عمل خواهند داشت یا خیر؛ سازمان‌هایی مانند شهرداری که خود یکی از متهمان تخریب بافت تاریخی شهر شیراز در سال‌های گذشته بوده است.
