آزاده کریمی- آثار تاریخی ایران همواره با مخاطره‌های بی‌شماری همچون تخریب و سرقت روبرو هستند اما انتشار خبرهایی همچون صدمه به تابلوی نقاشی کمال‌الملک در زمان مرمت، ابعاد مخاطره‌های گسترده‌تری را یادآور می‌شود. یک کارشناس مرمت آثار هنری چنین وقایعی را حاصل ارجحیت روابط بر ضوابط در حوزه مرمت می‌داند.
چندی پیش و در تیرماه سال جاری انتشار خبری مبنی بر آسیب دیدن یکی از مهمترین تابلوهای پرتره کمال‌الملک بار دیگر اذهان عمومی را متوجه مرمت‌های ناشیانه آثار تاریخی کرد.
تابلوی پرتره «سردار اسعد بختیاری» بر اثر مرمت غیراصولی و ناشیانه آسیب دید. این تابلو را کمال‌الملک پس از بازگشت از اروپا نقاشی کرد و توجه به جزئیات و ثبت دقیق اتاق سردار اسعد آن را از یک پرتره صرف فراتر برد.
هر چند بی‌مهری به کمال‌الملک فقط در این مرمت ناشیانه خلاصه نمی‌شود و اتاق کار او در موزه هنرهای ملی ایران، اکنون به اتاق نگهبانی و بانک تبدیل شده است.
مقایسه تصویر تابلو قبل و بعد از مرمت حاکی از آن است که روی شانه سمت راست نقش سردار اسعد، رنگ‌گذاری کاملا غیرحرفه‌ای انجام شده است؛ البته برخی کارشناسان آسیب‌های وارده را بیشتر هم دانسته‌اند.
از آسیب تابلوی سردار اسعد تا نقاشی‌های دوره فتحعلی‌شاه
واکنش حسینعلی جعفریان٬ مدیر بخش مرمت کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی ایران به این خبر چیزی جز تکذیب نبود٬ او مرمت این اثر را متعلق به شش سال پیش خواند.
این خبر واکنش استادان و کارشناسان هنری را به دنبال داشت. آیدین آغداشلو ضمن ابراز تاسف از چنین اتفاقی، اعلام کرد که پیشتر خودش نیز شاهد مرمت نادرست بهترین نقاشی‌های دوره فتحعلی‌شاه بوده که در پی آن به نحو غیرقابل تصوری آسیب دیده‌اند.
یک پژوهشگر مرمت، این سهل‌انگاری را کار گروهی از فارغ‌التحصیلان و دانشجویان دانشگاه خواند که در نتیجه بار علمی اندک دانشگاه‌ها، فاقد مهارت اجرایی و دانش لازم در امر مرمت بوده‌اند.
دیگر منتقدان٬ انحصارطلبی و لابی‌گری پیمانکاران، رزومه‌سازی و کسب درآمدهای میلیونی از مرمت‌های غیرضروری و واگذاری پروژه‌های مرمت با ارزان‌ترین قیمت به بهانه کمبود بودجه را از دلایل دیگر مرمت‌های ناشیانه‌ای از این دست می‌دانند.
بناها و اشیاء تاریخی نیز از مرمت‌های ناشیانه در امان نبوده‌اند. آسیب به بنای پاسارگاد با کلنگ و دریل‌های صنعتی، مرمت ناشیانه مناره تاریخی مسجد جامع گرگان، رنگ‌پاشی به اسم مرمت روی نوشته‌های یادگاری بر روی پل خواجو و سی‌وسه پل، آسیب‌های حاصل از چکش و پتک برقی به مدرسه چهارباغ اصفهان، مرمت حسینیه نقشین یزد توسط کارگران ساختمانی، تعویض در و پنجره‌های قدیمی سرای تاریخی چنبلان اصفهان و استفاده از ستون‌های بتونی به جای ستون‌های سنگی ساختمان قدیمی شهرداری ارومیه تنها بخش کوچکی از اثرهای این مرمت‌های ناشیانه است.
تابلوهای کمال‌الملک نیازی به مرمت ندارند
سیامک علیزاده مرمت‌گر آثار، بناها و اشیای تاریخی در رابطه با چرایی رخ دادن آسیب‌هایی از این دست به آثار باستانی و هنری در هنگام مرمت به کیهان لندن می‌گوید: ترمیم آثار هنری و باستانی بودجه تعریف شده‌ای دارد و مشکل اصلی این است که طرح مرمت‌گری قبل از عملیات اجرایی به اطلاع کارشناسان و متخصصان رسانده نمی‌شود. این در حالیست که به گفته او باید تعدادی از پیمانکاران بهترین طرح‌های خود را ارائه و داوران و ناظران حوزه مرمت٬ طرح‌ها را بررسی کنند تا در نهایت بهترین و کم‌خطرترین طرح عملیاتی شود.
این مرمت‌گر در این‌باره که مرمت غیراصولی تابلوی «سردار اسعد بختیاری» حاصل چنین مدیریتی بوده یا خیر می‌گوید: تابلو را از نزدیک ندیدم و این اتفاق را فقط در خبرها دنبال کردم، از آنجا که از ما دعوت نکردند تا تابلو را ببینیم٬ نمی‌توانم در این باره قضاوت کنم. اما روال معمول باید این باشد که طرح‌های متقاضی را بررسی و سپس اجرایی کنند. شاید در این مورد کارشناسی لازم صورت نگرفته و کار بدون ضوابط عملیاتی شده است. شاید هم به عنوان مثال با یک نفر قرارداد بسته‌اند و او هم بدون نظر کارشناسی رفته و یک‌سری اقدام‌هایی انجام داده است.
علیزاده با اشاره به اینکه تابلوهای کمال‌الملک نیازی به ترمیم نداشته‌اند، می‌گوید: بر اساس مشاهده‌هایم تابلوهای کمال‌الملک وضعیت خوبی دارند و از کیفیت بالایی برخوردارند. آثار این نقاش نیازی به مرمت آنچنانی ندارند٬ با یک حفاظت ساده و مناسب قابل نگهداری هستند و نیازی به عملیات غیرضروری بر روی آنها نیست.
باید در مرمت محافظه‌کار بود
این مرمت‌گر٬ ترمیم آثار تاریخی را نیازمند محافظه‌کاری می‌داند و می‌گوید: مرمت آثار تاریخی باید محافظه‌کارانه انجام شود و نباید بی‌دلیل عملیات ترمیمی صورت بگیرد. رویکرد مواجهه با آثار هنری به ویژه تابلوهای نقاشی که حساسیت بالایی دارند٬ حفاظت و نگهداری است و نه عملیات مرمت که در ساختار اثر دخل و تصرف صورت گیرد. ما نباید در اصالت و محتوای یک اثر هنری تحت عنوان مرمت دخالت کنیم و به آن آسیب برسانیم.
سیامک علیزاده با بیان اینکه شاید آیندگان مرمت‌گری ما را قبول نداشته باشند، اضافه می‌کند: شاید در آینده بگویند چرا این‌گونه مرمت کردید؟ و از کجا معلوم است موادی که ما امروزه برای ترمیم یک اثر استفاده می‌کنیم، در آینده عوارضی نداشته باشد٬ به همین دلیل است که ما باید آثار را حفظ کنیم تا مرمت.
واگذاری پروژه‌های مرمتی مخفیانه انجام می‌شود
نویسنده کتاب «مقدمه‌ای بر تکنیک‌های ویژه حفاظت و مرمت بناهای تاریخی» در عین حال اضافه می‌کند: حتی مرمت‌گران حرفه‌ای هم ممکن است دچار خطا شوند. مرمت مثل عملیات پزشکی است، ممکن است پزشک٬ حرفه‌ای هم باشد ولی یک‌باره در هنگام عمل جراحی با مشکل روبرو شود، بنابراین باید جای درصدی از خطا را باقی گذاشت.
به گفته او شاید با این حال بتوان ترمیم مجدد کرد تا اگر صدمه‌ای به کار وارد شده است به حالت اول برگردد.
علیزاده در پاسخ به این سوال که آسیب‌های حاصل از ترمیم آثار هنری و باستانی در ایران حاصل کمبود کارشناس است یا عدم مدیریت مسئولان، می‌گوید: ما در زمینه مرمت نقاشی، تزئینات بنای تاریخی، کتاب و اسناد تاریخی متخصص کم نداریم، حتی برخی از آنها بسیار معروف هستند ولی باید از آنها دعوت به همکاری شود و کارهای مهم و حساس را به هر کسی واگذار نکرد.
به گفته او علاوه بر این٬ واگذاری کار برای مرمت باید با نظارت همین متخصصان و مشورت و هماهنگی آنها صورت بگیرد و شفاف باشد نه اینکه مخفیانه و رابطه‌ای انجام شود.
این مرمت‌گر اضافه می‌کند موقع اجرای مرمت هم باید نظارت کافی داشته باشد تا اطمینان حاصل شود که مرمت عوارضی برای اثر در پی نخواهد داشت.
او در پایان می‌گوید: مرمت با وجود داشتن اصول و قوانین ثابت، در جزئیات اجرا یکپارچه نیست و همیشه اختلاف روش وجود دارد. نمی‌توانیم بگوییم کدامیک درست می‌گویند و کدامیک اشتباه. به همین دلیل در اروپا مرمت یک اثر ارزشمند را تنها به عهده یک کارشناس مرمت نمی‌گذارند و به جای آن گروهی از متخصصان و کارشناسان همکاری دارند تا از تخصص‌های ویژه هر کدام استفاده شود.
به گفته او در ایران اما این‌گونه نیست و شاید به دلیل دوستی و روابط یا موارد دیگر، مرمت را به یک نفر می‌سپارند٬ آن هم به نحوی که بقیه با خبر نشوند چه اتفاقی در حال افتادن است.
