روشنک آسترکی – کنار خیابانی خلوت با لباس‌هایی ژنده وکثیف نشسته؛ دستانش پینه بسته و پوست نوک انگشتانش همانند دندان‌هایش زرد شده است. خطوط عمیق چروک وسیاه‌چردگی چهره و لب‌های تیره‌اش سنش را بالاتر از آن چیزی که هست نشان می‌دهد. موهایی اصلاح نکرده و ژولیده دارد. سیگار روشنی را بین دو انگشت گرفته و چرت می‌زند. این تصویری است که تا چندی پیش از یک معتاد در ذهن ما نقش می‌بست٬ تصویری که اگر چه هنوز هم منعکس‌کننده واقعیت‌هایی در محله‌هایی مانند شوش و دروازه غار تهران است اما دیگر نمی‌توان آن را الگوی ثابتی از یک فرد معتاد دانست.
ایران کشوری است که رشد جمعیت معتاد آن زنگ خطرها را به صدا درآورده است. روزبه کردوانی، مدیرکل آسیب‌های اجتماعی وزات تعاون، کار و رفاه اجتماعی در دی ماه سال گذشته گفته بود که براساس آمار رسمی از سال ۱۳۸۵ به این سو روزانه ۷۰ تا ۱۰۰ نفر به جمعیت معتادان کشور اضافه می‌شوند.
از سوی دیگر بر اساس گزارش سازمان پزشکی قانونی، روزانه هشت نفر در کشور به دلیل اعتیاد به مواد مخدر می‌میرند. ۵۰ درصد مصرف‌کنندگان تزریقی مواد مخدر به هپاتیت C مبتلا هستند و ۱۴ درصد آنها هم اچ‌آی‌وی مثبت دارند.
معتادانی که شبیه معتاد نیستند
تغییر الگوی مصرف مواد مخدر در ایران یکی از چالش‌های قابل توجه برای کارشناسان و محققان در این زمینه است. به گفته فرید براتی، مدیرکل پیشگیری سازمان بهزیستی کشور «روند الگوی مصرف در ایران تغییر کرده است. مثلا در قدیم مواد سنتی‌تری مثل هروئین و تریاک وجود داشت اما الان این روند به سمت مواد محرک شیمیایی تغییر پیدا کرده است».
کارشناسان معتقدند ارزان بودن، در دسترس بودن، استفاده آسان و بی‌بو بودن مواد مخدر شیمیایی باعث شده افراد بتوانند به راحتی و در هر مکانی بدون نیاز به ابزار خاص و به جا گذاشتن نشانه، از این مواد استفاده کنند.
از سوی دیگر تعداد معتادان تحصیل کرده در ایران رو به افزایش است، هر چند در سال‌های گذشته معمولا افراد کم‌سواد یا بی‌سواد و بزهکار درصد بالایی از معتادان ایران را تشکیل می‌دادند اما اکنون مصرف مواد مخدر شیمیایی که گاهی در قالب دارو به افراد معرفی می شوند در میان افراد تحصیل‌کرده نیز شیوع پیدا کرده است. برای نمونه دانشجویان زیادی هستند که در زمان امتحانات برای غلبه بر خواب‌آلودگی و بالا رفتن تمرکز ذهن از قرص ریتالین استفاده می‌کنند٬ قرصی که یک ماده مخدر شیمیایی است. این دانشجویان که بیشتر آنها بدون آگاهی از اعتیادآور بودن این دارو تصمیم می‌گیرند تنها در زمان امتحانات از آن استفاده کنند، در زمان کوتاهی به آن معتاد می‌شوند و در بسیاری موارد این اعتیاد به مصرف شیشه منتهی می‌شود.
مجید ابهری٬ متخصص امور رفتاری در این‌باره می‌گوید: «ما در حال حاضر مواجه با قشر جدیدی از معتادان هستیم که اسمشان معتادان یقه‌سفید است. یعنی هیچ شباهتی به آن الگو و نماد اعتیاد که در ذهن ما بوده است٬ ندارند. اینها مصرف‌کنندگان کوکائین، شیشه و مواد مخدر روان‌گردان هستند. ضمن اینکه پایگاه‌های اجتماعی قابل قبولی دارند و افرادی موجه هستند که به اعتیاد هم آلودگی پیدا کرده‌اند. این دسته از معتادان الگوی مصرف متفاوتی هم دارند؛ الگویی که بر خلاف الگوی سنتی است و روند رو به رشدی هم در ایران داشته است».
کارشناسان حوزه ترک اعتیاد معتقدند در مقابله با معتادان خیابانی و کارتن‌خواب‌ها می‌توان هر نوع برخوردی داشت ولی با معتاد‌های به اصطلاح یقه‌سفید نمی‌توان رفتارهای معمول را انجام داد. باید با زبان علم و با زبان خودشان با آنها صحبت کرد و رفتارهایی با آنها داشت که باعث فراری شدن این افراد از پیشگیری و ترک اعتیاد نشود. تشخیص معتادان یقه‌سفید هم البته پیچیده‌تر از تشخیص معتادان سنتی است٬ به عنوان مثال شاید این افراد حتی از جمله نزدیکترین افراد به شما باشند بدون آنکه شما آنها را بشناسید.
کاهش سن اعتیاد در ایران
در کنار سیر صعودی افزایش تعداد معتادان در ایران، کاهش سن معتادان از دیگر موارد بسیار مهم و قابل توجه در مورد مساله اعتیاد در ایران است. بر اساس آمار ستاد مبارزه با مواد مخدر ایران که شهریورماه گذشته منتشر شد، سالی ۵۰۰ تن مواد مخدر در ایران مصرف می‌شود و متوسط سن آغاز اعتیاد در افراد، به ۱۵ سال رسیده است.
آمار سال گذشته سازمان مبارزه با مواد مخدر همچنین نشان می‌دهد نسبت جنسیتی معتادان در ایران در حال تغییر است و درصد معتادان زن در سه سال گذشته از ۵ و ۲ دهم درصد به حدود ۱۰ درصد افزایش یافته است. به تازگی هم دکتر محمد تقی جغتایی٬ رئیس دهمین کنگره بین‌المللی دانش اعتیاد در جلسه کمیته علمی دهمین کنگره دانش اعتیاد که در دانشکده پیراپزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران برگزار شد، اعلام کرد درصد شیوع اعتیاد در زنان نسبت به سال‌های قبل افزایش پیدا کرده است.
پرویز افشار، سخنگو و معاون کاهش تقاضا و توسعه مشارکت‌های مردمی ستاد مبارزه با مواد مخدر در این‌باره می‌گوید: «نقش‌های جنسیتی اعتیاد عوض شده است؛ به عبارت دیگر، مشاهدات حکایت از آن دارد که بروز و نمود اعتیاد زنانه، بیشتر است. از سوی دیگر اعتیاد در بیشتر مواقع در زنان معتاد در حال حاضر با مواد محرک شروع می‌شود و این افراد زودتر از معتادان به مواد سنتی به خط پایان می‌رسند.»
یکی از دلایل افزایش تعداد زنان معتاد در ایران، استفاده مواد مخدر شیمیایی توسط آنها به جای داروی لاغری است. بر اساس گزارش‌ها٬ داروهای لاغری حاوی متادون و به ویژه شیشه در آرایشگاه‌های زنانه، باشگاه‌های ورزشی و عطاری‌ها با قیمتی بسیار ارزان به فروش می‌رسد و با توجه به تاثیر سریع این ماده مخدر بر کاهش وزن، بسیاری از زنان بدون آنکه بدانند این کپسول‌ها حاوی چیست از این مواد مخدر استفاده می‌کنند و به مرور به آن معتاد می‌شوند.
