اعتصاب غذا: آخرین اعتراض از روم باستان تا ایران امروز

احمد رأفت- این روز‌ها خبر اعتصاب غذای گروهی از زندانیان سیاسی در جمهوری اسلامی ایران به یکی از مهم‌ترین خبرهای انتشار یافته در شبکه‌های اجتماعی ایرانیان تبدیل شده است.

اعتصابی که در رسانه‌های خارجی نیز بازتاب پیدا کرده است با هشتگ #save arash  برای مدتی پر انتشارترین در توییتر بود.

اعتصاب غذا در زندان‌های جمهوری اسلامی بی‌سابقه نیست. کم نیستند کسانی که برای مدت‌های کوتاه یا طولانی دست به اعتصاب غذا زدند. برخی پس از مدتی در پاسخ به فراخوان‌ها دست کشیدند، برخی دیگر با رسیدن به خواست‌هایشان اعتصاب را شکستند و برخی نیز مثل اکبر محمدی و هدی صابر قربانی بی‌توجهی مقامات به خواست‌هاشان شدند و جان‌شان را در از دست دادند.

تاریخچه اعتصاب غذا

تاریخ استفاده از اعتصاب غذا به عنوان حربه‌ای برای دستیابی به خواست‌های سیاسی در جامعه‌ی مدرن به زمان مبارزه هند برای استقلال از بریتانیا باز می‌گردد. مهاتما گاندی، رهبر جنبش استقلال‌طلبی هند که از او به عنوان پدر مبارزه بدون خشونت یاد می‌شود، در دهه‌های ۲۰ تا ۴۰ قرن بیستم ۱۷ بار دست به اعتصاب غذا زد، که ۱۶ بار آن در اعتراض به سیاست‌های استعماری بریتانیا بود. هجدهمین اعتصاب غذای مهاتما گاندی در سال ۱۹۴۸ برای متوقف ساختن خشونت‌ها میان هندویان و مسلمانان هند بود. گاندی زمانی این آخرین اعتصاب غذای خود را شکست که این خشونت‌ها متوقف شدند. گاندی در اشاره به اعتصاب غذا می‌گفت: «در شرایط ویژه، پرهیز از خوردن غذا سلاحی است که خداوند به ما داده است تا در هنگام بی‌پناهی از آن استفاده کنیم».

البته اعتصاب غذا سابقه‌ای طولانی‌تر دارد و به دوران باستان و امپراتوری روم باز می‌گردد. اولین اعتصاب غذای سیاسی‌ای که در تاریخ به ثبت رسیده به زمان امپراتوری ژولیوس سزار باز می‌گردد. در آن زمان تیبریوس، فرزند امپراتور، به خاطر مخالفت پدرش با سفر او به رودز (در یونان امروز) در فوروم یا میدان سیاسی امپراتوری دست به اعتصاب غذا زد. اعتصابی که البته ۴ روز بیشتر به طول نیانجامید و ژولیوس سزار با این سفر موافقت کرد. در سال ۲۵ بعد از میلاد مسیح یک شهروند دیگر رومی به نام کرموتیوس که برای آزادی بیان در امپراتوری دست به اعتصاب غذا زد، ولی برخلاف تیبریوس کسی به او اعتنایی نکرد و پس از چند هفته امتناع از لب زدن به غدا جان‌اش را از دست داد.

اعتصاب غذا علیه خدا

بر پایه آنچه در حماسه سانسکریت رامایا آمده است، در هند باستان نیز کسانی که فکر می‌کردند حق آنها ضایع شده است در مقابل خانه فردی که فکر می‌کردند به آنها ظلم کرده، بست می‌نشستند و دست به اعتصاب غذا می‌زدند. قدمت این رسم که «دهارنا» نام دارد گویا به ۵ قرن قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد و تنها در سال ۱۸۶۱ میلادی منسوخ و رسما غیر قانونی اعلام شد. در قرون وسطا در ایرلند هم رسم بود که قربانی یک بی‌ عدالتی در مقابل خانه کسی که جفایی به او روا داشته بست بنشیند و از خوردن غذا امتناع کند. در آن زمان اگر اعتصاب کننده جان‌اش را از دست می‌داد گناه مردن‌اش را به حساب صاحب‌خانه می‌نوشتند. گفته می‌شود که این سنت، یعنی اعتصاب غذا یا «روزه سیاسی»، میرات قدیس ایرلندی پاتریک است که در زمان خودش در اعتراض به خدا ۴۵ روز لب به غذا نزده بود.

در سال‌های اخیر چندین اعتصاب غذا تاریخ‌ساز شدند. بدون شک اعتصاب غذا و مرگ بابی سندز، عضو ۲۷ ساله ارتش جمهوری‌خواه ایرلند (IRA) یکی از آنهاست. در جمهوری اسلامی که به اعتصاب غذای زندانیان سیاسی ایرانی توجهی نمی‌شود، خیابانی در تهران در کنار سفارت انگلیس به‌ نام بابی سندز نام‌گذاری شده است. بابی سندز که به جرم نگهداری از اسلحه دستگیر شده بود، همراه ۹ زندانی دیگر در زندان «لانگ کش» اعتصاب غذایی را اول مارس ۱۹۸۱ آغاز کردند. خواست‌های این اعتصاب‌کنندگان بسیار ساده بود، مانند عدم اجبار به پوشیدن لباس زندان، عدم اجبار به کار در زندان، اجازه یک ملاقات در هفته و اجازه تشکیل گروه‌های فرهنگی با شرکت زندانیان. این اعتصاب ۶۶ روز بعد با مرگ بابی سندز در روز ۵ ماه مه ۱۹۸۱ به‌ پایان رسید.

قربانیان اعتصاب غذا در ترکیه

در ترکیه، در دو دهه آخر قرن بیستم، ده‌ها زندانی سیاسی در اعتصاب غذا‌های مختلف جان خود را از دست دادند. در اعتصاب غذای زندانیان وابسته به گروه چپ‌گرای «دوریمچی سول» در سال ۱۹۸۴، چهار نفر از اعتصاب‌کنندگان جان خود را از دست دادند. در سال ۱۹۹۶ در اعتصاب غذای گروه دیگری از زندانیان چپ‌گرا،  ۱۲ نفر از اعتصاب‌کنندگان درگذشتند. این بار بعد از مرگ این ۱۲ نفر، دولت ترکیه برخی از خواست‌های زندانیان اعتصابی را پذیرفت. در سال ۲۰۰۰ میلادی اعتصاب غذای گسترده‌تری با حمایت حزب کارگران کردستان یا پ.ک.ک  همزمان در چندین زندان این کشور آغاز شد. اعتصابی که به گفته منابع غیر دولتی باعث مرگ ۱۰۱ نفر شد. بسیاری در این اعتصاب غذا، که ماه‌ها به طول انجامید و به صورت چرخشی بود، به بیماری‌های درمان‌ناپذیر مبتلا شدند. احمد نجات سزر، رئیس جمهوری وقت ترکیه،  ۴۰۰ نفر از اعتصاب‌کنندگان را که برخی پس از آزادی  به علت عوارض اعتصاب غذا جان خود را از دست دادند، مورد عفو قرار داده و حکم آزادی آنها را صادر کرد.

اعتصاب غذا شیوه‌ای از مبارزه است که در مجامع بین‌المللی به نوعی پذیرفته‌ شده است. تعریف رسمی این شیوه از مبارزه «امتناع داوطلبانه از خوردن غذا و یا مایعات است». در برخی موارد مقامات زندان و یا دولت‌ها دستور به غذا خوراندن با زور به اعتصاب‌کنند‌گان می‌دهند. در سال ۲۰۰۶ سازمان ملل متحد اقدام ارتش آمریکا برای به زور غذا خوراندن به زندانیان گوانتانامو را محکوم کرد. اولین بار اتحادیه بین‌المللی پزشکان در نشست سالانه خود که در ۱۹۷۵ در توکیو برگزار شد، علیه این شیوه موضع گرفت و  پزشکان را از همکاری با مقامات در غذا خوراندن اجباری به کسانی که در اعتصاب غذا هستند منع کرد. سازمان جهانی بهداشت در سال ۱۹۹۸ نیز موضع مشابهی اتخاذ کرد که بر مبنای آن «اگر یک زندانی آگاهانه دست به اعتصاب غذا می‌زند و پزشکان بتوانند سلامت روان او را تائید کنند، هیچ مقامی حق ندارد زندانی را با استفاده از زور و خشونت مجبور به شکستن اعتصاب غذا کند». این مصوبه سازمان جهانی بهداشت  چندی بعد به تصویب شورای رهبران دولت‌های عضو اتحادیه اروپا نیز رسید.

عوارض اعتصاب غذا

 اعتصاب غذا می‌تواند تر، یعنی با استفاده از آشامیدنی، و یا خشک باشد. آنچه مهاتما گاندی در زمان اعتصاب غذا می‌خورد  آب، نمک و چند قاشق آب‌لیمو بود.

امروز کسانی که اعتصاب غذای تر می‌کنند، در کنار آب و نمک از آشامیدنی‌های کم‌کالری دیگر مثل شیر نارگیل و یا چای با کمی شکر هم استفاده می‌کنند. استفاده از این آشامیدنی‌های کم‌کالری به ویژه با قند می‌تواند مدت مقاومت اعتصاب‌کننده را طولانی‌تر سازد. برخی از اعتصاب‌کنندگان از داروهای ویتامین‌دار نیز استفاده می‌کنند. البته در برخی موارد از پسته، بادام و گردوها نیز استفاده می‌شود، ولی بسیاری معتقدند که استفاده از خشکبار برای ریاضت خوب است ولی با قوانین نانوشته اعتصاب غذا همخوانی ندارد. در ایران گویا رکورد اعتصاب غذا متعلق به یحیی رحیمی، از اعضای سازمان فداییان خلق است که در سال ۱۳۵۷ در زندان دیزل آباد کرمانشاه به مدت ۸۰ روز در اعتصاب غذای تر و ۶ روز در اعتصاب غذای خشک بود.

پزشکان تحقیقاتی در رابطه با عوارض اعتصاب غذا و آنچه در بدن اعتصاب‌کننده از روز اول اتفاق می‌افتد انجام داده‌اند. اگر اعتصاب غذایی از روز پنجاهم بگذرد، که به آن نقطه بدون بازگشت می‌گویند، اعتصاب‌کننده تا آخر عمر از عوارض آن رنج خواهد برد.

 آنچه از روز اول اعتصاب غذا اتفاق می‌افتد به شرح زیر است:

– در ۲۴ ساعت اول بدن از ذخیره گلوکز موجود در کبد و عضلات تغذیه می‌کند
– از روز دوم گلوکز یا قند خون کاهش پیدا می‌کند و بدن از اسید چرب و آستون موجود تغذیه می‌کند
– از روز پنجم اعتصاب غذا، برخی از ارگان‌ها مثل کبد و کلیه دچار صدمه می‌شوند. بدنی که دیگر گلوکز و آستون برای تغذیه ندارد شروع به استفاده از چربی‌های ذخیره شده در بدن می‌کند. بدن انسان به طور متوسط بین ۱۰ تا ۱۱ کیلو چربی دارد که می‌توانند تا ۵۰ روز احتیاجات دیگر ارگان‌ها را تامین کند

– از روز هفتم با پایین آمدن پی‌اچ خون، گردش خون دچار اختلال می‌شود وخون کمتری به مغز می‌رسد
–  از روز بیستم بدن آغاز به استفاده از پروتئین‌های عضلات می‌کند. در این مرحله اعتصاب‌کننده با مشکلاتی در حرکت مواجه می‌شود
– بعد از ۳۰ روز اعتصاب غذا، تمام سیستم‌های بدن دچار مشکل می‌شوند. از جمله عوارض این وضعیت، خستگی بسیار و ناتوانی در حرف زدن است
–  از روز پنجاهم اعتصاب‌کننده عملا قدم به نقطه بدون بازگشت می‌گذارد. در این مرحله  مشکلات شنوایی و بینایی، درد شدید کلیه، مشکلات دستگاه گوارشی و کبد، کاهش قابل توجه فشار خون و ضربان قلب، درد عضلات، بی‌خوابی، خستگی شدید، احساس سرما در تمام بدن، سرگیجه و بیهوشی از عوارضی هستند که می‌توانند مرگ اعتصاب‌کننده را در هر لحظه رقم بزنند.

البته استرس و ناراحتی‌های فیزیکی قبلی اعتصاب‌کننده نیز می‌توانند در مدت بسیار کوتاه‌تری باعث مرگ او بشوند. هدی صابر تنها پس از ۱۰ روز اعتصاب غذا به دلیل ایست قلبی درگذشت. اکبر محمدی نیز در نهمین روز اعتصاب غذای خود درگذشت.