دیدار دو روزه حسن روحانی از مسکو که ۹امین ملاقات رئیس جمهوری اسلامی ایران با همتای روس‌اش ولادیمیر پوتین است، با امضای ۱۵ سند همکاری در زمینه‌های مختلف به پایان رسید.
امضای این ۱۵ توافق‌نامه البته دلیل اصلی سفر حسن روحانی به مسکو نبود، اگرچه برخی از این اسناد، چون تفاهم‌نامه در زمینه حمل و نقل مواد هسته‌ای، تفاهم میان شرکت ملی نفت و شرکت زمین‌شناسی «روس کیالوگیا» جهت اکتشاف میدان‌های نفتی جدید، و توافق همکاری با گازپروم روسیه، از اهمیت قابل توجهی برخوردار هستند.
ایران «همسایه خوب و قابل اعتماد»
ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه در پایان این دیدار در جریان کنفرانس مطبوعاتی مشترکی با حسن روحانی به روابط ۵۰۰ ساله دو کشور اشاره کرد و جمهوری اسلامی را «همسایه‌ای خوب و شریکی قابل اعتماد و با ثبات خواند». رئیس جمهوری روسیه رشد ۷۰ درصدی مبادلات بازرگانی سال گذشته بین دو کشوررا «بی‌نظیر» توصیف کرد. البته مهدی سنائی، سفیر جمهوری اسلامی در مسکو رشد مبادلات بازرگانی بین دو کشور در سال ۲۰۱۶ را ۸۰ درصد اعلام کرد که بیانگر این است که گویا دو کشور در مورد آمار مبادلات بازرگانی اتفاق نظر ندارند.
ولادیمیر پوتین همکاری‌های ایران و روسیه در زمینه بین‌المللی را نیز بسیار مثبت ارزیابی کرد و گفت: «در این رابطه نیز ما در سال‌های اخیر به نتایج ملموسی دست یافته‌ایم». حسن روحانی هم به نوبه‌ی خود بر دستاوردهای همکاری‌های منطقه‌ای با روسیه تأکید ورزید و گفت: «هدف نهایی مشترک ما تقویت صلح و ثبات در منطقه است و توسعه روابط دو کشور علیه هیچ کشور ثالثی نیست». بهرام قاسمی، سخنگوی وزارت خارجه جمهوری اسلامی نیز گفت رهبران دو کشور «به دنبال پایان سریع بحران سوریه و مبارزه با تروریسم و افراطی‌گری در منطقه هستند».
مثلث روسیه – ایران – ترکیه
برخلاف اظهارات رسمی مقامات دو کشور، یکی از اختلافات عمده تهران و مسکو در رابطه با سوریه است. دیدار حسن روحانی با ولادیمیر پوتین ادامه روندی است که درماه دسامبر گذشته برای سر و سامان دادن به بحران سوریه از سوی روسیه آغاز شده است. مسکو در ماه دسامبر ۲۰۱۶ محور ایران – روسیه در سوریه را تبدیل به مثلثی کرد که ضلع سوم آن را ترکیه‌ی رجب طیب اردوغان تشکیل می‌دهد. نزدیکی روسیه به ترکیه در رابطه با بحران سوریه در این ماه‌ها در حدی گسترش یافت که سران ارتش دو کشور نشستی را در آنتالیا برگزار کردند که میهمان سوم آن نه ایران، بلکه ایالات متحده‌ی آمریکا بود.
پیتر تویچیکانف، پژوهشگر «بنیاد کارنگی برای صلح بین‌المللی» معتقد است که دیدگاه‌های ایران و روسیه در رابطه با بحران سوریه کاملا متفاوت هستند. پیتر تویچیکانف می‌گوید چنان که سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، و برخی دیگر از مقامات عالی‌رتبه این کشور اشاره کرده‌اند، برای روسیه، «بشار اسد به عنوان یک شخصیت سیاسی از هیچ اهمیتی برخوردار نیست و رئیس جمهور ماندن او خط قرمز مسکو به حساب نمی‌آید. روسیه آمادگی دارد درباره انتقال قدرت از رژیم اسد به گروه‌های جدید، حتی با مخالفان مسلح رئیس جمهور کنونی سوریه نیز مداکره کند».
تحلیلگر روس «بنیاد کارنگی برای صلح بین‌المللی» در اشاره به مواضع جمهوری اسلامی در همین رابطه می‌افزاید: «برای ایران در قدرت ماندن بشار اسد اهمیت حیاتی دارد، زیرا این مساله با هژمونی ایران در منطقه در ارتباط است». کنار گذاشتن بشار اسد با توجه به رقابت جمهوری اسلامی با کشورهای عربی، به ویژه پادشاهی سعودی، شکستی بزرگ برای استراتژی جمهوری اسلامی ایران در منطقه به حساب می‌آید.
ایران، ابزاری در دست مسکو
پیتر تویچیکانف به اهمیت همکاری کنونی با ایران از دید کرملین نیز اشاره می‌کند. این تحلیلگر معتقد است که «پوتین به دلایل استراتژیک می‌خواهد به غرب بقبولاند که دارای روابط ویژه‌ای با جمهوری اسلامی است و می‌تواند بهترین میانجی در روابط بین جمهوری اسلامی با آمریکا و اروپا باشد». در این رابطه، دیدار بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسراییل، و رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه، با ولادیمیر پوتین را نباید نادیده گرفت.
اسرائیل و ترکیه، و به طور غیر مستقیم آمریکا، برای کرملین پیام فرستاده‌اند که حاضر به همکاری با روسیه در بحران سوریه هستند ولی به صورت مشروط. شرط این همکاری، کوتاه کردن دست ایران و حزب‌الله از سوریه است. آینده روابط کاخ سفید با کرملین تا حدی در گرو نوسانات در روابط مسکو با تهران است. این نوسانات شاید مهم‌ترین دلیل سفر حسن روحانی و محمد‌جواد ظریف به مسکو باشد. البته واکنش جمهوری اسلامی به این شرط، با تشکیل «سپاه آزادسازی جولان»، نیز بلافاصله بود. رسانه‌های اسراییل تشکیل این سپاه را تهدیدی جدی برای این کشور می‌دانند.
ایران و روسیه، همکاری تاکتیکی
منابع کشورهای عربی تلاش دارند خروج ایران و نیروهای وابسته به این کشور از سوریه را در دستور کار دور پنجم مداکرات صلح سوریه در ژنو بگنجانند. روزنامه اسراییلی «جروزالم پست» در گزارشی صحبت از توافق اسراییل و آمریکا با روسیه برای محدود کردن حضور جمهوری اسلامی در سوریه می‌کند. شاید صحبت از «توافق» کمی شتاب‌زده باشد، ولی در میان‌مدت این امکان وجود دارد زیرا برای روسیه همکاری با ایران بیش از آنکه استراتژیک باشد، تاکتیکی است.
اظهارات وزیر خارجه جمهوری اسلامی در مسکو مبنی بر اینکه «روسیه در صورت لزوم می‌تواند برای مبارزه با داعش و شبه نظامیان افراطی در سوریه از پایگاه‌های نظامی ایران استفاده کند»، در حالی که قانون اساسی جحمهوری اسلامی واگذاری پایگاه‌های نظامی به کشورهای خارجی را غیر مجاز می‌داند، و همچنین پرواز جنگنده‌های روس در تابستان گذشته از پایگاه نوژه در همدان که با واکنش سخت جناح‌هایی از خود نظام مواجه شد، حکایت از اهمیتی است که حمایت روسیه در این مقطع زمانی می‌تواند برای جمهوری اسلامی داشته باشد. آخرین باری که نیروهای نظامی یک کشور خارجی از پایگاه‌های ایرانی استفاده کردند به دوران جنگ جهانی دوم باز می‌گردد.
انزوای جمهوری اسلامی در منطقه
یکی دیگر از دلایلی که در این برهه زمانی حکومت ایران محتاج به حمایت روسیه است، حملات روزافزون کشورهای منطقه به جمهوری اسلامی است. در حاشیه ۲۸امین اجلاس سران اتحادیه عرب که ۹ فروردین در اردن برگزار شد، ملک سلمان پادشاه سعودی، و ملک عبد‌الله پادشله اردن، در بیانیه مشترکی جمهوری اسلامی را متهم به «دخالت در امور داخلی کشورهای منطقه، شعله‌ور کردن فتنه، فرقه‌گرایی و حمایت از تروریسم» کردند.
وزیر خارجه مصر نیز در حاشیه همین نشست از ایران خواست به قواعد عرف همسایگی و عدم دخالت در امور داخلی کشورهای عربی احترام بگذارد. عبدالفتاح السیسی، رئیس جمهور مصر نیز در خاتمه دیدار به حمد بن عیسی آل‌خلیفه، امیر بحرین، بدون نام بردن از جمهوری اسلامی، علاوه بر ضرورت مبارزه با گروه‌های تروریستی در این امیر‌نشین، امنیت بحرین و خلیج فارس را «بخشی از امنیت ملی مصر» خواند. بحرین بار‌ها جمهوری اسلامی را متهم به حمایت از گروه‌های مسلح در این امیر‌نشین کرده است.
همچنین امر‌الله ایشلر مشاور ویژه رئیس جمهوری ترکیه، با حمله‌ای شدید و بی‌سابقه به جمهوری اسلامی، اقدامات ایران در منطقه را «فتنه‌برانگیز» نامید و ادعا کرد، ضرری که ایران به وحدت جهان اسلام زده، بیش از ضرر اسراییل است. امر‌الله ایشلر اضافه کرد: «ایران بر اساس نگرانی‌های مذهبی و سیاست‌های ایدئولوژیک خود همه نوع حمایتی از جمله اعزام نیرو به سوریه کرده و آبرو و جایگاه خود را نزد مردم مسلمان» از دست داده است.
حملات علیه جمهوری اسلامی ایران به منطقه خلاصه نمی‌شود. در آن سوی اقیانوس، در ایالات متحده آمریکا نیز حملات علیه ایران به طور روزانه صورت می‌گیرد. مایک پنس، معاون ریاست جمهوری آمریکا، بار دیگر اعلام کرد که رفتار و عملکرد جمهوری اسلامی تحت نظر قرار دارد و ایالات متحده «اجازه نخواهد داد ایران جنگ‌افزار هسته‌ای تولید کند». نیکی هیلی، سفیر آمریکا در سازمان ملل متحد نیز ضمن انتقاد مجدد از توافق هسته‌ای گفته است: «ما مانند شاهین ایران را زیر نظر خواهیم داشت و هر اقدام نامناسب این کشور پاسخی مناسب دریافت خواهد کرد».
این در حالیست که واکنش حکومت ایران نسبت به این مواضع جز تکذیب چیز دیگری نیست. بهرام قاسمی، سخنگوی وزارت خارجه مانند همیشه تمامی این اتهامات را رد و معاون رئیس جمهوری آمریکا را مهتم به «ایران‌هراسی» و «ادامه سیاست‌های خصمانه و یک‌جانبه علیه ملت و دولت ایران» کرد.
احمد رأفت
