همه‌پرسی در مورد جدایی اقلیم کردستان از عراق، با وجود مخالفت‌ها و هشدار‌ها، برگزار شد. ۷۳ درصد از ۵ میلیون و ۲۰۰ هزار نفری که در سه استان تشکیل‌دهنده این اقلیم و مناطق کردنشین مورد مناقشه، واجد شرایط بودند رای خود را به صندق انداختند. آرای موافق جدایی از عراق بر اساس آنچه اعلام شده، نزدیک به ۹۳ درصد است.
در برگه‌های همه پرسی، پرسش «آیا می‌خواهید منطقه کردستان و مناطق کردنشین خارج از اقلیم، کشوری مستقل شود» به چهار زبان کردی، عربی، ترکی و سورانی نوشته شده بود. در اقلیم کردستان عراق، و مناطق مورد مناقشه، تنها کردهای سنی، شیعه، ایزدی، یهودی، زرتشتی و مسیحی زندگی نمی‌کنند. بخشی از ساکنان این منطقه را عرب‌ها، ترکمن‌ها، آشوری‌ها، کلدانی‌ها و ارامنه نیز تشکیل می‌دهند.
بخشی از جمعیت این اقلیت‌ها، به ویژه ترکمن‌ها و آشوری‌ها، نگران حقوق خود در آینده هستند، و نمایندگان آنها در پارلمان اقلیم کردستان عراق مخالفت خود را با این همه‌پرسی اعلام کرده بودند. برخی دیگر، چون عرب‌های این منطقه که همگی سنی هستند، از این تصمیم اقلیم حمایت می‌کنند. دو روز بعد از برگزاری همه‌پرسی، شماری از رهبران قبایل و عشیره‌های عرب سنی، نه تنها به نمایندگی از ساکنان اقلیم و مناطق مورد مناقشه چون کرکوک و صلاح‌الدین، بلکه نینوا، انبار و حتی حومه بغداد، در اربیل جمع شدند و حمایت خود را از همه‌پرسی اعلام کردند.
حمایت عرب‌های سنی از همه‌پرسی
دلیل حمایت عرب‌های سنی ار همه‌پرسی در اقلیم کردستان را باید در نارضایی آنها از عملکرد دولت شیعی در بغداد یافت. دولت‌های شیعه‌‌ای که پس از سقوط رژیم صدام حسین در بغداد بر سر کار آمدند، نقشی برای عرب‌های سنی در این کشور قائل نیستند. پس از ورود داعش به صحنه سیاسی عراق و تشکیل حکومت اسلامی، در برخی از مناطق این کشور، چند میلیون عرب سنی مجبور به ترک خانه‌های خود شدند. بیش از یک میلیون از این عرب‌های سنی به اقلیم کردستان پناه بردند و هنوز هم، اگرچه بخش عمده مناطق تحت اشغال حکومت اسلامی آزاد شده است، به شهرها و روستاهای خود باز نگشته‌اند.
دلیل عدم بازگشت این آوارگان جنگی، واهمه از حضور حشدالشعبی در مناطق آزاد شده است. این شبه‌نظامیان شیعی که به گفته رهبران‌شان از حمایت کامل نیروهای قدس و قاسم سلیمانی برخوردار هستند و او را فرمانده خود می‌دانند، بنا بر گزارش‌های رسانه های محلی و سازمان‌های بین‌المللی چون دیده‌بان حقوق بشر و عفو بین‌الملل سرگرم پاکسازی مناطق آزاد شده از عرب‌های سنی و متهم به جنایات بسیاری هستند.
همه‌پرسی در اقلیم کردستان عراق، بحران جدیدی را در منطقه‌ی آشوب‌زده خاورمیانه رقم زده است. بحرانی که اگر مهار نشود، شاید جبهه جنگ دیگری را بگشاید. البته بسیاری معتقدند که فضای پرالتهاب این روز‌ها در هفته‌های آینده فروکش خواهد کرد. سخت‌ترین مواضع در رابطه با این همه‌پرسی را دولت‌های بغداد، تهران و آنکارا اتخاذ کرده‌اند.
همه‌پرسی بدون تعهد
در مورد این همه‌پرسی باید گفت که در حقیقت یک نظرسنجی بیشتر نبوده و نیست. این همه‌پرسی، چنانکه بارها و بارها مقامات اقلیم کردستان عراق، قبل و بعد از برگزاری آن اعلام کرده‌اند، از نظر قانونی هیچگونه تعهدی ایجاد نمی‌کند. اقلیم کردستان، به گفته نخجیروان بارزانی، رئیس دولت خودگران اربیل، بخشی از جمهوری فدرال عراق است و تا زمانی که که گفتگوها برای جدایی از این کشور با دولت بغداد به نتیجه نرسند، این چنین خواهد ماند. در نشست‌های مطبوعاتی روزهای بعد از همه‌پرسی مقامات کرد نیز همیشه پرچم عراق در کنار پرچم اقلیم دیده شده است.
یک حقوقدان عراقی، عرفان الشیبانی، به کیهان لندن می‌گوید «ادعای حیدر العبادی مبنی بر غیرقانونی بوده همه‌پرسی از نظر قانونی بی اساس است، زیرا سنجش افکار نمی‌تواند غیرقانونی باشد. این ادعا در صورتی می‌توانست صحت داشته باشد که این همه‌پرسی با هدف اعلام جدایی بلافاصله پس از انجام آن صورت می‌گرقت». دلیلی هم که عالی‌ترین مرجع شیعیان عراق، آیت‌الله علی سیستانی، با وجود تقاضاهای مکرر مقامات جمهوری اسلامی ایران و برخی رهبران سیاسی عراق، سکوت کرد غیر اجرایی بودن این همه‌پرسی است.
سفرهای ناکام مقامات جمهوری اسلامی
دفتر آیت‌الله سیستانی در پاسخ به پرسش کیهان لندن در این رابطه اعلام کرد: «اتفاقی نیافتاده است که ایشان موضعی بگیرند. کردهای عراق تمایلات خود را اعلام کردند، و این حق هر انسانی است که نظرات خود را بیان کند. البته ایشان معتقدند که اقلیم کردستان عراق باید در چارچوب قانون اساسی عمل کند». جمهوری اسلامی ایران، چند هفته قبل از برگزاری این همه‌پرسی در اقلیم کردستان عراق، محمود هاشمی شاهرودی را برای دیدار با آیت‌الله علی سیستانی راهی نجف کرده بود. هدف از دیدار با رهبر شیعیان عراق، که البته حاضر به ملاقات با محمود هاشمی شاهرودی نشد، گرفتن فتوایی علیه همه‌پرسی بود.
همزمان با سفر محمود هاشمی شاهرودی به بغداد و نجف، قاسم سلیمانی نیز به اربیل، سلیمانیه و کرکوک سفر کرده بود. این سفر نیز بی نتیجه ماند. فرمانده نیروهای قدس نه تنها نتوانست مسعود بارزانی را متقاعد به عدم برگزاری همه‌پرسی کند، بلکه نتوانست حتی همراهی احزاب کردی نزدیک به جمهوری اسلامی ایران چون حزب «گوران» و یا «جماعت اسلامی» را به دست آورد. این دو حزب، ساعاتی قبل از باز شدن حوزه‌های رای‌گیری، در دو بیانیه جداگانه هواداران‌شان را دعوت به شرکت در همه‌پرسی و گفتن «آری» به استقلال کردستان کردند.
صداهای متفاوت در ایران
اگر در جمهوری اسلامی ایران مقامات رسمی سیاسی و نظامی از ادبیات تهدید نظامی و تحریم استفاده می‌کنند، برخی نیز این سیاست را به باد انتقاد گرفته‌اند. علی مطهری، نایب رئیس مجلس شورای اسلامی، معتقد است جمهوری اسلامی «باید از حساسیت خود بکاهد و از اعمال خشونت خودداری کند». داود هرمیداس باوند، دیپلمات سابق و استاد علوم سیاسی، شک ندارد که استقلال کردستان عراق «در درازمدت می‌تواند به نفع ایران باشد»، بنابراین جمهوری اسلامی، به گفته این استاد دانشگاه ،«باید به نوعی عمل کند که کردهای ایران را مرجع و پناهگاه خود بدانند.»
صادق زیباکلام، یک استاد دیگر دانشگاه، نیز مخالف سیاست کنونی جمهوری اسلامی ایران در قبال همه‌پرسی در اقلیم کردستان عراق است. صادق زیباکلام می‌گوید: «حق تعیین سرنوشت، حقی است که به همه اقوام و اقلیت‌ها در هر کجا که هستند تعلق می‌گیرد. همانطوری که مردم اسکاتلند این حق را دارند که در رابطه با باقی ماندن در بریتانیا یا جدایی از آن تصمیم بگیرند، مردم اقلیم کردستان عراق نیز از این حق برخوردارند.»
لحن تند و رزمایش نظامی سپاه در مرز با اقلیم کردستان عراق و تهدید به تحریم‌های اقتصادی به گفته برخی از کارشناسان نمی‌تواند طولانی‌مدت باشد و یا حتی اجرایی شود، اگرچه وزارت راه و شهرسازی جمهوری اسلامی بر بخشنامه ای از شرکت‌های حمل و نقل خواسته است از بردن فرآورده‌های نفتی به اقلیم کردستان عراق خودداری کنند. ولی تا کنون هیچ دستوری برای توقف دیگر صادرات به اقلیم کردستان عراق صادر نشده است، و گذرگاه‌های مرزی تا زمان تهیه این گزارش باز بودند و رفت و آمد کامیون‌ها ادامه داشت.
صداهای متفاوت در ترکیه
رجب طیب اردوغان نیز این روز‌ها در اشاره با همه‌پرسی در اقلیم کردستان عراق از لحن تندی استفاده می‌کند. رئیس جمهور ترکیه تهدید به بستن مرزها کرده است: «وقتی مرزها را بستیم و گرسنه شدند خواهند فهمید استقلال چیست». البته مرزهای ترکیه نیز هنور باز هستند و محصولات این کشور چون گذشته راهی بازارهای اقلیم کردستان می‌شوند.
نهاد زیبکچی، وزیر اقتصاد ترکیه در گفتگو با روزنامه حریّت می‌گوید «این همه‌پرسی تاثیری بر روابط اقتصادی ما با اقلیم کردستان نخواهد داشت و این روابط مانند گذشته ادامه پیدا خواهند کرد». نهاد زیبکچی می‌افزاید: «منافع ملی ما حکم می‌کند که روابط اقتصادی با اقلیم کردستان را حفظ کنیم و تا کنون نیز در دولت هیچگونه تصمیمی برای تغییر این روابط در دستور کار هم قرار نگرفته است». ترکیه در بازار اقلیم کردستان عراق با مبادلاتی برابر با دو و نیم میلیارد دلار در سال، حرف اول را می‌زند. ماهیر نوای، سخنگوی «آک پارتی»، حزب رجب طیب اردوغان، نیز می‌گوید «ما با اقلیم کردستان همیشه روابط خوبی داشتیم و به همان شیوه ادامه خواهیم داد». یگیت بلوت، مشاور ارشد رجب طیب اردوغان نیز معتقد است «استقلال کردستان در نهایت به نفع ترکیه خواهد بود.»
اقدام نظامی نامتحمل
کارشناسان امور منطقه اقدام نظامی ترکیه در اقلیم کردستان عراق را نیز نامتحمل می‌دانند. وضعیت در شمال عراق قابل مقایسه با سوریه نیست. ترکیه در شمال عراق، برخلاف سوریه، دارای متحدین بومی نیست و از حمایت روسیه نیز برخوردار نخواهد شد، چون روسیه به این همه‌پرسی با نظر موافق نگاه می‌کند. الکساندر نواک، وزیر انرژی روسیه صحبت از «لزوم تدوام پروژه‌های نفتی با کردستان» می‌کند و معتقد است «ترکیه نیز نفعی در توقف صدور نفت از اقلیم ندارد.»
علاوه بر این عوامل، نباید از نظر دور داشت که اقدام نظامی ترکیه علیه اقلیم کردستان عراق، با توجه به جمعیت بالای کردها در این کشور، می‌تواند بحرانی داخلی را دامن بزند. آمریکا، اروپا، روسیه و جهان عرب نیز اگرچه زمان برگزاری این همه‌پرسی را مناسب نمی‌دانستند ولی تاکید دارند که واکنش‌های دولت‌های بغداد، تهران و آنکارا نباید از مرز تهدید عبور کرده و به خشونت بیانجامد.
چشم‌انداز مذاکرات
فلاح مصطفی بکر، وزیر خارجه اقلیم کردستان عراق از کشور‌های غربی خواست به آغاز روند گفتگو با دولت فدرال عراق برای یافتن راه حلی مسالمت‌آمیز کمک کنند «زیرا ما نه اولین ملتی هستیم که خواهان استقلال است و نه آخرین خواهیم بود». یان کوبیس، نماینده ارشد سازمان ملل متحد در عراق، در خاتمه ملاقات با ابراهیم ال‌جعفری، وزیر خارجه دولت حیدر العبادی، گفت سازمان ملل آماده میانجیگری «برای حل مشکلات بین بغداد و اربیل است». هدر نائورت، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا نیز از آمادگی این کشور برای «تسهیل مذاکرات بین دو طرف» می‌گوید. سخنگوی وزارت خارجه آمریکا تاکید دارد که با وجود مخالفت کشورش با برگزاری این همه‌پرسی، «روابط ما با کردها تغییر نخواهد کرد». دولت فرانسه نیز آمادگی خود را برای تسهیل مذاکرات بین مسعود بارزانی و حیدر العبادی اعلام کرده است.
ایاد علوی، معاون ریاست جمهوری عراق که رهبری «وفاق ملی عراق» را عهده‌دار است، طرحی را برای بازگیری مذاکرات بین بغداد و اربیل تهیه کرده است. جزییات این طرح، که مسعود بارزانی، رئیس حکومت اقلیم کردستان، پنجشنبه موافقت خود را با آن اعلام کرد، افشا نشده است. منابعی در بغداد می‌گویند این طرح برگزاری یک همه‌پرسی برای استقلال کردستان با موافقت پارلمان بغداد را در بر می‌گیرد و در ازای آن کردستان مستقل متعهد می‌شود که با عراق کنفدراسیونی را تشکیل دهد. در صورتی که این گمانه‌زنی واقعیت داشته باشد، تا حدی نگرانی ایران و ترکیه نیز که از عواقب تاثیر استقلال کردستان بر کردهای این دو کشور واهمه دارند، برطرف خواهد شد.
احمد رأفت
