بهجت امید – مهاجرت یکی از حادترین مسایل جهان پرتلاطم امروز است. این مهم که مهاجرت در گستره‌ی ادبی چه ابعادی به خود گرفته، ولی کمتر مورد بحث قرار می‌گیرد. نمایشگاه کتابی در شهر بن آلمان، برای جبران این کمبود، تنها موضوع مهاجرت را در مرکز کار خود قرار داده و تازه‌های ادبی در این زمینه را به نمایش می‌گذارد. یک ناشر ایرانی هم در این نمایشگاه شرکت دارد.
«ادبیات نوین جهانی»، عنوانی است که زیگفرید لوفلر، معروف‌ترین نظریه‌پرداز و منتقد ادبی اتریشی، برازنده‌ی آثاری می‌داند که از قلم نویسندگان مهاجر تراویده است. با این‌حال چشم‌اندازهای ادبیات مهاجرت کمتر در نمایشگاه‌های اروپایی کتاب مورد بحث و گفت‌وگو قرار می‌گیرند.
شهر بن آلمان، از یازده سال پیش طرح و معرفی این ژانر ادبی را در دستور کار خود قرار داده و هر سال تازه‌ترین آثار منتشرشده به زبان آلمانی را در نمایشگاهی به کتاب‌دوستان عرضه می‌کند. امسال نیز «خانه‌ی تاریخ آلمان فدرال» در این شهر از ۲۳ نوامبر میزبان دوره‌‌ی جدید «نمایشگاه کتاب مهاجرت» است که با عنوان «رسیدن، پیوستن و با هم سر و سامان‌دادن» به مدت ۴ روز برگزار می‌شود. جلسات داستان‌خوانی و بحث و گفت‌وگو، «روز آفریقا»، نشست‌ها و سخنرانی‌های علمی و اجتماعی، هم‌چنین مراسم اعلام نتایج مسابقه‌ی ادبی ۲۰۱۷، از جمله برنامه‌های این نمایشگاه است.
ناشر پناهنده
«نشر سوژه»»، یکی از ناشران ایرانی فعال در زمینه‌ی نشر ادبیات مهاجرت، تنها انتشاراتی است که امسال نیز در این نمایشگاه شرکت می‌کند. مجید محیط، مدیر این نشر، خود به گروه پناه‌جویان ایرانی‌ای تعلق دارد که در سال ۱۹۹۰ وارد آلمان شد و در این کشور به کار و زندگی پرداخت. او در سال ۱۹۹۶ انتشارات «سوژه» را بنا نهاد و انجمن قلم آلمان (پن) در سال ۲۰۱۵ جایزه‌ی ۱۰ هزار یورویی «هرمان کستن» را به دلیل «تلاش مستمر و تاثیرگذار در جهت کار نویسندگانی که نمی‌توانند یا نمی‌خواهند در وطن خود زندگی و فعالیت کنند» به این نشر اهدا کرد.
نشر آثار نویسندگان وطنی
البته «نشر سوژه» تنها به چاپ آثار قلم‌به‌دستانی که در برون‌مرز ساکن شده‌اند، همت نمی‌کند، بلکه کتابهای «نویسندگان وطنی» را هم به بازار عرضه می‌کند. رمان «ترلان» از فریبا وفی، نویسنده‌ی موفق ایرانی یکی از این کارهاست که در سال ۲۰۱۷ به دریافت جایزه‌ی ادبی «لیبراتور» آلمان نایل آمد. رای کتاب‌خوانان که از طریق امکانات دنیای مجازی و با یک کلیک به «صندوق نامزدهای جایزه» منتقل شد، در گزینش «ترلان» نقش مهمی بازی کرد. در این راه «کارزار همبستگی» که همین ناشر در شبکه‌های اجتماعی به راه انداخت و ایرانیان سراسر جهان را به انتخاب این رمان فراخواند، تعیین‌کننده بود.
رمان «ترلان»، به داستان زندگی دو دختر به نام‌های ترلان و رعنا می‌پردازد که با آرزوی پاسبان شدن راهی تهران می‌شوند. فهیمه فرسایی، نویسنده و منتقد ادبی، در رابطه با انگیزه‌ی آنها می‌نویسد، این دو «برای آنکه از شرّ زور و قلدری مردان خانواده نجات پیدا کنند، در آموزشگاه به زور و قلدری فرمانده و مراجع بالاتر از او تن می‌دادند، به امید آنکه روزی «آجان بشوند» و با نمایش قپه‌های روی دوش، بر نکبت زندگی غلبه کنند.»
این منتقد هم‌چنین پس از بررسی خصوصیات ترلان، آنها را با ویژگی‌های قهرمان زن رمان «پرنده من» فریبا وفی مقایسه می‌کند و می‌نویسد: «شخصیت اصلی «ترلان»، مانند «پرنده من»، زن جوانی است که مرحله‌ی تعیین‌کننده‌ای از زندگی خود را پشت سر گذاشته و پس از پا گذاشتن به برهه‌ای جدید و درگیر‌شدن با چالش‌های تحلیل‌برنده‌‌ی آن، به بازنگری گذشته و طرح‌ریزی آینده‌ی خود نشسته است. تفاوت ترلان با همسر فرمانبر «پرنده من» در این است که دومی تصویر روشنی از زندگی مطلوب خود ندارد و ترلان از ابتدا در آرزوی نویسنده شدن است؛ آرزویی که چگونگی برآوردن آن به موضوع محوری داستان شکل می‌بخشد و سرانجام هم وزش نسیم خنک آفرینندگی، رسیدن به آن را نوید می‌دهد.»
برنامه‌های داستان‌خوانی «ایرانی» در نمایشگاه
امسال «نشر سوژه» برنامه‌های متعددی در رابطه با معرفی کتابهای تازه‌منتشرشده‌ی خود در نمایشگاه ارائه می‌دهد: داستان‌خوانی گریت وستمن (کتاب محمود فلکی)، میترا گاست نویسنده‌ی آلمانی ایرانی‌تبار (از رمان «تو به خاطر خواهی آورد») و سلیمان توفیق نویسنده‌ی سوری («من امید را رام می‌کنم») از جمله این برنامه‌ها است. علاو بر این، فهیمه فرسایی نیز برای روخوانی از کتاب «شب شرقی ـ غربی نسرین» به نمایشگاه دعوت شده است. این کار پیشتر با عنوان «کاساندرا مقصر است» به فارسی منتشر شده بود.
برای آشنایی با چگونگی فعالیت «نشر سوژه» در «نمایشگاه کتاب مهاجرت» با مجید محیط گفت‌وگو کرده‌ایم.
بهجت امید: شما سال‌هاست که در این نمایشگاه شرکت می‌کنید. فعالیت‌های امسال «نشر سوژه» ولی چشمگیرتر است. آیا این امر رابطه‌ای با تعداد آثاری که در این سال منتشر کرده‌اید، دارد؟
مجید محیط: بله، اینکه امسال حضور «نشر سوژه» چشمگیرتر از هر سال است، گذشته از اینکه باعث خوشحالى من است، به خاطر انتشار چندین اثر جدید هم هست که در کنار کیفیت بسیار خوب این آثار، از نظر محتوا و موضوع هم در راستاى اهداف نمایشگاه بن قرار دارد.
رمان جدید میترا گاست (دومین رمان منتشر شده از او در «نشر سوژه») محتواى مهاجرت و موضوع تعلق فرهنگى را در بر دارد. داستان دخترى ایرانى که براى پاسخ‌گویى به این پرسش به توصیه یکى از دوستان آلمانى‌اش مدتى به ایران باز می‌گردد و خاطرات خود را مرور می‌کند و از طریق خانواده خود و مرور خاطرات و صحبت با آنها، تاریخى فشرده از ایران قبل و پس از انقلاب به خواننده مى‌دهد.
داستان‌خوانی کتاب «پرندگان شب» اثر پاسکال مانوکیان نویسنده‌ی فرانسوی ارمنی‌تبار، توسط مترجم آلمانی این کتاب صورت مى گیرد. این رمان حاوى داستانى است از سه پناهنده از کشورهاى سریلانکا، ملداوى و سومالى که به‌طور غیرقانونى در پارکى در پاریس زندگى می‌کنند. مانوکیان خبرنگار فرانسوى است که بارها جوایز متفاوتى در رابطه با نوشته‌هایش دریافت کرده است و این کتاب در فرانسه با استقبال فراوان روبرو شده است.
سلیمان توفیق نویسنده‌ی سرشناس سورى ساکن آلمان است که به زبان آلمانى شعر، داستان و مقاله می‌نویسد. او هم‌چنین برنامه‌های رادیویی مختلفی را در رادیوهای آلمانی در زمینه‌ی ادبیات و موزیک تهیه کرده و می‌کند.
«من امید را رام می‌کنم» اولین مجموعه‌ی شعر اوست که در سال ۲۰۱۷ در „نشر سوژه» انتشار پیدا کرده. موضوعات شعرهاى این مجموعه بیشتر به مسائل هویت، زبان و موقعیت کنونى سوریه و اروپا مى‌پردازد.
ـ انتخاب این نویسندگان به چه شکلی صورت می‌گیرد؟
ـ انتخاب نویسندگان و عنوان‌ها بر پایه‌ی سه اصل صورت مى‌گیرد: نخست موضوع مرکزى نمایشگاه، سپس عنوان کتاب‌هاى منتشر شده‌ی ما در سال جارى و سوم امکانات مالى نشر براى اجراى برنامه‌هاى شعر یا داستان‌خوانى در شهر میزبان نمایشگاه.
ـ همکاری «نشر سوژه» با نمایشگاه به چه صورت است؟
ـ براى شرکت در این نمایشگاه هزینه‌اى از سوى نمایشگاه بن به عنوان حق شرکت در نمایشگاه برای ناشران در نظر گرفته شده که باید پرداخت. این درواقع هزینه‌ی غرفه‌ای است که در آن کتاب‌ها به نمایش گذاشته می‌شود. مخارج جنبى هم به‌عهده‌ی ناشران شرکت‌کننده در نمایشگاه است.
ـ اصولا «نشر سوژه» در سال چند کتاب منتشر می‌کند؟ آیا برای انتشار این کتاب‌ها کمک‌هایی از نهادهای آلمانی دریافت می‌شود؟
ـ تعداد عنوان‌هاى «نشر سوژه» سالانه در حال حاضر حدود ده تا پانزده عنوان است که در حال حاضر نیمی از آن به ترجمه‌ی آثار از زبان‌های مختلف به آلمانی اختصاص دارد.
در سال‌هاى اخیر به تعداد عنوان‌هاى ترجمه شده‌ی نشر اضافه شده. در آلمان از طریق نهادهای متفاوتى با توجه به زبان اصلى متن، می‌توان تقاضاى کمک مالى کرد که این تقاضا پس از بررسى محتوا و کیفیت ترجمه، قبول یا رد می‌شود. البته این نهادها در صورت پذیرش تقاضا تنها بخشی از هزینه‌های ترجمه را تامین می‌کنند و نه تمامی آن را.
ـ در ابتدا در برنامه‌ی شما کتابهای نویسندگان ایرانی بیشتر دیده می‌شد. در حال حاضر ولی به انتشار آثار نویسندگان غیرایرانی هم روی آورده‌اید؛ چرا؟
ـ دلیل نشر آثار نویسندگان غیرایرانى در سال‌های اخیر شاید مانیفست «نشر سوژه» باشد. بخش اعظمى از نویسندگان ما نویسندگانى هستند که به زبان دوم مى‌نویسند و این نویسندگان در کشورهاى مختلف زندگی می‌کنند. گذشته از نویسندگان بسیار خوبى که به زبان آلمانى به عنوان زبان دوم تولید اثر ادبى مى‌کنند و بخشی از سرمایه‌های غنی ادبی «نشر سوژه» را تشکیل می‌دهند، در کنار ترجمه‌ی آثار فارسی (که تا کنون به جز رمان موفق «ترلان»، اکثرا در حیطه‌ی ترجمه شعر بوده است)، بخش زیادى از تولیدات ادبى شامل ادبیات فرانکوفونی یا در واقع زبان فرانسوى رایج در کشورهایى که در مستعمره‌ی فرانسه بوده‌اند، می‌شود که این کتاب‌ها از فرانسه به آلمانى ترجمه می‌شوند.
این نوع ادبیات به‌خاطر موضوعات بسیار جدید و کیفیت ادبى بسیار خوب مورد استقبال قرار می‌گیرند. ادبیات فرانکوفونی در فرانسه، جزیى از ادبیات فرانسه به شمار مى‌آید و خوانندگان زیادى دارد ولى در آلمان نویسندگان آن هنوز آنچنان شناخته شده نیستند.
در کنار این نوع ادبیات، ترجمه آثارى از نویسندگانى از اندونزى، ترکیه، ارمنى و سورى نیز در برنامه‌ی انتشاراتى ما وجود دارد که اکثرا شامل موضوعات تابو در این جوامع است که دور از مسائل موجود در ایران و اروپا نیست.
ـ کتاب «ترلان» فریبا وفی امسال برنده‌ی جایزه‌ی لیبراتور شد. اهدای این جوایز برای ناشر کتاب (به‌جز کمک به فروش بیشتر) اجر مادی دیگری دارد؟
-رمان «ترلان» اولین رمان ترجمه‌شده به آلمانى از زبان فارسى در «نشر سوژه» است که از نویسندگان ایرانى ساکن ایران به انتشار رسیده است. این رمان بسیار موفق بوده. پیش از این، مجموعه شعرهاى زیادى از فارسى به آلمانى برگردانده و گاهی دوزبانه منتشر شده. اهمیت دریافت جایزه «لیبراتور» صرفا مسئله مالى آن نیست، بلکه خیلى مهم‌تر از آن شناساندن ادبیات زنان در کشور نویسنده‌ی برنده‌ی جایزه است که از طریق جراید و رادیو و تلویزیون انتشار مى یابد.
از طریق انتشار خبر، مصاحبه و برگزارى برنامه‌هاى متعدد روخوانى و بحث و گفت‌وگو امکان حضور بیشتر سایر آثار ایرانى خصوصا از نسل جوان‌تر و اهمیت پیدا کردن بیشتر ترجمه‌ی آثار دیگر را به زبان آلمانى می‌دهد.
«ادبیات سکوت» عنوان ادبیاتى است که آثار نویسندگان زن چون فریبا وفى، زویا پیرزاد و چندى از رمان‌نویسان دیگر را در بر می‌گیرد و به ادبیاتى گفته می‌شود که نقش زن از نقش قربانى یا قهرمان در ادبیات داستانى پا فراتر نهاده و به زندگى زن به مثابه عضوى از اجتماع تغییر کرده است. از طریق این نوع ادبیات، وقایع زندگى زنان در طول داستان از طریق نوشتن درباره‌ی روزمرّگى و زندگى واقعى آنان به‌طور مشهود و زنده به نمایش در مى‌آیند.
رمان «ترلان» یکى از رمان‌هایى است که اکثر خوانندگان آن به خاطر سبک نگارش ساده‌ی آن و ایجاد ارتباط سریع با وقایع داستان و شخصیت‌هاى آن مورد توجه قرار گرفته؛ بدون پیچش‌ها و متن استعارى پیچیده که در اکثر اوقات باعث نفهمیدن و عدم برقراری ارتباط میان خواننده و اثر می‌شود. به نظر من به وجود آمدن چنین سبک نگارشى، نتیجه‌ی وجود سانسور و پیدا کردن راهى براى بیان واقعیت‌هاى اجتماعى و فرار از ادبیات پیچیده‌ای است که تنها به قشر خاصی از خوانندگان در ایران محدود است. نگارش ساده اما مى‌تواند حتى راهگشایى براى ترجمه‌ی این آثار به زبان‌هاى دیگر دنیا باشد. باید بگویم که این نوع ادبیات، به راحتی ترجمه می‌شود و این هم دلیل دیگری براى محبوبیت آن در اروپا است.
ـ همکاری «سوژه» با مترجمان زبان فارسی در چه چارچوبی صورت می‌گیرد؟
-ارتباط ما با مترجمین زبان فارسى یک ارتباط دو طرفه است که سال‌هاست شکل گرفته و گسترده شده. در بسیارى از موارد و خصوصا در طول برگزارى نمایشگاه‌ها، برخى از نویسندگان آثار خود را شخصاً معرفى یا إرسال مى‌کنند. معمولا پس از خواندن کتاب‌هاى مختلف و با گفت‌وگو با مترجمین که نقش بسیار مهمی در انتخاب اثر بازى می‌کنند تصمیم گرفته مى‌شود که اثر ترجمه شود یا نه. البته امکانات انتشار کتاب در «نشر سوژه» که تعداد مشخصی در سال است، نامحدود نیست.
