بیژن فرهودی – در حالی که تهران و قدرت‌های بزرگ آماده می‌شوند تا روز ۱۸ سپتامبر برابر با ۲۷ شهریور در نیویورک دور تازه‌ای از مذاکرات حساس هسته‌ای را با حضور کاترین اشتون مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و محمد جواد ظریف وزیر امورخارجه جمهوری اسلامی از سر گیرند، در وین یوکیا آمانو مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هشداری دیپلماتیک خطاب به رژیم ایران داشت: یا با آژانس همکاری کنید یا چشم‌انداز صدور حکم آژانس در مورد اتهامات وارده را براساس اطلاعات ناکامل بپذیرید.
اشاره مدیر کل ژاپنی آژانس به پرسش‌های جدی این نهاد نظارتی سازمان ملل متحد از ایران است که تهران بیش از یک دهه آنها را بی‌جواب گذاشته است. پرسش‌ها به پیشینه برنامه اتمی ایران و سوءظن جامعه بین‌المللی نسبت به تلاش‌های پنهانی ایران برای دستیابی به بمب اتم مربوط می‌شود. جمهوری اسلامی اصرار دارد که برنامه هسته‌ای اش صرفا برای مقاصد صلح‌آمیز بوده و هرگز قصدی برای ساختن سلاح هسته‌ای نداشته است. اما آژانس می‌گوید که حدود ۱۰۰۰ برگ اطلاعات گردآوری کرده که به تلاش‌های ایران برای تولید بمب اتم دلالت دارد. مدیرکل آژانس در تازه‌ترین گزارش خود به شورای حکام روز دوشنبه ۱۵ سپتامبر(۲۵ شهریور) گوشزد کرد که از اواخر سال گذشته میلادی که ایران با فرآیندی تازه برای روشن شدن و رفع اتهامات مربوطه موافقت کرد هیچ پیشرفتی حاصل نشده است.
آمانو در پاسخ به این پرسش که آژانس تا چه زمانی حاضر به پیگیری تازه‌ترین تحقیقاتش از برنامه هسته‌ای ایران است تاکید 
کرد که این روندی بی‌انتها نیست. آمانو خاطرنشان ساخت که آژانس حتی اگر اطلاعات مورد نیاز از ایران را دریافت نکند تا حداکثر ۲ سال دیگر ارزیابی خود را در این زمینه به پایان خواهد برد.
مدیرکل آژانس پیش از شرکت در نشست خبری در مقر IAEA در گزارش خود خطاب به شورای حکام گفته بود که جمهوری اسلامی تنها در سه مورد از پنج مورد ابهام باقی‌مانده درباره برنامه اتمی‌اش با آژانس همکاری لازم را انجام داده و اضافه کرده بود که تهران موظف بود تا روز ۲ سپتامبر به ۲ مورد باقی مانده از پرسش‌های آژانس پاسخ دهد ولی به این خواسته عمل نکرده است.
۲ مورد باقی‌مانده، به آزمایش‌های احتمالی با چاشنی‌های انفجاری و مطالعات ایران در مورد محاسبه شدت انفجارهای هسته‌ای، مربوط است. در مقابل، طرف ایرانی معتقد است که مذاکرات با آژانس به بن‌بست نرسیده و آماده تکمیل اقداماتش برای رفع نگرانی‌های آژانس است.
پرسشی که برای بسیاری از ناظران و منتقدان برنامه هسته‌ای ایران پیوسته مطرح بوده این است که اگر تهران به راستی نیتی به جز پیگیری یک برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای ندارد چرا جنبه‌های عمده برنامه هسته‌ای خود را از سال ۱۹۸۵ تا ۲۰۰۳ از دید جهانیان پنهان نگاه داشت؟ پرسش منطقی دیگر این است که چرا تهران اکنون نیز حاضر نیست با روشن کردن اذهان عمومی به گونه‌ای شفاف به همه اتهامات وارده پاسخی متقاعد کننده داده و یک بار برای همیشه به سوءظن جامعه جهانی نسبت به ماهیت برنامه هسته‌ای خود پایان دهد.
مشکلی که رژیم ایران با ان دست به گریبان است این است که اگر فعالیت‌های هسته‌ای با بُعد نظامی در مکان‌هایی چون پارچین را تایید کند، گفته‌های مکرر آیت‌الله خامنه‌ای که ظاهرا تولید بمب اتم را غیراسلامی و حرام خوانده است بی‌اعتبار خواهد شد. اما نکته جالب اینجاست که برخی کارشناسان تسلیحات اتمی خود معتقدند که راهی برای گذاشتن به اصطلاح کلاه شرعی بر فعالیت‌های گذشته ایران وجود دارد. برای نمونه، گری سیمور از مقامات ارشد پیشین دولت اوباما که اکنون در مرکز علوم و امور بین‌المللی بلفر در دانشگاه هاروارد فعالیت دارد می‌گوید ایران می‌تواند تحقیقات در مورد سلاح‌های هسته‌ای را برای پی بردن به فن‌آوری آن تایید کند اما هنوز می‌تواند اصرار ورزد که هرگز عملا قصد تولید بمب اتم را نداشته است.
مقامات ایران به خوبی به این حقیقت واقفند که هرچند مذاکرات با آژانس مستقل از گفتگوهای آنها با کشورهای پنج بعلاوه یک است، اما بدون رفع شبهات در مورد گذشته برنامه اتمی جمهوری اسلامی، قدرت‌های بزرگ و در رأس آنها آمریکا حاضر به امضای توافق نهایی با ایران نخواهند بود و در نتیجه تحریم‌های کمرشکن علیه جمهوری اسلامی به قوت خود باقی خواهد ماند.
گری سیمور در همین زمینه می‌افزاید آژانس می‌تواند بگوید که کاملا راضی شده که برنامه ایران را درک کرده است و مکانیزم‌های لازم برای نظارت بر آن را در آینده داراست اما در مورد قصد و نیت این برنامه هیچ قضاوتی ندارد. به گفته سیمور راهی برای رفع و رجوع این امر به نحوی که از لحاظ سیاسی مورد قبول ایران آمریکا و IAEA باشد وجود دارد .
مهم‌ترین مساله مورد اختلاف رژیم ایران در مذاکرات هسته‌ای با قدرت‌های بزرگ دامنه برنامه غنی‌سازی اورانیوم و مدت زمان محدودیت‌های اعمال شده بر برنامه هسته‌ای ایران است. در مذاکراتی که در ماه سپتامبر ۲۰۱۳ بین ایران و ۱+۵ آغاز شد آمریکا و اتحادیه اروپا خواستار آن شدند که شمار سانتریفوژهای فعال در نطنز از اندکی بیش از ۹ هزار دستگاه کنونی به حدود ۱۵۰۰ واحد کاهش یابد و تمام ۶۵۰ دستگاه سانتریفوژ فعلی در فُردو برچیده شود . این در حالیست که به نقل از مقامات جمهوری اسلامی، ولی فقیه اظهار داشته که جمهوری اسلامی برای تامین سوخت راکتورهای اتمی خود در آینده باید دارای ظرفیت صنعتی تولید اورانیوم غنی شده با حدود ۲۰۰ هزار دستگاه سانتریفوژ باشد. در حال حاضر روسیه طبق قراردادش با ایران باید سوخت رآکتور بوشهر را تا سال ۲۰۲۱ تامین کند اما این قرارداد قابل تمدید است . کارشناسان معتقدند که با توجه به منابع اندک اورانیوم در ایران و بالا بودن هزینه غنی‌سازی برای ایران، تولید سوخت رآکتور بوشهر و نیروگاه‌هایی که ممکن است در آینده در کشور احداث شود از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نخواهد بود .
موضع رسمی دولت اوباما این است که ایران نه تنها نباید برنامه هسته‌ای‌اش را گسترش دهد بلکه باید تعداد سانتریفوژهای فعال خود را از حدود ۱۰ هزار دستگاه کنونی به حدود ۱۵۰۰ دستگاه کاهش دهد . گری سیمور که چند ماه پیش در مرکز مطالعات بین‌المللی استراتژیک در لندن سخنرانی داشت معتقد است که وجود ۳ هزار دستگاه سانتریفوژ با مقدار اندکی ذخیره اورانیوم با درجه غلظت پایین (زیر ۵ درصد) مانع از آن می‌شود که ایران بتواند زودتر از یک سال بدون ردیابی از سوی آمریکا قادر به تولید سلاح هسته‌ای شود (برک اوت اتمی Atomic Break out) . به گفته سیمور این می‌تواند مورد قبول دولت و کنگره آمریکا قرار گیرد. یک منبع ایرانی اما به سایت خبری ال مانیتور گفته است که ایران ممکن است با کاهش تعداد سانتریفوژها از ۱۰ هزار به ۷ هزار که دوره گسست و توقف اتمی (برک اوت اتمی) ایران را به ۶ ماه خواهد رساند موافقت کند.
با توجه به شکاف عمیقی که همچنان بین مواضع طرفین وجود دارد و نیز شبح تهدید داعش برای امنیت منطقه که آمریکا و متحدانش را به شدت نگران و دل‌مشغول ساخته است کارشناسان بعید می‌دانند که ایران و قدرت‌های بزرگ بتوانند تا ۲۴ نوامبر امسال به توافق جامع هسته‌ای دست یابند. اما همین کارشناسان بر این گمان هستند که طرفین امکان دارد با تمدید قراداد اولیه ژنو برای چند ماه دیگر موافقت کنند. در این میان اسراییل هم که قرارداد ژنو را یک اشتباه تاریخی توصیف کرده ممکن است با چنین تمدیدی موافقت کند چراکه وضعیت کنونی در مقایسه با بازگشت به غنی‌سازی ۲۰ درصدی بدون محدودیت برای ایران، برای مخالفان برنامه اتمی این کشور مطلوب‌تر به نظر می‌رسد.
