آینده مذاکرات هسته‌ای در گرو خط قرمزهای رهبر

توپ هسته ای به زمین دولت افتاد

خامنه‌ای پای خود را از تفاهم‌ لوزان بیرون کشید

خامنه‌ای پس از یک هفته، سکوت خود را پیرامون تفاهمنامه هسته ای میان ایران و گروه ۱+۵ شکست. او با اشاره به اینکه «هیچ موضوع الزامآوری میان دو طرف به وجود نیامده است» تاکید کرد که «جایی برای موضع‌گیری وجود ندارد» و از آنجا که این تفاهمنامه، محتوی توافقنامه نهایی را تضمین نمیکند «بنابراین تبریک گفتن معنایی ندارد».

حسن روحانی در سخنانی که پس از اعلام تفاهم لوزان انجام شد ضمن «تشکر» از رهبر جمهوری اسلامی گفته بود: «ما همواره از رهنمودهای مقام معظم رهبری استفاده بردیم و ایشان هم سخاوتمندانه ارشادات خود را در اختیار دولت و تیم مذاکره کننده قرار دادند». این در حالیست که آیت الله خامنه ای در سخنان روز پنجشنبه، ۲۰ فروردین، زیر نظر داشتن جزئیات مذاکرات توسط او را سخنی «نادقیق» برشمرده و گفت: «من نسبت به مذاکرات بی تفاوت نیستم اما تا به حال در جزئیات مذاکرات دخالت نکرده ام و از این پس هم دخالت نخواهم کرد.

من مسائل کلان، خطوط اصلی، چارچوبها و خط قرمزها را عمدتاً به رئیس جمهور و در برخی موارد محدود به وزیر امور خارجه گفته ام اما جزئیات در اختیار آنهاست».

محمدجواد ظریف نیز اوایل اسفند سال گذشته بود برای خنثی کردن تبلیغات مخالفان دولت و توافق هسته‌ای با تاکید بر اینکه «جزئیات مذاکرات خدمت مقام معظم رهبری و ریاست محترم جمهوری اطلاع رسانی می شود» گفته بود:«تمام هدف تیم مذاکره کننده و ریاست محترم جمهوری و دولت اجرای منویات مقام معظم رهبری است و این مهم را دنبال خواهیم کرد».

این همه اما سبب نشد که پس از بازگشت تیم مذاکره کننده به تهران، جلسه کمیسیون امنیت ملی مجلس شورای اسلامی در حضور ظریف به تشنج کشیده نشود. بعد از آنکه جواد کریمی قدوسی فرمانده سابق بسیج خراسان و نماینده کنونی مشهد در مجلس شورای اسلامی به محمدجواد ظریف نسبت به «عمل نکردن وزارت امور خارجه به توصیه های رهبر جمهوری اسلامی» تذکر داد، با واکنش تند وزیر امور خارجه روبرو شد. محمدجواد ظریف با اشاره به اینکه علی لاریجانی در آن جلسه حضور داشته است و «می تواند در این مورد شهادت بدهد» خطاب به کریمی قدوسی گفت: «شما دروغ می گویید و با این گونه حرف‌ها به آقا تهمت میبندید و به آقا ظلم میکنید و در آن جلسه هرگز آقا به من تذکر ندادند».

حسن روحانی دوباره در ۲۰ فروردین «روز ملی فناوری هسته ای» نیز با اشاره به اینکه در مسیر مذاکرات «رهبر معظم انقلاب و اراده ملت ایران است که پیروز» است به توافق نهایی هسته ای اشاره کرد و تأکید نمود: «ما توافقی را امضا نخواهیم کرد مگر آنکه در اولین روز اجرای توافق همه تحریمهای اقتصادی همان روز لغو شود و به حول و قوه الهی در مسیری که ملت ما تعیین کرده اند و خواست ملی ماست و در چارچوب رهنمودهای مقام معظم رهبری بوده تلاش میکنیم و تلاش کرده ایم».

خامنه‌ای هم درباره هدف مذاکرات به صراحت گفته است «اگر قرار باشد لغو تحریمها به یک فرآیند جدید مرتبط شود، اساس مذاکرات بی معنا خواهد بود، زیرا هدف از مذاکرات برداشته شدن تحریمهاست». به این ترتیب، در حالی که هدف جمهوری اسلامی برداشته شدن تحریم‌ها آن هم بلافاصله پس از توافق است، هدف کشورهای ۱+۵ اما توقف برنامه اتمی ایران است و نه انجام هدف رژیم ایران و لغو تحریم‌ها پیش از آنکه به این هدف برسند.

دکترین اوباما: هم معامله هم کنترل

هفته گذشته توماس فریدمن روزنامه نگار روزنامه نیویورک تایمز به دفتر باراک اوباما رفت تا با پرسشهای خود زوایای مختلف تفاهم نامه لوزان و سیاستهای دولت ایالات متحده پیرامون نقش ایران در تحولات خاورمیانه را جویا شود.

باراک اوباما در ابتدای این گفتگو نظر خود را در مورد نگاه رهبر جمهوری اسلامی به مذاکرات هسته ای چنین بیان کرده است: «پی بردن به دیدگاههای او دشوار است… اما به نظر من او واقعاً به مذاکره کنندگانش در این توافق، این امکان را داده است تا امتیازهای مهمی بدهند و این امکان را فراهم سازند تا این چارچوب توافقی به نتیجه برسد. این اتفاق به من نشان میدهد با آنکه او به شدت به غرب بدبین است اما او واقعا متوجه شده است تحریمهایی که ما اعمال کردیم ایران را در بلندمدت تضعیف میکند و اگر او میخواهد کشور بار دیگر به جامعه بین المللی بازگردد، باید تغییراتی صورت پذیرد».

باراک اوباما با اشاره به اینکه «مسئله فقط مناقشه ایران با اسرائیل نیست» به مسئله رابطه ایالات متحده و «متحدان سنتی خود در کشورهای سنی حاشیه خلیج [فارس]» اشاره و تاکید کرد که «دوستان و متحدان منطقه ای ما که به درستی نگران رفتار ایران هستند، نباید تصور کنند که این وضعیت [مذاکرات هسته ای] سبب تغییر تعهدات ما به آنها میشود».

اوباما در بخشی دیگر از این مصاحبه به طور مشخص در مورد مراحل رفع تحریمها سخن گفته است. او با تاکید بر اینکه تحریمهای مربوط به «موشکهای بالستیک، حمایت ایران از تروریسم و هم‌چنین نقض حقوق بشر در ایران» بر سر جای خود باقی خواهند ماند، گفت: «هنوز جزییاتی باقی مانده که باید مشخص شود. چارچوب اساسی مورد توافق از ایران میخواهد گامهایی را درباره فُردو و سانتریفوژ و حوزه های دیگر بردارد. وقتی ایران این کارها را انجام بدهد، تحریمهای سازمان ملل متحد به حال تعلیق در میآید… در عین حال، ما این امکان را حفظ میکنیم که در صورت نقض تعهدات، بتوانیم این تحریمها را به سرعت بازگردانیم… من به صورت مستمر بیان کرده ام که اگر بتوانیم توافق هسته ای را نهایی کنیم و اگر ایران به این توافق پایبند باشد، بخش بزرگی از کار انجام شده است اما مشکلات ما با ایران پایان نمی یابد و ما به شدت با متحدان و دوستانمان همکاری میکنیم تا فعالیتهای بی ثبات کننده ایران و حمایت آن از سازمانهای تروریستی را کاهش بدهیم و امیدواریم زمانی بتوانیم این فعالیتها را متوقف کنیم».

اوباما در پایان این مصاحبه در مورد دکترین خود گفته است: «دکترین اوباما این است که ما معامله میکنیم اما درعین حال همه توانمندیهای خودمان را نیز حفظ میکنیم. من به صراحت اعلام کرده ام که در دوران مسئولیت من، ایران به تسلیحات هسته ای دست پیدا نخواهد کرد. آنها باید بدانند که ما در این سخن خود جدی هستیم… در حال حاضر، منافع اصلی ایالات متحده در منطقه، نفت یا نگرانیهای استراتژیک کشور نیست بلکه منافع اصلی ما در یک صلح همگانی است و اینکه به متحدان ما حمله نشود».

پیامدهای نگران‌کننده توافق

اما هنری کیسینجر و جورج شولتز در مقاله مشترکی که در روزنامه وال استریت ژورنال منتشر شد نوشته اند: «بیش از ٢٠سال است که سه رئیس جمهوری آمریکا از هر دو حزب اصلی اعلام کرده اند یک سلاح هسته ای ایرانی برخلاف منافع آمریکا و جهان است و هر یک برای به کارگیری قوه قهریه به منظور بازداشتن ایران از ساخت سلاح هستهای آماده شده اند. مذاکراتی که ۱۲ سال پیش به عنوان تلاش بین المللی به منظور جلوگیری ایران از دستیابی به سلاح اتمی آغاز شد در حالی رو پایان است که با امضای یک توافقنامه به توانایی ایران در این زمینه گردن نهاده است، اگرچه توانمندی کامل آن را برای ۱۰ سال اول، محدود میکند».

وزیران سابق امور خارجه ایالات متحده آمریکا بر این باورند که جمهوری اسلامی با «ترکیب زیرکانه ای از دیپلماسی به همراه سرپیچی از قطعنامه های سازمان ملل متحد» توانسته است «به تدریج کنترل مذاکرات را در دست گیرد».

در بخشی دیگر از این مقاله، کیسینجر و شولتز ضمن تقدیر از تلاشهای اوباما و کری در «محدود کردن قابل توجه برنامه هسته ای ایران» اضافه کرده اند: «مذاکره تا زمان دستیابی به توافق نهایی مسئله ای بسیار چالش برانگیز است. تا به حال، هیچگونه متن رسمی منتشر نشده است و آنچه از آن به عنوان چارچوب تفاهم یاد میشد تنها یک تفسیر یک جانبه از سوی آمریکا است. بیانیه مشترک اتحادیه اروپا و ایران نیز دارای جنبه های مهم و متفاوت دیگری بود، به خصوص در زمینه لغو تحریمهای وضع شده علیه ایران و اجازه انجام تحقیقات و توسعه علمی در حوزه انرژی هسته ای توسط آن کشور دارای ابهاماتی است.

براساس رویکرد جدید، ایران لزومی نمی بیند هیچ یک از تاسیسات و تجهیزات خود یا مواد تولید شده هسته ای محدود شده اش را کنار گذارد. تنها موضوعی که آنان را تحت محدودیتهای موقتی و حفاظتی قرار میدهد درباره موارد مورد نظر برای بازرسی بازرسان آژانس است. طرح موضوع بازرسیها قدری نگران کننده است. آیا آژانس بین المللی انرژی اتمی از نظر فنی و دارا بودن منابع انسانی قادر است اقدامات بسیار وسیع و پیچیده را به انجام رساند؟ در کشور بزرگی که چندین تاسیسات وجود دارد و تجربه کافی در پنهان کردن برنامه هستهای اش دارد، نقض مقررات و تشخیص آنها توسط بازرسان آژانس اساسا کار دشواری است».

در بخشی دیگر از این مقاله به شکل گیری یک «نظم جدید منطقه ای» پس از توافق نهایی احتمالی اشاره دارد و گفته می‌شود: «برای برخی ارزشمندترین جنبه یک توافق هسته ای با ایران آن است که ایرانی که بیش از سه دهه به خصومت نظامی با غرب و نهادهای بین المللی دامن زده است اکنون این فرصت را خواهد یافت تا در تامین ثبات منطقه خاورمیانه مشارکت کند. این موضوع به نفع منافع استراتژیک ایران و آمریکا و هم‌چنین کل خاورمیانه خواهد بود. در آن صورت باید از چنین توافقی استقبال کرد. ایران یک دولت ملی قابل توجه و تاثیرگذار با فرهنگ، تاریخ و هویت ملی قوی و جمعیتی نسبتا جوان و تحصیلکرده است و میتواند بر اثر توافق نهایی به مثابه یک شریک قلمداد شود».

ولی وزرای سابق امور خارجه ایالات متحده گفتار خود را با پرسش «اما مشارکت در چه بستری و با چه وظایفی؟» ادامه میدهند و تاکید دارند «همانطوری که دولتهای سُنّی در مقابل ظهور یک امپراتوری جدید شیعه مقاومت میکنند مخالفت آنها نیز یک موضوع بحث‌برانگیز است. خاورمیانه به خودی خود به ثبات نخواهد رسید و توازن قوای طبیعی، خارج از رقابت میان ایران و قدرتهای سُنّی منطقه شکل نخواهد گرفت… تا زمان دست یافتن به یک  سیاست استراتژیک توسط آمریکا، توافق هسته ای چالشهای بین المللی را تشدید میکند… چارچوب توافق هسته ای احتمالا ضرورت حضور عمیقتر آمریکا در آن منطقه را در شرایط پیچیده جدید ایجاد خواهد کرد. تاریخ، کارهای ما را برایمان انجام نخواهد داد، تاریخ تنها به کسانی کمک خواهد کرد که خود تصمیم به یاری خویش میگیرند».

پایه های لرزان توافق نهایی

آنچه مشخص است ایالات متحده آمریکا و قدرتهای جهانی در مذاکرات هسته ای هر چقدر در تحولات جهانی هم نظر نباشند، اما در مقابله با ایرانی دارای سلاح اتمی هم‌پیمان هستند. با اینکه رهبر جمهوری اسلامی تلاش میکند تقابل ایران را از یک سو به «آمریکا و سه کشور اروپایی» محدود کند و نه با «جامعه بین‌المللی» و از سوی دیگر، دو یار استراتژیک خود یعنی چین و روسیه را نیز با شماتت از خود نراند، اما محمدجواد ظریف در برنامه زنده تلویزیونی خود پس از تفاهمنامه لوزان به صراحت گفت: «شش کشور بزرگ دنیا همه در تحریم‌ها علیه ایران شرکت کردند حتی کشورهایی مانند چین و روسیه که ما روابط خوبی با آنها داشتیم و داریم».

جدا از تفاوت‌های آشکاری که دو طرف از هدف مذاکرات دارند و این تفاوت‌ها بلافاصله هم در اختلاف متن فارسی و انگلیسیِ چهارچوب تفاهم و گزارش‌های خبرگزاری‌های مختلف نشان داده شد و هم در سخنانی که مقامات عالی‌رتبه جمهوری اسلامی و هم چنین سران کشورهای غربی مطرح کردند، نگرانی اصلی اما از آنجا آغاز میشود که رهبر جمهوری اسلامی بارها، از جمله در سخنرانی اول فروردین خود در مشهد، لغو تمام تحریمها بعد از توافق نهایی را خط قرمز مذاکرات اعلام کرده است، در حالی که  قدرتهای جهانی لغو و یا تعلیق هر تحریمی را به پایبندی رژیم ایران به توافق‌نامه نهایی و گزارشهای سازمان انرژی اتمی و سازمان ملل درباره آن موکول می‌کنند.

خط قرمزهای دیگر مانند محدود شدن میزان ذخائر اورانیوم فعال و نصب شده و  تغییر کاربری سایت هستهای فُردو و آب سنگین اراک و موارد مهم دیگر که در متن چهارچوب تفاهم به آن تن داده شده است، فعلا  در سایه ضرورت لغو تحریم‌ها قرار گرفته که نه تنها اختلاف اصلی بلکه هدف متفاوت طرفین از مذاکرات اتمی است.

[کیهان لندن؛ دوره جدید شماره ۳]