تأملات بهنگام؛ شخصیت فرمانده: «راهب جنگجو» یا مریل استریپِ ژنرال‌ها

یوسف مصدقی- شامگاه پنج‌شنبه ۱۷ اکتبر ۲۰۱۹ میلادی، هفتاد و چهارمین ضیافت شام سالانه بنیاد آلفرد اسمیت (Alfred E. Smith Memorial Foundation Dinner) شاهد حضور و سخنرانی جیمز نورمن ماتیس* (James Norman Mattis) ژنرال بازنشسته و وزیر دفاع سابق ایالات متحده آمریکا بود.

این ضیافت رسمی که با هدف جمع‌آوری کمک‌های مالی برای خیریه‌های کاتولیک، هر سال در سومین پنج‌شنبه ماه اکتبر، در یکی از هتل‌های مجلل نیویورک برگزار می‌شود، همیشه یک یا دو سخنران اصلی از مشاهیر ایالات متحده دارد.

امسال قرعه به نام مشهورترین ژنرال بازنشسته آمریکا زده شد تا سخنران اصلی این مهمانی پر زرق و برق باشد. بنا به سنت این ضیافت، انتظار از سخنرانان اصلی آن چنین است که سخنرانی‌های خود را با شوخی و کنایه به رقبا و خودانتقادی‌های سرخوشانه آغاز کنند تا فضای مهمانی،گرم و مطبوع شود و در نتیجه، میلیونرهای حاضر در آن، سرِ کیسه‌هاشان را برای کمک به خیریه‌های کذایی، شُل‌تر کنند.

جیمز ماتیس بنا به همین سنت، با شوخ‌طبعی هوشمندانه‌اش، چند دقیقه نخست سخنرانی کوتاهش را به گردگیری از دونالد ترامپ گذراند تا به این بهانه، تلافی مهملاتی را که رئیس‌جمهور آمریکا پیشتر درباره توانایی‌های او گفته، در آوَرَد. ماتیس با اشاره به این ماجرا که، ترامپ چندی پیش او را ژنرالی نامیده بود که بی‌خودی و زیاده از حد گُنده شده (overrated general)، با تقلیدِ بیان پر اغراق ترامپ، گفت: «…من فقط یکی از ژنرال‌های بی‌خودی‌گُنده‌شده، نیستم. منظورم اینه که من بزرگترین و خیلی‌بیش‌ از حد‌ گُنده‌شده‌ترین ژنرال جهانم» (I mean, I’m not just an overrated general. I am the greatest, the world’s most overrated) ماتیس با اشاره به اینکه ترامپ یک‌بار مریل استریپ (Meryl Streep)- پر افتخارترین بازیگر زنده آمریکا- را هم به همین صفت (overrated actress) خوانده بود، رندانه خود را «مریل استریپِ ژنرال‌ها» نامید و از این تمثیل برای نواختن رئیس‌ جمهور آمریکا، استفاده کرد. این ژنرال دانا، در ادامه سخنانش دو سه شوخی بامزه و تند و تیز دیگر هم با ترامپ کرد که چون پرداختن به آنها موجب اطاله کلام می شود، از ذکر آنها می‌گذریم. به هر روی، اصل سخن در جستار حاضر، پرداختن به صفات یک ژنرال بزرگ و یک فرمانده تواناست نه واگویه شوخی‌های یک ضیافت خیریه.

پنج فضیلت ضروری برای فرماندهی

سون‌تزو (Sun Tzu) جنگ‌اندیش چینی، در رساله تاریخساز «هنر جنگ»، پنج فضیلت را برای یک فرمانده ضروری می‌داند چنانکه بدون آنها فرماندهی یک ارتشِ پیروز، ممکن نخواهد شد. این پنج فضیلت به ترتیب عبارتند از خردمندی، صداقت، نوعدوستی، شجاعت و سختگیری.

اوج هنر یک فرمانده توانا، ایجاد توازن میان این فضائل در شخصیت خودش و بهره بردنِ همزمان از همه آنها برای توانمندسازی زیردستان و سربازانش، در زمان صلح، در ایام آماده شدن برای جنگ، در میدان نبرد و حتی پس از پیروزی در جنگ است.

فارغ از چند استثناء تاریخی، به عرصه رسیدنِ چنین شخصیتی، علاوه بر استعداد فردی، نیاز به محیط مساعد و آموزش عمیق و مستمر دارد. دانشکده‌های افسری و نیروهای نظامی کشورهای قدرتمند جهان، دهه‌ها برای کشف و آموزش چنین فرماندهانی سرمایه‌گذاری می‌کنند و در نهایت، در هر نسلی یکی دو ژنرال با چنین شاخص‌هایی می‌پرورند. جیمز ماتیس، یکی از این نوادر است.

هیچ چیز زیر این آسمان، تازه نیست!

چند سال پیش، در فاصله میان بازنشستگی از ارتش تا پذیرش پست وزارت دفاع، جیمز ماتیس به عنوان پژوهشگر موقوفه آننبرگ (Annenberg) در بنیاد هوور (Hoover Institution) روزگار می‌گذراند. در همین ایام او در مصاحبه‌ای با هری کرایسلر (Harry Kreisler) مدیر وقت مؤسسه مطالعات بین‌الملل دانشگاه کالیفرنیا- برکلی شرکت کرد و از زندگی‌اش، از آنچه هست و آنچه او را ساخته، سخن گفت.

موضوع محوری این گفتگو، فلسفه «رهبری و فرماندهی» (Leadership) است. او در بخش‌های مختلفی از این گفتگوی شنیدنی، از تعهد همیشگی‌ و تعطیلی‌ناپذیرش به «آموزش» می‌گوید و از اهمیت آموختنِ تاریخ.

این ژنرال خردمند، با اشاره تلویحی به آیه‌ای از «عهد عتیق» (The Old Testament)، می‌گوید که:« اگر شما به اندازه کافی تاریخ بخوانید، می‌فهمید که هیچ چیز زیر این آسمان، تازه نیست. این جانِ کلام است. اما در عین حال، هر وضعیتی هم منحصر به‌ فرد است. تاریخ به شما پاسخ همه چیز را نمی‌دهد اما نوری را به راهی که می‌روید، می‌تاباند تا بفهمید که آدم‌های پیش از شما، در شرایط شبیه به شما، چگونه رفتار کرده‌اند و آیا این رفتار موفقیت‌آمیز بوده یا شکست خورده» (دقیقه ۲۷ به بعد مصاحبه با کرایسلر).

با چنین رهیافتی به تاریخ، جیمز ماتیس، سال‌های متمادی را در میادین نبرد، به تطبیق خوانده‌ها و مشاهداتش گذارنده، تصمیاتی حیاتی و سخت گرفته و از این طریق، به فرماندهی خردمند تبدیل شده است. چنانکه خودش می‌گوید: «من در ارتش آموختم که چگونه مثل یک مردِ عمل فکر کنم و چگونه مثل یک انسان متفکر، عمل کنم.»

باورهای دشمن را جدی بگیرید

ژنرال ماتیس که القابی چون «راهب جنگجو» (Warrior Monk)، «آشوب» (Chaos) و «سگ هار» (Mad Dog) را همراه نام خود یدک می‌کشد، به گواهی کارنامه نظامی‌اش و شهادت همقطاران و زیردستانش در نیروهای نظامی ایالات متحده، از لایق‌ترین ژنرال‌های نیم قرن اخیر ارتش آمریکاست. او پیش از بازنشستگی، طی چهل و چهار سال، درجات نظامی را از سرباز صفری تا ارتشبدی، قدم به قدم و با گذراندن تمام پیش‌نیازها، کسب کرده است. آخرین سِمَت او در لباس ژنرالی، فرماندهی «ستاد فرماندهی مرکزی ایالات متحده آمریکا- سنت‌کام» (United States Central Command – CENTCOM) بود که وظیفه‌اش اداره عملیات ارتش آمریکا در مناطق خاورمیانه، شمال آفریقا و آسیای مرکزی است.

جیمز ماتیس، در تمام جنگ‌های چهار دهه اخیر ایالات متحده در خاورمیانه حضور داشته و بیشتر دوران خدمتش در ارتش آمریکا را در این قسمت از دنیا گذرانده است. شناخت و دانش او درباره تاریخ و جغرافیای خاورمیانه، فراتر از همه همقطاران ارتشی‌اش است و از این رو، در قیاس با بسیاری از اهل سیاست و بیشترِ هم‌سِلکان نظامی‌اش، درکی به مراتب عمیق‌تر از فرهنگ، سیاست، اختلافات، بغرنج‌ها و سنت‌های حاکم بر خاورمیانه دارد.

شاید مهمترین درسی که این «راهب جنگجو» از زندگی و نبرد در خاورمیانه گرفته است را بشود در این جملات او در سخنرانی‌اش در «مرکز مطالعات راهبردی و بین‌المللی»(CSIS) یافت: «… من بیشتر سال‌های خدمتم را در جنگ‌های این منطقه گذرانده‌ام… [در این منطقه] دشمن به هر چه می‌گوید عمل می‌کند. من همیشه حرف‌های آنها را جدی می‌گیرم. هر چیزی که دشمن [درباره اعتقاداتش] می‌گوید را باور کنید. اگر می‌گویند که نمی‌گذارند که دخترها به مدرسه بروند یا اینکه همه [مسلمان‌ها] فقط باید به یک شکل نماز بخوانند، واقعا اینها را باور دارند و به آنها عمل می‌کنند. ما به یقین، می‌توانیم بخشی از آنها را با حسن‌نیت و رواداری که به آن اعتقاد داریم و نتیجه [دوران] روشنگری (Enlightenment) است، از بقیه جدا کنیم اما [در نهایت] میان دو نگرش کاملا متضاد و آشتی‌ناپذیر به جهان، راهی بجز جنگ نخواهد بود…» (دقیقه ۴۲ به بعد این سخنرانی).

 آمریکا: این تجربه بزرگِ ناکاملِ بی‌نقص

از دید «راهب جنگجو» جیمز ماتیس، ارزش‌هایی که آمریکا را ساخته‌اند، ثمره عصر روشنگری هستند. پدران بنیانگذار ایالات متحده (Founding Fathers of the United States)، پروردگان دوران روشنگری تمدن غرب هستند و آنچه برای بنای جامعه و ارزش‌های آمریکایی (American values) صرف کرده‌اند، وام گرفته از متفکران دوره روشنگری است.

جیمز نورمن ماتیس در بسیاری از سخنرانی‌ها و نوشته‌هایش، ایالات متحده آمریکا را «تجربه بزرگِ ناکامل بی‌نقص (بسیار زیبا)» (We have a beautifully imperfect experiment that we call America) توصیف می‌کند  که باید با تمام وجود از دستاوردها و بزرگی‌هایش دفاع کرد. او مثل هر آمریکایی وطن‌پرستی باور دارد که قانون اساسی ایالات متحده، آینه تمام‌نما و چراغ راه پاسداری از این ارزش‌هاست.

بر مبنای این قانون، هیچ فرد نظامی تا زمانی که مشغول به خدمت در نیروهای مسلح است، حق ورود در سیاست و اظهار نظر در امور سیاسی را ندارد. بر همین مبنا، تنها سیاستمداران منتخب مردم و در رأس آنها رئیس‌ جمهور ایالات متحده، سکان سیاست داخلی و خارجی و حق اعلام جنگ و صلح را دارند. طبق قانون اساسی آمریکا، مقام ریاست‌ جمهوری ایالات‌متحده، فرمانده کل قوا (Commander in Chief) و عزل و نصب کننده فرماندهان نیروهای مسلح است. از آنجا که هیچ ژنرالی، هرقدر هم که توانا و خردمند باشد، با رأی مردم برای کاری انتخاب نمی‌شود، حق تصمیم‌گیری در امور حیاتی چون ورود به جنگ را ندارد و باید تنها فرمانپذیرِ مقام منتخب مردم یعنی ریاست‌جمهوری ایالات متحده باشد.

جیمز ماتیس با چنین باوری، قریب به پنجاه سال در ارتش آمریکا و سپس در مقام وزارت دفاع، زیر نظر رؤسای جمهور کاملا متفاوت، از نیکسون تا ترامپ، به این «تجربه ناکامل بی‌نقص» خدمت کرده و به دفاع از ارزش‌هایی که این «تجربه» را ساخته‌اند، همت گمارده است.

تکمله

دلیل اینکه جیمز ماتیس به لقب «راهب جنگجو» مفتخر شده این است که زندگی نظامی را بر تأهل ترجیح داده، هیچگاه ازدواج نکرده و خارج از ازدواج هم صاحب فرزند نشده است. چنانکه مشهور است، او در طول خدمتش، خانه‌اش را به کتابخانه‌ای بزرگ تبدیل کرده و در زمان فراغت، به تنهایی در آن روزگار می‌گذراند. او به تازگی پس از استعفا از مقام وزارت دفاع، کتابی را که پیش از وزارت با کمک یکی از همقطاران سابقش نوشته بود، منتشر کرده است. او در این کتاب خواندنی، به بهانه نوشتن خاطرات ایام خدمتش، به موضوعاتی چون «طبیعت جنگ» و مفهوم «رهبری و فرماندهی» پرداخته است. عنوان این کتاب Call Sign Chaos: Learning to Lead در زبان فارسی، قابل ترجمه به «اسم رمز (کد رادیویی/رمز مخابراتی/شناسه) آشوب: آموختنِ فرماندهی» است.

جزئیات و دقایق مطرح شده در این کتاب، خواننده هشیار را به این واقعیت رهنمون می‌کند که جیمز نورمن ماتیس، راهب جنگجو، واجد هر پنج فضیلتی است که سون‌تزو برای یک فرمانده پیروز، ضروری می‌داند.

*به دلیل شکل نگارشیِ جاافتاده آن در رسانه‌های فارسی، «ماتیس» نوشته شده. مثل بسیاری از اسامی خاص دیگر. برای نمونه می شود به تلفظ درست نام شرلاک هُمز (Sherlock Holmes) کارآگاه خصوصی/ تخیلی بریتانیایی اشاره کرد که در فارسی به صورت نادقیقِ «شرلوک هلمز» جا افتاده است.