در پی گرمای کم‌سابقه تابستان امسال تالاب‌های انزلی، بامدژ، هامون، جازموریان، طشک، بختگان، گاوخونی، مهارلو، حوض‌سلطان، شیمبار خشک شدند. همچنین دریاچه ارومیه که از ابتدای تابستان روند خشک شدن آن شدت گرفته بود در شهریورماه بطور کامل خشک شد.
خشکسالی در ایران منابع آب زیرزمینی را به شدت کاهش داده و از سوی دیگر کاهش بارش‌ها و سدسازی‌های غیراصولی نیز حوضه‌های آبریز را به شدت متأثر کرده و در نتیجه دریاچه‌ها و تالاب‌ها را در سال‌های گذشته یکی پس از دیگری خشک و نیمه‌خشک کرده است.
بر اساس گزارشی که امروز در رسانه‌های داخلی منتشر شده تالاب‌های انزلی، بامدژ، هامون، جازموریان، طشک، بختگان، گاوخونی، مهارلو، حوض‌سلطان، شیمبار و دریاچه نمک، تالاب‌هایی هستند که در تابستان امسال خشک شدند.
حقابه محیط زیستی منبع جان بخشیدن به تالاب‌های ایران است، اما کمبود باران و افزایش استفاده از مایع حیات سبب شده تا این حقابه به طرز چشمگیری کاهش پیدا کنند.
سازمان هواشناسی گزارش در تابستان امسال دمای هوا در بسیاری از نقاط ایران از جمله مناطق، شرق، جنوب شرق و مرکزی ایران رکوردشکنی داشته است. آمار «مؤسسه اقلیمی کوپرنیک» نیز گزارش داده که تابستان امسال تداوم گرما در ایران بی‌سابقه بوده و مردادماه ۱۴۰۳ گرم‌ترین امرداد نیم‌قرن اخیر بوده است.
ساغر محمدی کارشناس محیط زیست با انتقاد از عدم رها ساختن حقابه‌های محیط زیستی گفته «نباید آبی که سهم تالاب‌هاست به مصرف کشاورزی، شُرب و صنعت برسد و پایداری ایران به مخاطره بیافتد.»
احمد طاهری کارشناس اقلیم نیز گفته که «مهمترین دلیل کاهش حقابه محیط زیست، کاهش نزولات آسمانی و تغییر اقلیم است و این پدیده در کنار محیط زیست به کاهش حقابه کشاورزی، صنعت و شرب هم ختم شد.»
«بازچرخانی آبی و بهینه‌ترین استفاده از منابع آبی زیرزمینی و سطحی در کنار افزایش بهره‌وری آب در کشاورزی» دو راهکار پیشنهادی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی برای خنثی کردن اثر خشکسالی و حفظ حقابه محیط زیست در دوران کاهش بارش‌های جوّی بوده است. به نظر می‌رسد این راهکارها مانند دیگر راهکارهای گذشته مورد توجه قرار نگرفته و سبب خشکی دست‌کم ۱۱ تالاب کشور در تابستان امسال شده است.
هفته نخست شهریورماه امسال نیز سازمان محیط زیست مازنداران از خشکی بخشی از تالاب میانکاله و تصرف زمین‌های آن خبر داده بود. بر اساس گزارش‌ها ۳۰ درصد مجموعه آبی تالاب میانکاله خشک شده است.
عطاءالله کاویان مدیرکل سازمان محیط زیست مازندران در اینباره توضیح داده بود که بخش‌هایی از میانکاله به دلیل کاهش شدید بارندگی، پسروی دریای خزر و رعایت نشدن حقابه خشک شده‌اند و در معرض «فعالیت‌های مخرب انسانی» قرار گرفته‌اند.
خبرگزاری «ایرنا» هم گزارش داده بود که از سال ۱۳۷۳ تا کنون، وسعت میانکاله بر اثر پسروی آب دریای خزر و کاهش بارندگی، از ۵۵ هزار هکتار به ۲۲ هزار هکتار رسیده است. این گزارش همچنین می‌افزاید سطح آب دریای خزر از سال ۱۳۷۵ تا کنون دو متر کاهش یافته است. این در حالیست که مطالعات نشان می‌دهند پسروی آب دریاچه خزر تا سال ٢٠۵٠ ادامه می‌یابد.
کارشناسان معتقدند پسروی آب دریای کاسپین بر اثر تغییرات اقلیمی، کاهش بارندگی و فعالیت‌های مخرب انسانی چون سدسازی بی‌رویه، اقدامات صنعتی و تولید گازهای گلخانه‌ای در کشورهای اطراف دریای خزر رخ داده و نتیجه آن می‌تواند خشک یا بحرانی شدن وضعیت خلیج گرگان و تالاب‌های انزلی، گمیشان، میانکاله، کیاشهر و زیباکنار باشد.
تشدید بحران‌های محیط زیست؛ از فروچاله و فرونشست تا پسرفت آب دریای کاسپین
گزارش دیگری نیز از خشک شدن کامل دریاچه ارومیه با وجود احیای جزیی سال گذشته خبر داده است. مهدی زارع استاد دانشگاه و رئیس شاخه زمین شناسی گروه علوم پایه فرهنگستان علوم در یادداشتی اعلام کرده که دریاچه ارومیه در بهار ۱۴۰۳ به صورت فصلی و با بارندگی نسبتا خوب اواخر ۱۰۴۲ و ابتدای ۱۴۰۳ به صورت فصلی بخشی از آن در حدود یک میلیارد مترمکعب آبگیری شد ولی مجددا از ابتدای تابستان ۱۴۰۳ روند خشک شدن آن شدت گرفت و مجددا در شهریور ۱۴۰۳ بطور کامل خشک شد.
مهدی زارع تأکید کرده تصاویر جدید از دریاچه ارومیه نشان می‌دهد که تا ۱۷ شهریور۱۴۰۳ بخش‌های شمالی و جنوبی دریاچه ارومیه خشک شده و با پوشش نمکی سفید رنگی در تصاویر ماهواره‌ای دیده می‌شود.
خشک شدن چشمگیر دریاچه ارومیه خطر توفان گرد و غبار را برای ۵ میلیون نفر از ساکنان حوضه دریاچه تشدید کرده و باعث کاهش شدید فراوانی میگوهای آب نمک آرتمیا و فلامینگوها و فعالیت‌های کشاورزی و گردشگری شده است. خشک شدن شدید دریاچه باعث ادغام چهار جزیره جنوبی با هم و تشکیل پل‌های خشکی شده که زندگی پستانداران ساکن در جزیره‌های سابق – از جمله آهو ایرانی و گوسفند وحشی ارمنی – را تهدید می‌کند. دریاچه ارومیه بیش از ۹۰ درصد آب ورودی خود را از رودخانه‌های جنوبی دریافت می‌کند که عمدتا با سدها تنظیم می‌شوند.
مهدی زارع در یادداشت خود نوشته برنامه احیای دریاچه ارومیه در سال ۱۳۹۲ و در دولت اول روحانی آغاز شد، که هدف آن بازگرداندن دریاچه ارومیه به سطح اکولوژیکی هدف ۱۲۷۴.۱ متر تا سال ۱۴۰۵ و شامل چندین پروژه آبرسانی به دریاچه در افق‌های مختلف بوده است.
او در ادامه نوشته به نظر می‌رسد که اولویت‌های مرتبط با دریاچه ارومیه در دهه گذشته تغییر چندانی نکرده و همچنان همان مباحث ۱۰ سال قبل در اولویت باشد. هم اکنون نیز یکی از دانشجویان دکترای نگارنده مشغول پژوهش بر روی تغییرات دینامیکی دریاچه ارومیه در دهه‌های اخیر است.
آمارها نشان می‌دهند که منابع آب تجدیدپذیر کشور از ۱۳۰ میلیارد مترمکعب در دوره منتهی به سال ۱۳۷۳، به ۱۰۳ میلیارد مترمکعب در دوره منتهی به سال ۱۳۹۹ کاهش یافته است. به‌عبارتی دیگر، میانگین بارش بلندمدت ۵۳ ساله کشور، از ۲۴۹ میلی‌متر به ۲۲۶ میلی‌متر طی دوره ۱۳ ساله اخیر و دما نیز بطور متوسط در هر دهه، به میزان ۰/۵ درجه افزایش یافته است.
اثر بالفعل این تغییر اقلیم در کشور، منجر شده تبخیر-تعرق از ۱۳۳۲ میلی‌متر در سال ۷۱-۱۳۷۰، به ۱۴۷۶ میلی‌متر در سال ۹۵-۱۳۹۴ افزایش یافته و باعث شده که از یک طرف آب کمتری برای تأمین نیازها به‌خصوص در بخش کشاورزی در دسترس بوده و از طرف دیگر نیاز به آبیاری برای جبران تبخیر- تعرق نسبت به گذشته افزایش یابد که نشاندهنده تشدید دوچندان ناترازی منابع و مصارف آب است.
وضعیت بحرانی منابع آبی سبب شده که حدود نیمی از کارشناسان محیط زیست موضوع «تأمین حقابه محیط زیستی تالاب‌ها و رودخانه‌های کشور» را به عنوان اولین اولویت کاری ریاست سازمان حفاظت محیط زیست در دولت چهاردهم ارزیابی کنند.
عیسی بزرگ‌زاده سخنگوی صنعت آب کشور نیز بیستم شهریورماه در نشست خبری اعلام کرد که وزارت نیرو دولت چهاردهم اجرای برنامه هفتم توسعه پنج ساله کشور را آغاز کرده است و به همین منظور، برنامه‌های متمرکزی برای رفع ناترازی آب در دستور کار این وزارتخانه قرار گرفته است.
به گفته عیسی بزرگ‌زاده تمرکز وزارت نیرو در سال نخست اجرای برنامه، بر توسعه کشت عمودی به جای افقی و الگوی کشت سازگار با شرایط آبی کشور خواهد بود.
