بر اساس ۱۱ مورد مطالعه از سوی نهادهای رسمی و دانشگاهی در ایران بین سال‌های ۱۳۹۹ تا زمستان ۱۴۰۱ به علت آلودگی آب رودخانه ارس به «رادیواکتیو» و سایر املاح سمّی انواع سرطان به ویژه سرطان معده در استان‌های اردبیل، آذربایجان شرقی و غربی شیوع بسیار بالایی پیدا کرده است.
میزان بروز سرطان معده در این استان‌ها در مردان ۵۰ در هر ۱۰۰ هزار نفر و در زنان ۲۵ در هر ۱۰۰ هزار نفر در هر سال است.
در این گزارش که دوشنبه ۲۹ خرداد در روزنامه محلی «پیام ما» منتشر شد آمده آب رودخانه ارس به ویژه در محدوده سد «خداآفرین» و دشت مغان، علاوه بر آلودگی به مواد پرتوزا، به فلزات سنگین و سمی مانند سرب و ترکیباتش، آرسنیک، ترکیبات آلومینیوم، نیکل، مس، آهن، منگنز و ۵۳ آلاینده دیگر نیز آلوده است. منشأ اکثر این آلاینده‌ها نیز کشور ارمنستان است.
یکی از این مطالعات مربوط به گزارش گروه جغرافیای سیاسی دانشگاه «ملّی» (بهشتی) و گروه «ژئوپلیتیک» دانشگاه «عالی دفاع ملی» است که در آن آمده «بررسی‌ها و آزمایش‌های انجام‌شده حاکی از ورود پساب‌ها و آلاینده‌های صنعتی و معدنی بسیار مضر در رودخانه ارس است.»
بخش دیگری از این گزارش بیان می‌کند که در سالیان گذشته با بی‌توجهی مسئولانِ کشور ارمنستان، رودخانه ارس به وسیله پساب‌های «صنعتی»، «معدنی» و «رادیواکتیو» مورد آلودگی‌های بسیار خطرناک قرار گرفته است: «این نوع آلودگی که در نهایت منجر به آلودگی آب آشامیدنی و آب بخش کشاورزی منطقه بزرگی از ایران می‌شود، با بروز انواع بیماری‌ها، بخش بزرگی از جامعه انسانی و زیستی کشور را با مخاطره مواجه کرده است و با به چالش کشیدن امنیت انسانی و غذایی، ابتدا امنیت بخشی از کشور و درنهایت امنیت ملی کشور ایران را با خطر جدی مواجه می‌کند.»
مهمترین بخش این گزارش در مورد دو نیروگاه «متسامور» یک و دو است که در مجموع، سالانه ۲۸۸ تُن «اورانیوم» مصرف می‌کنند. درباره این دو نیروگاه آمده «فاضلاب نیروگاه اتمی متسامور ارمنستان بدون هیچگونه تصفیه در جنوب ساداراک وارد ارس می‌شود.»
در کشور ارمنستان شهرهای صنعتی «مگری»، «آگاراک»، «نیو وادی» و «شوانیدزور» با صنایع متعدد و آلودگی‌های پیدا و پنهان که گاهی با حجم بالایی در کف رودخانه ارس یا رسوب کرده و در مکان‌هایی که کمتر در دید حتی مرزبانی قرار دارند، وارد رودخانه ارس می‌شوند و تا کیلومترها ساختار بیولوژیک این رودخانه و سواحل آن را بهم ریخته‌اند.
نشت مواد رادیواکتیو از نیروگاه هسته‌ای و قدیمی و یا صنایع غیراستاندارد به رود ارس، به علت کهنگی قطعات و احتمال خطرآفرینی فراوان جانی و محیط زیستی نیروگاه هسته‌ای متسامور ارمنستان توسط کارشناسان منطقه‌ای و بین‌المللی و اتحادیه اروپا تأیید شده است.
بر اساس این مطالعه، درباره آب مخزن سد «خداآفرین» این نگرانی وجود دارد که در حال حاضر چندصدهزار ایرانی آن را برای آشامیدن استفاده می‌کنند و علاوه بر این، آب این سد مورد بهره‌برداری تفریحی و آبزی‌پروری توسط تعاونی‌های فعال محلی و سراسری نیز قرار می‌گیرد.
این گزارش تأکید می‌کند که از نظر محیط زیستی، ترکیبات سرب بطور کلی جزء آلاینده‌های سمی هستند. نمک‌های سرب و ترکیبات آلی سرب از نظر «اکوتوکسیکولوژیکی» (سم‌شناسی محیط زنده) مضرترین هستند و نمک‌های سرب در رتبه ۲ خطرناک بودن قرار می‌گیرند. همین موضوع در مورد ترکیبات سرب مانند «استات سرب»، «نیترات سرب» و «کربنات سرب» نیز صدق می‌کند. این گزارش بازه گسترده‌ای از بیماری‌ها را ناشی از مصرف بالای سرب در آب دانسته است.
انکار آلودگی
در واکنش به انتشار این گزارش، معاون سیاسی اجتماعی استاندار آذربایجان شرقی احتمال هرگونه ورود مواد رادیواکتیو و پساب نیروگاه هسته‌ای ارمنستان به رود ارس را رد کرد.
وی مدعی شده ورود مواد رادیواکتیو از نیروگاه «مستامور» ارمنستان به دلیل مسافت بالای آن تا منطقه عملاً غیرممکن است و از سویی نیز این نیروگاه امن بوده و مورد خاصی از خروج موارد رادیواکتیو از آن وجود ندارد اما تأکید کرده «یک کارخانه مس در این منطقه وجود دارد که پساب آن به ارس وارد می‌شود و حتی با چشم نیز قابل رویت است.»
این مسئول محلی در انکار آلودگی از این ادعا نیز فراتر رفته می‌گوید: «تمامی آزمایش‌های مربوطه از سوی اداره کل دامپزشکی، شرکت آب منطقه‌ای و سازمان محیط زیست انجام گرفته و بر اساس نتایج گزارش شده، این پساب ورودی، هیچ تبعاتی برای انسان‌ها ندارد.»
پیش از این اما معاون امور استان‌های سازمان پدافند غیرعامل با اشاره به آلودگی زیست محیطی رودخانه ارس و تهدیدهای ناشی از آن گفته بود که «دستگاه‌های استانی با هم‌افزایی بیشتر، بهتر و با کمک سازمان پدافند غیرعامل کشور باید در شش ماه آینده تمام مشکلات زیستی این رودخانه را حل کنند.»
ایران در کرانه پایین رود است، آلودگی قابل انکار نیست
در همین ارتباط محمد آمره کارشناس جغرافیای سیاسی در یادداشتی می‌نویسد «ما نسبت به سه کشور دیگری که رود ارس از آن سرچشمه می‌گیرد یا از آنها عبور می‌کند دست پایین را داریم. یعنی ما چهارمین کشوری هستیم که در کرانه این رود قرار داریم. به این دلیل می‌توانیم متصور باشیم که میزان مخاطره ما بیشتر می‌شود یعنی همه آلودگی ورودی به رودخانه به ایران می‌آید، به علاوه کمترین میزان آورد رودخانه به دلیل پروژه‌های بالادست نیز در ایران جاری می‌شود.»
وی تأکید می‌کند مذاکرات برای کاهش یا رفع این آلودگی‌ها از ۱۵ سال پیش با کشور ارمنستان شروع شده اما انگار این سیاست وجود داشته و دارد که عموماً موضوع آلودگی ارس را بازی سیاسی می‌خوانند.
