موج مهاجرت از کشور از جمله نخبگان و دانشجویان ممتاز در حالی ادامه دارد که جمهوری اسلامی در این مورد هم برخورد «امنیتی-پلیسی» را راهکار ارزیابی کرده و به دنبال جلوگیری از مهاجرت نخبگان است.
قائم‌مقام بنیاد ملی نخبگان آمارهای موجود درباره مهاجرت نخبگان و دانشجویان ممتاز را رد کرده اما از راه‌اندازی دفتر پلیس گذرنامه و مهاجرت در این بنیاد به منظور «جلوگیری از مهاجرت سازمانیافته نخبگان» خبر داده است.
مدت‌هاست کارشناسان نسبت به مهاجرت منابع انسانی از ایران هشدار می‌دهند. موجی که از پزشک و پرستار تا کارآفرین و کارگر ماهر را در بر گرفته است. در این میان مهاجرت نخبگان و دانش‌آموختگان نگرانی‌ها و هشدارهایی را درباره خلاء ناگزیر و ناشی از این مهاجرت در پی داشته است.
در حالی که حکومت از یکسو از ارائه آمارهای رسمی و شفاف درباره مهاجرت منابع انسانی خودداری می‌کند اما از سوی دیگر موج گسترده مهاجرت را ناشی از «سازماندهی دشمنان» ارزیابی می‌کند.
سلمان سیدافقهی قائم‌مقام بنیاد ملی نخبگان نیز از تفاهم این بنیاد با پلیس برای برخورد با دفاتر مهاجرتی و جلوگیری از مهاجرت سازمانیافته نخبگان خبر داده است.
او گفته بر اساس این تفاهم، «قرار شده پلیس گذرنامه و مهاجرت یک نمایندگی و دفتر در بنیاد ملی نخبگان داشته باشد تا اطلاعات مربوط به ورود و خروج نخبگان و افراد مدنظر ما را به صورت آنلاین و کمتر از یکساعت در اختیار ما قرار بدهند.»
در شرایطی که دفاتر مهاجرتی شهروندی را مجبور به مهاجرت نمی‌کنند و فقط به «متقاضیان» خدمات ارائه می‌کنند اما قائم مقام بنیاد ملی نخبگان گفته که «برخی مجموعه بیزینس یا کسب و کاری در حوزه مهاجرت راه انداخته‌اند و بطور مثال اگر مهاجرت به یک کشور برای یک فرد ١٠ هزار دلار هزینه دارد، این مجموعه‌ها با هزار یا دو هزار دلار این کار را انجام می‌دهند که یقیناً این دفاتر از یک سیستمی تأمین مالی می‌شوند.»
سلمان سیدافقهی همچنین گفته اکثر دانش‌آموختگانی که برای تحصیلات تکمیلی به خارج از کشور رفته‌اند در نهایت به ایران بازگشته‌اند: «در همکاری با مجموعه‌های مختلف کشور در حوزه ورود و خروج نخبگان، اطلاعاتی داریم که نشان می‌دهد هرساله حدود ٢ هزار نفر که در خارج از کشور تحصیل کرده‌اند، به کشور باز می‌گردند.»
قائم مقام بنیاد ملی نخبگان با اعلام اینکه از سال ٩٧ حدود ١٠ هزار نفر از فارغ‌التحصیلان مقطع ارشد و دکتری که به خارج از ایران رفته‌اند، به کشور بازگشتند، افزود: «این آمار را بر اساس ترجمه مدارک که به زبان فارسی انجام شده، اعلام می‌کنم و کاملاً مستند است.»
او مدعی شده که آمارهایی که در بحث مهاجرت وجود دارد، خلاف فضایی است که در حال حاضر در کشور ایجاد شده و گفته است «به تازگی ٢ نفر از وزرای دولت قبل، جوّسازی بدی در حوزه مهاجرت انجام دادند و یکی از آنها عنوان کرده بود که از هر ۵ دانشجو که با او در ارتباط است، ٢ نفر قصد مهاجرت دارد این در حالی است که فضای واقعی این نیست و جهت‌دهی رسانه‌ای در اینباره آب ریختن به آسیاب دشمن است. این حق را برای خودمان قائل هستیم که واقعیت را در خصوص مهاجرت به گوش مردم برسانیم.»
قائم مقام بنیاد ملی نخبگان توضیح نداده که اگر آمارهای ارائه شده از سوی کارشناسان و یا مراکزی چون «رصد مهاجرت ایرانیان» نادرست است، چرا باید بنیاد ملی نخبگان در اقدامی «امنیتی- پلیسی» به دنبال رصد و جلوگیری از مهاجرت نخبگان از کشور باشد؟!
روزنامه «هم‌میهن» نیز از این اقدام به عنوان «راهکار پلیسی برای مقابله با مهاجرت نخبگان» نام برده و نوشته که «این نحوه برخورد پلیسی و سخت‌افزاری با مسائل جامعه نه تنها هیچ مسئله‌ای را حل نمی‌کند که تشدید می‌نماید.»
این روزنامه اضافه کرد: «بستن و سخت کردن راه مهاجرت، راه‌حل این مسئله نیست، بلکه نادیده گرفتن و پنهان کردن آن است» و خواستار آن شد تا «دولت به‌جای رویکردهای سلبی و نفی و قهرآمیز، از رویکرد ایجابی و سازنده و مبتنی بر اراده افراد و رضایت آنان استفاده کنند.»
همچنین محمد فاضلی جامعه‌شناس نزدیک به اصلاح‌طلبان نیز در واکنش به اقدام امنیتی بنیاد ملی نخبگان در شبکه «ایکس» نوشته که «آیا معنی این خبر آن است که قوه عاقله حکمرانی به حدی نزول کرده که جز راهکار پلیسی در برابر پدیده اجتماعی در ذهن ندارد؟»
این جامعه‌شناس افزوده که «ظاهراً درک پدیده اجتماعی، سخت‌ترین کاری است که از این جماعت می‌توان طلب کرد. فرقی نمی‌کند مهاجرت، سبک زندگی یا پوشش اختیاری باشد. امر اجتماعی را درک نمی‌کنند.»
آیا معنی این خبر آن است که قوه عاقله حکمرانی به حدی نزول کرده که جز راهکار پلیسی در برابر پدیده اجتماعی در ذهن ندارد؟
ظاهراً درک پدیده اجتماعی، سخت‌ترین کاری است که از این جماعت می‌توان طلب کرد. فرقی نمی‌کند مهاجرت، سبک زندگی یا پوشش اختیاری باشد. امر اجتماعی را درک نمی‌کنند. https://t.co/N9mvYk3o3X— محمد فاضلی (@Mfazeli114) February 19, 2024
آمارهای تکاندهنده مهاجرت از کشور دارای چنان ابعاد گسترده‌ای است که حتی با وجود تلاش مقامات حکومتی، قابل انکار یا تکذیب نیست.
مشکلات اقتصادی در کنار شیوه حکمرانی امنیتی و نگرانی بابت آینده از جمله عوامل مهاجرتی به شمار می‌رود که برخی کارشناسان آن را «فرار» ارزیابی می‌کنند.
نداشتن درآمد یا اشتغال با درآمدهای ناچیز از جمله مهمترین عامل مهاجرت نیروی دانش‌آموخته ایرانی در رشته‌های مختلف از جمله پزشکی است. آمارهای مرکز آمار ایران نیز نشان می‌دهد در سال ۱۴۰۱ تقریبا ۵۰۰۰ فارغ التحصیل دکترا در کشور جویای کار بوده که موفق به پیدا کردن شغل نشدند.
بهرام صلواتی تحلیلگر حوزه مهاجرت اعلام کرده که «پدیده عجیبی در حوزه مهاجرت اتفاق افتاده که در صد سال اخیر در ایران سابقه نداشته است».
او گفته «در چند دهه گذشته پیک‌های مهاجرتی مختلفی را داشتیم، اما پیکی از اواخر سال ۱۳۹۹ شروع شد که کرونا آن را بطور مقطعی متوقف کرد. این پیک اکنون دوباره به جریان افتاده است و ما نمی‌دانیم تا کجا ادامه پیدا خواهد کرد. در سالنامه مهاجرت سال گذشته پیش‌بینی این بود که این موج طولانی‌تر خواهد بود. جای خوشبختی هم ندارد، چون ما برای آن برنامه‌ای نداشتیم و نداریم.»
بهرام صلواتی افزود که «عراق با ۷۴ هزار مهاجر جدید در رتبه نخست و ایران با ۶۷ هزار مهاجر جدید در رتبه دوم و ازبکستان با ۴۰ هزار مهاجر جدید در رتبه سوم در ترکیه قرار دارد. نکته قابل توجه این است که ۵۰ درصد از مهاجران جدید ایرانی در کشور ترکیه را زنان تشکیل می‌دهند.»
بهرام صلواتی همچنین گفت که گزارش جدید سازمان بین‌المللی «اوای‌سی‌دی»(OECD) منتشر شده که داده‌هایی درباره وضعیت مهاجرت کشورها دارد. این گزارش نشان می‌دهد که ایران بالاترین رشد مهاجرفرستی در منطقه OECD را دارد. منطقه OECD به عنوان قطب اصلی جذب مهاجران در جهان، سالانه تعداد زیادی از مهاجران جدید را جذب می‌کند.»
به گفته بهرام صلواتی «در سال ۲۰۲۰ تعداد مهاجران جدید ورودی ایرانی به کشورهای این منطقه ۴۸ هزار نفر بود که طبق آخرین آمار سالنامه مهاجرت در سال ۲۰۲۱ با ۱۴۱ درصد افزایش به ۱۱۵ هزار ورودی جدید در سال رسیده است. بر این اساس رتبه اول مهاجرفرستی بر اساس نرخ رشد مهاجر جدید را ایران ثبت کرده است.»
اوتأکید کرد که دولت برای هر کدام از این مهاجران هزینه‌ای کرده و کشورهای مقصد بدون آنکه هزینه‌ای کرده باشند، نیروی انسانی متخصص را جذب می‌کنند.
ایرانیانی که می‌روند و برنمی‌گردند؛ معاون رئیسی می‌گوید آمار مهاجرت «اصلاً خطرناک نیست»!
این آمارها در حالی اعلام می‌شود که مقامات دولت همچنان در موضع انکار و تکذیب هستند. عباس عبادی معاون پرستاری وزارت علوم نیز آمارهای مهاجرت پرستاران را رد کرده و گفته «آماری که در خصوص آمار مهاجرت پرستاران درفضای مجازی به آن اشاره می‌شود، درست نیست». او البته آماری نیز درباره مهاجرت پرستاران ارائه نداده است!
روح‌الله دهقانی فیروزآبادی معاون علمی ابراهیم رئیسی هم درباره آمار مهاجرت از کشور گفته که «آمار مجموعه‌ها، افراد و شرکت‌های مهاجرت کننده در حال حاضر اصلاً خطرناک نیست.»
سردار علی فدوی جانشین فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی هم بدون اشاره به سیلی از مشکلات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی که سبب مهاجرت گروه گروهِ ایرانیان از کشور می‌شود، مهاجرت از کشور را به «نبرد میان حق و باطل» ارتباط داده و به برنامه‌ریزی عده‌ای در خارج از کشور مربوط دانسته است.
جانشین فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی گفته است: «از تک تک نفراتی که به خارج می‌روند چه پزشک و چه پرستار مطلع هستیم حتی می‌دانیم چه بیمارستانی می‌روند و چقدر حقوق می‌گیرند. چون بیشتر از همه مطلع هستیم خیلی بیشتر از همه غصه می‌خوریم.»
در آنسو اما کارشناسان نظراتی متفاوت دارند. علی خرسندی دانشیار گروه مدیریت و برنامه‌ریزی آموزشی دانشگاه «علامه» اعلام کرد که «برای وضعیت دشواری که در حوزه مهاجرت داریم، دیگر واژه مهاجرت، واژه کاملی نیست.»
این استاد دانشگاه گفته «جنس مهاجرت ایرانی جنس انتخاب نیست، بلکه از جنس فرار است. یک شانس از جنس گریختن است.»
«بی‌آیندگی شغلی و حرفه‌ای»، «نبود فرصت‌های اقتصادی»، «امنیتی شدن زیست اجتماعی در ایران» و «بی‌اعتبار شدن یا کم اعتبار شدن نظام دانشگاهی» از جمله عوامل مهمی‌ست که از دید علی خرسندی بر افزایش آمار مهاجرت در ایران موثر بوده است.
این استاد دانشگاه توضیح داده که «در کنار عوامل گریزاننده از مبدا، عواملی که موجب انگیزه مهاجران می‌شود در مقصد بیشتر است. رشد فردی و حرفه‌ای یکی از عوامل جذب در مقصد است. فرد مهاجر می‌گوید می‌خواهم رشد کنم، در ایران سقف رشد من کوتاه است.»
جنس مهاجرت ایرانیان از جنس «فرار» است؛ «امنیتی شدن زیست اجتماعی» عامل مهم مهاجرت
امیرحسین جلالی ندوشن روان‌درمانگر و سخنگوی انجمن علمی روان‌پزشکان ایران معتقد است: «وقتی جامعه‌ای به وضعیت آینده‌زدودگی می‌رسد، در آن جامعه دیگر نمی‌توان کار مولد انجام داد. مهاجرت حتی در شکل انجام‌نشده آن، روح جامعه را می‌خورد. می‌بینم اساتیدی را که برای قبول کردن یک پروژه در سال آینده، می‌گویند ۶ ماه دیگر جواب می‌دهم. چون منتظر ایمیلی از کشورهای مختلف مانند امریکا، کانادا و حتی عمان هستند که تکلیف مهاجرت آنها را مشخص کند.»
تقی آزاد ارمکی جامعه‌شناس و استاد دانشگاه با اشاره به «مهاجرت یکطرفه» ایرانی‌ها گفته که «طبیعتا مهاجرت افراد از کشور خود به کشوری دیگر تنها معطوف به ایران نبوده و نیست، چرا که انتخاب محل زندگی و شغل در هر نقطه از دنیا یک حق انسانی است. مردم در اروپا هم جابه‌جا می‌شوند، اما اصطلاحا نمی‌روند تا برای همیشه گم بشوند، آنها می‌روند که موثر واقع بشوند و در عین حال برگردند تا در جامعه خودشان اثرگذار شوند. با ایتالیایی‌هایی در آمریکا و کانادا مواجه شدم که مهاجرت کرده بودند، نه برای اینکه همیشه در آمریکا باشند بلکه آمده بودند یک موقعیت خوب شغلی و فرهنگی پیدا کنند، نه برای اینکه علیه سرزمین خودشان باشند بلکه احتمالا مجدد به سرزمین خودشان برگردند. این در حالی است که بر اساس آمارها مسیر مهاجرت ایرانی‌ها یکطرفه است.»
به گفته این جامعه‌شناس «ایرانی‌ها عموما می‌روند تا در کشور دیگری بمانند، به همین دلیل است که ایرانیان مهاجرت‌کرده نقش عمده‌ای در ساختن جهان دیگر پیدا می‌کنند، مثل این نیست که یک دوره‌ای قبل از انقلاب کارگران ایرانی به ژاپن و کویت می‌رفتند سرمایه کسب می‌کردند و برمی‌گشتند، این مساله حکایت از بحران ایران با جهان پیرامونی دارد و نقش اساسی آن به دولت و گروه‌های ذی‌نفوذ، تجار، روشنفکران و سیاستمداران برمی‌گردد.»
این جامعه‌شناس افزایش ۳۵ درصدی نرخ مهاجرت در ایران را «نگران‌کننده» خوانده و گفته که «این مساله، نشانگر آن است که جامعه ناآرام بوده و در حالت عدم وجود اطمینان اجتماعی، فروریخته است. وقتی در محلی بلایای طبیعی مثل زلزله یا سیل بیاید یا درگیر جنگ شود، افراد از آن خارج می‌شوند. این موضوع نشان‌دهنده آن است که در جامعه انفجاری و همه را از جای خود کنده است. امر تلخی که افراد، راه‌حل برون‌رفت از شرایط را مهاجرت از کشور می‌دانند. این یک رویکرد بدی است که در ایران جاری و ساری شده است.»
تقی آزاد ارمکی افزوده که «اثرات این ناامنی و بی‌اعتمادی یک یا دو روزه حل نمی‌شود. بلکه این بی‌اعتمادی در جامعه، نسلی را آواره و ویران می‌کند. ضمن اینکه، سرمایه بزرگی که در کشور به سختی به دست آمده به آسانی خارج می‌شود و مورد استفاده کشورها و جوامع دیگر قرار می‌گیرد. بر خلاف تصور رایج، نیرویی که از کشور مهاجرت می‌کند تا حدی دچار ویرانی می‌شود، چرا که او نیز عادت کرده در اینجا رشد و تمام علائق و انگیزه خود را در مملکت خود بارور کند. از همه مهم‌تر اینکه، جامعه از گوناگونی نیرو و نیروهای متخصص متعدد خارج شده و دچار آسیب‌های جدی می‌شود.»
فرافکنی مقامات حکومتی درباره پدیده «مهاجرت» یا «فرار» ایرانیان از کشور؛ جامعه‌شناسان چه می‌گویند؟
علیرضا شریفی‌یزدی آسیب‌شناس اجتماعی نیز مهاجرت نخبگان را برای آینده ایران با تبعات سنگین ارزیابی کرده و گفته که «با مهاجرت نخبگان این را هم باید در نظر گرفت که نسل‌های آینده آنها را هم از دست می‌دهیم. بنابراین بانک هوشی ایران روزبه‌روز لاغرتر شده است. در نتیجه براساس مطالعات متوسط هوش ایرانی‌ها طی ۴۰ سال گذشته شیب نزولی داشته است.»
این آسیب‌شناس اجتماعی توضیح داده که «وقتی افراد تحصیلکرده و فوق‌تخصص مهاجرت کنند طبیعتا مشکلات کشور افزایشی و از طرفی حل این معضلات بدون آنها غیرممکن می‌شود. اگر افراد دارای تخصص در ایران بمانند و برای آبادی کشور تلاش کنند، قطعا گره‌ای از مشکلات باز می‌شود و این در صورتی است که دولت امکانات لازم را برای آنها مهیا کند وگرنه به دلیل فشارهای اقتصادی و اجتماعی موجود آنها برای زندگی بهتر به کشورهای دیگر مهاجرت می‌کنند.»
او با اشاره به اینکه تصاحب جای انسان‌های توسط انسان‌های متوسط به دلیل مهاجرت نخبگان را یکی از مشکلات اخیر کشور خوانده و تأکید کرده که «چه بسا به زودی دانشگاه‌های ما هم همین وضعیت را پیدا می‌کنند. می‌توانیم اساتید بسیار خوبی در دانشگاه‌ها داشته باشیم ولی به دلایل مختلف و با این شیوه گزینش، استادان خبره و توانمندی را در آینده نخواهیم داشت. چه‌بسا چنین امری در حوزه پزشکی، علوم رفتاری، علوم انسانی و علوم پایه نیز صادق است. بطور کلی مهاجرت‌ها برای آینده کشور خطرناک است، چراکه اصولا حل معضلات کشور باید به دست نخبگان حل شود، اما وقتی آنها خارج می‌شوند، دیگر برنمی‌گردند.»
این آسیب‌شناس افزوده که «طبیعتا وقتی در کشوری فرار مغزها و مهاجرت نخبگان اتفاق می‌افتد، به لحاظ علمی پیشرفت چندانی در آینده نخواهیم داشت. چه‌بسا روزبه‌روز پسرفت هم می‌کنیم. بنابراین در این مقوله دولت باید شرایطی را برای نخبگان مهیا کند تا آنها اگر برای ادامه تحصیل خارج می‌شوند حداقل برای خدمت بازگردند.»
سعید معیدفر جامعه‌شناس نیز آذرماه امسال در گفتگو با روزنامه «هم‌میهن» دلیل مهاجرت گسترده ایرانیان را «تنگناهای امنیتی، مشکلات اقتصادی، تنفر و انزجار نسبت به مبدأ، احساس پوچی در کشور خود» دانسته است.
این جامعه‌شناس گفته که «در هفته تعداد زیادی از مهاجران در دریای مدیترانه جان خود را از دست می‌دهند. اکثر این افراد از ایران، افغانستان، نیجریه و سایر کشورهایی هستند که از نظر ساختار توسعه و جایگاه اجتماعی با مشکلات جدی مواجهند. در واقع این افراد مبدأ و مقصد را مقایسه نمی‌کنند و تنها قصد رفتن دارند که می‌توان از آن به‌عنوان فرار یاد کرد و نه مهاجرت. امروز عده زیادی از کشور فرار می‌کنند نه مهاجرت.
او در ادامه گفته که «بسیاری از مهاجران احساس می‌کنند در کشور خود به‌عنوان انسان و فردی که دارای جایگاه و منابع و منافع است، شناخته نمی‌شوند.»
