کارشناسان مرمت آثار تاریخی از نگران‌کننده بودن وضعیت نقش برجسته‌های ساسانی در «نقش رستم» بر اثر هوازدگی فیزیکی و شیمیایی در ساختار سنگ آهک خبر می‌دهند.
مصطفی رخشنده‌خو کارشناس ارشد حفاظت و مرمت ابنیه تاریخی مجموعه تاریخی «نقش رستم» از بروز آسیب‌هایی جدی در نقش برجسته‌های این اثر باستانی خبر داده است.
به گفته مصطفی رخشنده‌خو «بسیاری از این نقش برجسته‌ها به دلیل اینکه در فضای باز قرار داشته و عموماً تحت تأثیر شرایط اقلیمی هستند، بسته به نوع سنگ و موقعیت مکانی، در طول سالیان، آسیب‌هایی را متحمل شده‌اند.»
این کارشناس حفاظت و مرمت بناهای تاریخی افزوده که «بالغ بر ۱۱ عدد از این نقش‌برجسته‌ها و همچنین کتیبه‌های خطی متعددی در مجموعه نقش رستم قرار دارد که همگی در فضای روباز و در معرض تهاجم عوامل محیطی (بارش باران، باد، دما و…) قرار دارند و جمیع این عوامل باعث فرسایش تدریجی این نگاره‌ها شده است.»
او که در چهارمین نشست تخصصی سیزدهمین همایش دوسالانه حفاظت و مرمت اشیاء تاریخی-فرهنگی و آرایه‌های معماری سخن می‌گفت، همچنین بر لزوم «مطالعه، مستندنگاری، تهیه طرح حفاظت و مرمت این مجموعه نقش برجسته‌ها» تأکید کرده است.
او در بخش دیگری از سخنانش گفته نتایج مطالعات نشان می‌دهد «وقوع هوازدگی فیزیکی و شیمیایی در ساختار سنگ آهک و تحت‌تأثیر هوازدگی دچار آسیب‌های متعددی همانند فرسایش، تورق، ترک، شکستگی و… قرار گرفته است.»
«متورق شدن سطح نقوش و ایجاد ترک و شکستگی‌های فراوان و انحلال سنگ در سطح اثر» از جمله مهمترین آسیب‌هایی است که این اثر تاریخی به آن دچار شده است.
نقش برجسته‌های ساسانی از مهمترین آثار تاریخی ایران باستان هستند که محل اصلی نمایش این نوع نقش‌ها استان فارس است. در حدود ۳۰ عدد نقش‌برجسته ساسانی در استان فارس وجود دارد که موضوع اصلی این نقش برجسته‌ها صحنه‌های «القاء قدرت»، «دیهیم بخشی» و یا «صحنه‌های جنگ و شکار» است.
در سال‌های گذشته نیز کارشناسان دیگری درباره سرعت فرسایش در نقش‌برجسته‌های ساسانی تحت تأثیر عوامل محیطی و نفوذ رطوبت هشدار داده بودند.
محوطه نقش رستم دارای بیشترین نقش‌برجسته‌های تاریخی از دوران ساسانی است و از جمله آنها نقش برجسته منسوب به بهرام دوم است که در دو صحنه جداگانه در زیر آرامگاه داریوش بزرگ تصویر شده است.
احتمال تخریب تخت‌جمشید، نقش رستم و میدان نقش جهان بر اثر فرونشست زمین
فرونشست زمین نیز به تهدیدی جدی برای آثار و بناهای تاریخی کشور تبدیل شده است. اواخر دهه هشتاد خورشیدی بود که پدیده فرونشست زمین‌های اطراف مجموعه جهانی تخت جمشید و نقش رستم، با مشاهده ترک‌هایی در اطراف و حریم این دو مجموعه، نظر کارشناسان را به خود جلب کرد. کم کم این ترک‌ها گسترش یافت و در پی بررسی‌های متعدد، مشخص شد هرچه به سمت روستاهای اطراف نزدیک می‌‌رود، عمق شکاف‌ها بیشتر و دهانه آنها باز‌تر می‌شود.
اواسط دهه ۹۰ خورشیدی مصیب امیری مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری وقت در استان فارس با بی‌مسئولیتی در سخنانی عجیب گفت که «ایجاد شکاف به دلیل خشکسالی‌های متعدد و فرونشست آب‌های زیر زمینی رخ داده که این موضوع ممکن است در هر منطقه از کشور و استان ایجاد شود و منحصر به مجموعه تخت جمشید نیست. بنابراین وجود چنین شکافی در محدوده مجموعه جهانی تخت جمشید و نقش رستم تهدید برای این مجموعه نیست!»
در نتیجه این چشم‌پوشی‌ها، امروز وضعیت فرونشست‌های محوطه تخت جمشید بحرانی‌تر از گذشته شده و هر لحظه خطر آسیب و یا حتی از بین رفتن این میراث جهانی ثبت شده در یونسکو، وجود دارد.
علی بیت‌الهی رئیس بخش خطرپذیری مرکز تحقیقات وزارت راه و شهرسازی اواسط اردیبهشت‌ماه امسال گفت در استان فارس بیشترین نرخ فروشست زمین در محدوده مرودشت بوده و نرخ آن در این منطقه به ۱۷ سانتیمتر در سال می‌رسد که آثار تاریخی تخت جمشید و نقش رستم در این محدوده قرار دارد.
رئیس بخش خطرپذیری مرکز تحقیقات وزارت راه و شهرسازی توضیح داده «در حالی که ۵۰ سال گذشته در مرودشت با حفر چاه ۳۰ متری به آب می‌رسیدند امروز با حفر چاهی به عمق ۱۲۰ متری هم به آب نمی‌رسند و در طول این سال‌ها با برداشت‌های بی‌رویه آب وضعیت فرونشست در این منطقه بحرانی شده است.»
علی بیت‌الهی افزوده «در حاشیه این پهنه فرونشستی خطرساز استان فارس دو آثار تاریخی ارزشمند و منحصربفرد نقش رستم و تخت جمشید واقع شده که متاسفانه در بازدیدها شکاف‌های فرونشستی در محوطه تخت جمشید کاملا مشخص و واضح است و مهمتر اینکه در حال توسعه است. این شکاف‌ها به مجرای نفوذ آب تبدیل می‌شوند و تونل‌های زیرسطحی را ایجاد میکنند و در نهایت به فروریزش سطحی زمین منجر می‌شوند.»
او در ادامه گفته «در نقش رستم هم دقیقا در مجاورت و نزدیکی صخره‌های سنگی و نقش نگارهای سنگی ارزشمند، شکاف عمیق و عجیب طولی با عمق چشمی ۶ متر و با عرض نیم متری وجود دارد که این نشان می‌دهد این زون [ناحیه] بسیار خطرساز است.»
در حالی که کارشناس برداشت آب از طریق حفر چاه را به عنوان یکی از عوال سرعت بخشیدن به گسترش فرونشست معرفی میکنند، علی بیت‌الهی گفته «در حاشیه همین محدوده اثر تاریخی، مزارعی وجود دارند که هنوز هم با استخراج آب از طریق حفر چاه آبیاری می‌شوند.»
استان اصفهان به عنوان بحرانی‌ترین استان در زمینه فرونشست شناخته می‌شود و آثار تاریخی این استان نیز در معرض خطر قرار دارند. علی بیت‌الهی در اینباره گفته که «نرخ فرونشست در میدان نقش جهان به حدود ۵ سانتیمتر در سال رسیده اما موضوع مهم این است که از آنجایی این آثار تاریخی خشتی و بنایی هستند و مصالح ساختمانی بهم پیوسته ندارند، با کوچکترین انزجاج دچار ترک‌خوردگی می‌شوند.»
به گفته علی بیت‌الهی در استان اصفهان مسئله دیگری به جز حفر چاه روند گسترش فرونشست را تشدید کرده است: «پس از اینکه در دولت احمدی‌نژاد حوزه آبریز استانی شد، آب زاینده رود با برداشت‌های آب در بالادست قطع شد. در مقطعی آب زاینده رود در بازه زمانی ۶ ماهه قطع می‌شد اما در حال حاضر بطور کلی قطع شده و هر از چند گاهی برای کشت بهاره و پاییزه برای چند روز جریان آب را باز میکنند.»
او گفته «در همین محدوده‌ای که با کمبود منابع آبی مواجه هستند آب را با لوله‌ای به یزد منتقل میکنند و جالب‌تر اینکه می‌‌خواهند آب دریا را با شیرین‌کن به یزد و دوباره از یزد به اصفهان منتقل کنند که بطور قطع، نتیجه این برنامه‌ها و اقدامات گسترش پهنه‌های فرونشستی و کمبود آب در هر دو استان است.»
