فیروزه رمضان زاده- پس از تعویق در اجرای احداث یک خیابان ۲۴متری در قلب بافت تاریخی شیراز چندی پیش، آگهی تملک ضلع شرعی آستان شاهچراغ در رسانه‌های داخلی منتشر شد.
بر اساس این طرح، با استناد به مصوبه شورای عالی وزارت راه و شهرسازی، تولیت آستان شاهچراغ، برنامه تملک اراضی ۵۷هکتار از مجموع بافت تاریخی ۳۶۰ هکتاری در اطراف آستان شاهچراغ را بدون توجه به موازین حفاظت از آثار تاریخی در بافت تاریخی شهر که ثبت ملی شده، در دستورکار خود قرار داده است؛ یعنی یک‌ششم از بافت تاریخی شیراز که دارای بناهای تاریخی و آثار باارزش ملی است برای ساختن هتل، زائرسرا، راه دسترسی به حرم، میدانگاه، پارکینگ، درمانگاه و دیگر خدمات از بین خواهد رفت.
در حالی که امام جمعه شیراز، تولیت آستان شاهچراغ، از سال‌ها پیش به شدت به دنبال اجرای طرح توسعه حرم شاهچراغ در بافت تاریخی شیراز بوده است، دوستداران میراث فرهنگی تمام تلاش خود را برای جلوگیری از اجرای بی‌ضابطه این طرح به کار گرفته‌اند.
آیت‌الله اسدالله ایمانی، نماینده ولی فقیه و امام جمعه شیراز با اشاره به اینکه بخش زیادی از بافت ۳۷۰هکتاری شیراز فرسوده است به روزنامه همشهری گفته: «بناهای فرسوده بافت تاریخی شیراز محکوم به نابودی هستند چون به مرکز اعتیاد و مواد‌مخدر، اجتماع قمه‌کش‌ها و انجام مسائل خلاف اخلاق و عفت عمومی تبدیل شده است.»
حسین کیانی، معاون اجرایی آستان شاهچراغ نیز به این روزنامه گفته است: «اتفاقی که در طرح ۵۷هکتاری قرار است بیفتد تنها برای رفاه زائرین و مجاورین حرم شاهچراغ است که آستان از خدمات عمومی حمایت هم می‌کند اما اگر خدمات جنبه انتفاعی داشته باشد هیأت امنا و متولیان آستان مقدس شاهچراغ هرگز اجازه این اقدام را نخواهند داد.»
اما در شرایطی که معاون اجرایی آستان شاهچراغ معتقد است این مجموعه «مذهبی» مسائل «اقتصادی» را دنبال نمی کند، در آگهی منتشرشده مرتبط با تملک اراضی و بناهای اطراف شاهچراغ محل دریافت پول واگذاری اراضی، «آستان شاهچراغ» اعلام شده است.
تخریب بافت تاریخی شیراز که به تعبیر محمدمنصور فلامکی، استاد دانشگاه و پدر مرمت نوین ایران «فاجعه تاریخی» نامیده شده و منحصر به ماه‌های گذشته نیست.
در سال ١٣٧٣ وقتی قرار شد در طرحی با نام «بین‌الحرمین»، حد فاصل محل دفن احمد، برادر علی‌بن موسی‌الرضا امام هشتم شیعیان، مشهور به شاهچراغ و سیدعلاء‌الدین حسین فرزند امام هفتم شیعیان، به هم متصل شوند تخریب بخشی از خانه‌های تاریخی شیراز هم شروع شد.
یکی از فعالان میراث فرهنگی ساکن ایران که نخواست نامش فاش شود در گفتگو با کیهان لندن می‌گوید: «اولین دوره‌های تخریب بافت تاریخی شیراز بعد از انقلاب به صورت سازماندهی شده مربوط به ساخت «مجتمع فرهنگی بین‌الحرمین» به بهانه بهسازی و توسعه فرهنگی اجتماعی بافت تاریخی شیراز است که در اوایل دهه ۷۰ در دولت‌های هفتم و هشتم عنوان شد و به جای مجموعه فرهنگی در اواسط دهه ۸۰ مغازه و مجموعه تجاری ساختند.»
در تیرماه سال ۱۳۸۷ هم بخش وسیعی از بافت تاریخی شیراز تخریب و به پارکینگ تبدیل شد.
این کارشناس میراث فرهنگی به سال ۸۸ و ۸۹ و مطرح کردن طرح «توسعه حرم شاهچراغ» اشاره می‌کند: «این طرح که از سوی مجموعه تولیت شاهچراع و امام جمعه شیراز مطرح شد بعدها به طرح «۵۷ هکتاری» معروف شد؛ بر اساس این طرح قرار بود ۵۷ هکتار از بافت اطراف شاهچراغ را تملک و تخریب کامل انجام دهند که با اعتراض دوستداران میراث فرهنگی بخش‌هایی از تخریب خارج شد و الان دارند سعی می‌کنند طوری مدیریت کنند که تک‌بناهای تاریخی موردی، خودشان تخریب شوند.»
تخریب بافت تاریخی و ساخت صحن «امام خمینی»
در تابستان ۱۳۹۳ پس از آغاز مجدد طرح توسعه حرم شاهچراغ خانه‌های بی‌دفاع بسیاری شبانه و یکی پس از دیگری تخریب شدند، از جمله شش خانه تاریخی و ارزشمند در محله اسکندری شامل خانه ٢۵٠٠ متری «پورنواب» متعلق به دختر فتحعلی‌شاه قاجار، بنایی با کاشی‌های رنگی و در‌ها و پنجره‌های چوبی و تزیینات تاریخی ، «حلی ساز» و چند خانه تاریخی دیگر.
کارشناس میراث فرهنگی در ادامه به کیهان لندن می‌گوید: «پس از مطرح شدن این طرح، آرام آرام شروع کردند به تخریب بعضی از محلات تاریخی از جمله محله اسکندری و در تخریب بافت پیشروی کردند و بخشی را به «صحن جدید» شاهچراغ تبدیل کرده‌اند ازجمله «صحن امام خمینی». اما اواسط حرم سیدعلا‌الدین حسین یا آستانه و شاهچراغ که از راه‌های دسترسی محلی بود به شدت تخریب و محدود شد.»
او یکی از دلایل انسداد بافت تاریخی اطراف حرم و ترافیک وسایل نقلیه را ساخته شدن مجتمع بین‌الحرمین می‌داند و توضیح می‌دهد: «از سال ۸۹ در دولت‌های نهم و دهم به بهانه ساخت صحن جدید، یکی از خیابان‌های محل دسترسی به حرم به نام «احمدی» را بستند برای شروع و گسترش طرح و همزمان خیابان عجیبی را با تخریب ده‌ها و شاید صدها خانه تاریخی ساختند و برای اینکه کسی نتواند اعتراض کند، همان موقع اسمش را هم گذاشتند خیابان «۹ دی» که از کنار مسجد نو و مجموعه شاهچراغ می‌گذرد و بافت تاریخی شیراز را به شدت خدشه‌دار کرده یعنی محدوده‌ای در غرب و شمال غربی شاهچراغ.»
او ادامه می دهد: «از همان موقع که این طرح مطرح شد ان‌جی‌او‌ها، دانشجویان، اساتید دانشگاه‌ها و فعالان مدنی اعتراض کردند که منجر به درگیری و حتی تهدید به برخورد فیزیکی شد، عده‌ای حتی جلوی لودر دراز کشیدند، نهادهای امنیتی، سپاه و نیروی انتظامی با برخورد و تهدید معترضان شروع کردند به خیابان کشیدن. مانند بقیه موارد، طرح ۵۷ هکتاری را هم به همین شکل پیش می‌برند.»
این کارشناس فرهنگی معتقد است: «از دو سال پیش آنها دوباره می‌خواستند طرح را ادامه دهند که شدت فشار ما و دوستان رسانه‌ای در آن زمان موضوع را کشاند به شورای عالی معماری و شهرسازی و این شورا برای بررسی بیشتر دستور توقف طرح را داد و این موضوع سر و صدای امام جمعه و تولیت شاهچراغ را درآورد که اینها حق ندارند در این موضوع مداخله کنند اما ظاهرا آنها چندی پیش با توجه به این آگهی اخیر می‌گویند مصوبه طرح را هم گرفته‌اند. هرچند پیگیری کردیم و اعضای شورای عالی شهرسازی و معماری به ما گفته‌اند که در جریان این آگهی نیستند چون شورای عالی شهرسازی و معماری این طرح را متوقف کرده بود تا جزییات و حریم‌اش اعلام شود»
او با اشاره به اینکه اعتراضات جلوی تخریب‌ها را از جایی به بعد تا امروز گرفت می‌گوید: «این اعتراضات در یک برهه زمانی بد نبود ولی الان بستگی دارد به اینکه چقدر می‌توانیم ذهن مسوولان مرتبط را حساس کنیم. با توجه به انتقال دولت و وزرا، دستگاه‌ها اقتدار کافی ندارند و این موضوع، نگران‌کننده است؛ رییس جدید سازمان میراث فرهنگی هم به حفاظت از آثار تاریخی علاقه ندارد و نگاه‌اش بیشترگردشگری‌محور است!»
او می‌افزاید: «در داخل بافت تاریخی شیراز بناهایی هستند از حدود هزار سال پیش تا امروز، تقریباً از اکثر دوره‌های تاریخی بناهایی داریم اما خود بافت به این شکل، بخش‌هایی از دوران صفویه، و بیشتر از دوره قاجار و پهلوی اول باقی مانده و آخرین تغییرات جدی آن مربوط به دوره پهلوی دوم و دهه ۴۰ است.»
وی کل مساحت بافت را حدود ۳۷۰ هکتار می‌داند که هسته مرکزی شیراز را تشکیل می‌دهد و شیراز قدیم تا بخشی از مجموعه‌‌ی دوره پهلوی در این بافت قرار دارد.
این کارشناس میراث فرهنگی اضافه می‌کند: «جالب است بدانید مثلاً مسجد نو یا مسجد شهدا بنایی بوده که در زمان سعدی، حاکم شیراز وقف می‌کند و به مسجد تبدیل می‌شود، در مجاورت این بنا، بناهایی از دوره زندیه بود که تخریب شدند، اما بناهایی که اخیراً تخریب شدند هم مربوط به دوره زندیه و حتی قبل‌تر بوده اند.»
تخریب یک ششم بافت تاریخی برای یک کاسبی خوب
در شهریورماه ۱۳۹۴ نیز تخریب‌کنندگان بافت تاریخی شیراز شبانه و از درون خانه‌ها اقدام به تخریب بناهای موجود در این بافت کردند و صبح ساکنان بافت تاریخی شیراز با زمینی بایر در حریم درجه یک مسجد عتیق شیراز روبرو شدند.
در سال گذشته نیز بیش از ۱۰ خانه تاریخی در گذر سرباغ محله سنگ‌سیاه شیراز، به بهانه ساخت بازارچه صنایع‌دستی زیر چرخ لودرها و بولدوزرها تخریب شد.
کارشناس میراث فرهنگی در ادامه می‌گوید: «در نهایت چیزی که الان تخریب می شود حدود ۵۰ هکتار دیگر از بافت تاریخی است. جدا از بناهای شاخص مهم نظیر زورخانه تاریخی، حمام، مغازه و آب‌انبار که هر یک ارزشمند هستند، بافت فرهنگی شیراز هم در این منطقه ارزشمند است چون بسیاری از مفاخر سرشناس تاریخی شیراز در این منطقه به دنیا آمده و بزرگ شده‌اند. بعد از تخریب یکی دو تا محله دیگر درمجموع شاید ۲۸۰هکتار با بقیه تخریب‌های انجام شده باقی بماند که نسبت به ۵۷ هکتار تخریبی عملا ۶۵ هکتار خواهد شد یعنی چیزی حدود یک ششم بافت تاریخی را به خاطر این پروژه از بین می‌برند.»
این کارشناس می‌افزاید: «شاید در حین تخریب، تک‌بناهایی را نگه دارند اما در کل، هدف‌شان این نیست، به جای بافت‌های تخریب شده، فضاهایی مثل، هتل، رستوران، صحن، مغازه و زائرسرا می‌سازند؛ به هرحال این پروژه اقتصادی بزرگ، درآمد زیادی دارد. امروز در مجتمع بین‌الحرمین، مغازه‌های بسیار گران‌قیمت ۸۰ متری وجود دارد که پلاک‌های آن را بین متری بیست سی هزارتومان تا این اواخر زیر ۱۰۰ هزار تومان از صاحبان‌شان خریدند و الان دارند بهترین جاها را متری بین ۶۰ تا ۱۲۰ میلیون می‌فروشند. چه کاسبی خوبی!»
