ذبیحی: اذان‌گویی که قربانی انقلاب اسلامی شد

فیروزه رمضان زاده ‌(+ویدیو) بازار مداحی و نوحه و مناجات‌خوانی و…  در جمهوری اسلامی بسیار گرم است. اما یک صدا در حافظه‌ی ایرانیان حتی غیرمذهبی نیز باقی مانده که تا به امروز تک مانده است.

یکی از کسانی که طعم تلخ خشونت انقلابی را درروزهای نخست پیروزی انقلاب اسلامی چشید سیدجواد ذبیحی درکه‌ای، مؤذن و خواننده دعاهای مذهبی بود. او به دلیل حضور در دربار حکومت پهلوی و به تعبیر قاتلانش «خواندن در رادیوی طاغوت» به طرز فجیعی به قتل رسید.

سیدجواد ذبیحی متولد ۱۳۰۹ موذن و خواننده دعاهای مذهبی بود که به دلیل تسلط کامل بر ردیف‌های آوازی و بهره گرفتن از عناصر غیرایرانی در مناجات‌خوانی شهرت داشت.

او که کلاه مفتی فاطمی مصری بر سر می‌گذاشت و  دستاری سبز به کمر می بست تحصیلات موسیقی نداشت اما تمامی ردیف‌های آوازی را به خوبی می‌شناخت.

«ربّنا» با صدای ذبیحی:

داوود پیرنیا، مبتکر برنامه «گلها»  در سال ۱۳۳۶ مجموعه‌ای با عنوان «برگ سبز» تهیه کرد و معتقد بود «این از آن برگ سبزهایی است که هیچ‌گاه زرد نمی‌شود.» رنگ سبز در فرهنگ ایرانی نماد سیادت به شمار می‌رود.

پیرنیا برای جلوگیری از انحصاری و تکراری شدن این برنامه از خوانندگان بنام دیگری در این مجموعه استفاده کرد. ذبیحی از همان سال با همکاری داوود پیرنیا و هنرمندانی چون حسن کسایی، رضا ورزنده، جلیل شهناز، احمد عبادی، مرتضی محجوبی، علی تجویدی، پرویز یاحقی، حسین تهرانی، مهدی خالدی و فرهنگ شریف، وارد عرصه موسیقی غیرمذهبی شد.

ذبیحی به همراه ساز هنرمندان آواز نمی‌خواند بلکه در ابتدا نوازندگان، دقایقی بداهه‌نوازی می‌کردند و سپس ذبیحی یک آواز کامل را بدون ساز می‌خواند و در انتها بار دیگر هنرمندان به اجرای موسیقی می‌پرداختند.

در سال ۱۳۴۷ مجموعه‌ای از مناجات‌ها و اشعار مذهبی مربوط به قرن ۱۴ که توسط ذبیحی در رادیو خوانده شده بود با مقدمه محمد محیط طباطبایی از سوی انتشارات عطایی در ۱۶۸ صفحه منتشر شد که  بعدها در سه نوبت مورد تجدید چاپ قرار گرفت که آخرین آن در سال ۱۳۷۹ بود.

ذبیحی در ماه‌های رمضان از سال ۱۳۲۸ خورشیدی تا وقوع انقلاب اسلامی در رادیو به مناجات‌خوانی و خواندن نیایش‌های فارسی می‌پرداخت.

آواز بیات ترک:

او در مجالس مذهبی دربارنیز شرکت می‌‌کرد و در حضور محمدرضاشاه پهلوی به اجرای مناجات‌های مذهبی می‌پرداخت، به همین دلیل «بلبل شاه» لقب گرفت.

هرچند مذهبی‌‌های انقلابی او را به مجالس خود دعوت نمی‌کردند ولی شماری از افراد مذهبی غیرانقلابی همواره دوستدار صدای گرم و ویژه‌ی ذبیحی بودند که پس از وی تا کنون دیگر تکرار نشده است.

گفته می‌شود پس از پیروزی انقلاب اسلامی سیدجواد ذبیحی از بیم انقلابیون  از  از چند آیت‌الله «امان» گرفت، اما درست در همان روزها برای مدتی زندانی شد. پس از آزادی از زندان، تیم‌های ترور امان‌اش ندادند.

مناجات سحر:

محمد معتمدی، خواننده ایرانی در مورد سیدجواد ذبیحی یادداشتی در وبسایت خود منتشر کرده است. در بخشی از این یادداشت آمده: «پس از انقلاب، در سال ۵٨ چند نفری به درب منزل وی رفتند و به بهانه اجرای مراسم نیایش او را با خود بردند. زبانش را بریدند و بدنش را تکه تکه کردند و در یک کیسه زیر پل تجریش گذاشتند.»

بعد از ظهر روزی که ذبیحی کشته شد، گروهی موسوم به «شاهین»، عکس جنازه و خبر قتل سیدجواد ذبیحی را به تحریریه روزنامه‌های اطلاعات و کیهان فرستاد و قتل  فجیع او را به دلیل پیشینه و حضور وی در دربار و مداحی و مناجات‌خوانی او در رادیوی «طاغوت» برعهده گرفت. هرچند به گفته مسعود بهارلو در نشریه «خیمه»، دادگاه انقلاب آن زمان، از این موضوع بی اطلاع بود.

بعدها صادق خلخالی،  حاکم شرع دادگاه‌های انقلاب در اواخر جلد دوم کتاب خاطرات خود که در سال ۱۳۷۹ منتشر شد، با انتشار نام و عکس سیدجواد ذبیحی نام او را در فهرست کسانی قرار داد که  حکم اعدام‌شان را وی صادر کرده بود.

در حال حاضر از اجرای ۶۰ برنامه  «گلها» و مناجات‌های سیدجواد ذبیحی در رادیو و مجالس دیگر مذهبی به جز چند اثر ضبط شده از روی رادیو با کیفیت پایین و چند کاست باقی مانده از شاگردان و دوستدارانش، اجرایی با کیفیت خوب و حرفه‌ای از او در دست نیست.

آن دسته از انقلابیون که به آرشیو رادیو دسترسی داشتند به بهانه سالم‌سازی فضای موسیقی رادیو و تلویزیون نمونه‌های منحصر به فردی از آرشیو صدای ذبیحی و دیگر بزرگان موسیقی ایران را برای همیشه نابود کردند.

شرایط در آن سال‌ها به گونه‌ای بود که حتی اذان رحیم موذن‌زاده اردبیلی نیز به دلیل همکاری با رادیوی قبل از انقلاب پخش نمی‌شد.

محمد معتمدی خواننده ایرانی، در بخش دیگری از یادداشت خود، سیدجواد ذبیحی را چنین توصیف کرده است: «وقتی کودک بودم نوار مناجات‌خوانی‌های او در خانه فامیل و آشنایان ما دست به دست می‌شد و از همان کودکی جادوی صدایش و معنویت مناجات‌هایش مرا به مناجات‌خوانی و الگوبرداری از وی واداشت.»

اذان معروف ذبیحی که سالیان سال از رادیو و بلندگوهای مساجد تا وقوع انقلاب اسلامی در ایران پخش می‌شد:

هوشنگ سامانی، روزنامه نگار و پژوهشگر موسیقی که در سال ۱۳۸۶ تعدادی از آثار صوتی ذبیحی را در وبلاگ شخصی خود گذاشته بود درباره تسلط ذبیحی بر ردیف‌های آوازی گفته است: «اگر به ابتدای مناجات دقت کنید، ذبیحی عبارت بسم‌الله الرحمن الرحیم را در دستگاه سه‌گاه می‌خواند، ولی بلافاصله عبارات بعدی را در دستگاه همایون ادا می‌کند و این یک نکته‌ی فراموش شده در موسیقی آوازی معاصر است که به راحتی قابلیت دورگردانی به دستگاه سه‌گاه را دارد. این ویژگی در درآمد همایون جدید وجود ندارد و اگر کسی چنین تلاشی بکند، در نهایت از سه‌گاه ترکی سر در می‌آورد.»

محمدرضا شجریان در مصاحبه‌ای که در سال ۱۳۹۰ با سایت «دل آواز» انجام داد در مورد چگونگی خواندن دعای ربنا گفته است: «… آنها نمی‌خواستند آثار دوره قبلی را پخش کنند. به ایشان گفتم سال‌هاست من از آن فضا دور شدم و راه من با موسیقی و ارکستر تعریف شده است و این کار الان من نیست اما ایشان گفت که فقط شما می‌توانید و ما تنها شما را داریم و از من خواست برای دم افطار، مناجات‌ها و اذان، کاری انجام بدهم. ظهر آن روز همان آیاتی را که مرحوم ذبیحی خوانده بود، پیدا کردم و دو آیه دیگر نیز از سوره «آل عمران» و «بقره» پیدا کردم و یک مطالعه ذهنی کردم که چگونه آن را بخوانم تا علاوه بر نزدیک بودن به کار مرحوم ذبیحی کار جدیدی باشد. به این فکر کردم باید آوازی باشد که علاوه بر اینکه تقلید نباشد، از اصل اثر هم خیلی دور نباشد.»

هرچند صدای ذبیحی از صدا و سیمای جمهوری اسلامی هرگز پخش نشده است اما تا کنون چندین آلبوم از مناجات‌های این خواننده‌ی مناجات‌های مذهبی در ایران منتشر شده است. در سال ۱۳۸۸ دو آلبوم با صدای سیدجواد ذبیحی با عناوین «مناجات» و «مدح حضرت علی» ازسوی موسسه آوازی «مهربانی» منتشر شد.

سایت «بیپ‌تونز» نیز در اردیبهشت‌ماه ۹۶ آلبومی با نام «منقبت علی» تهیه کرد که در این آلبوم دوازده قطعه در مدح امام اول شیعیان خوانده شده‌ است. در این مجموعه، مناجاتی از سیدجواد ذبیحی در کنار آثاری از چند خواننده ایرانی قرار داده شده است.