Page 14 - (کیهان لندن - سال سى و سوم ـ شماره ۱۸۵ (دوره جديد

‫صفحه ‪ - Page 14 - 14‬شماره ‪1651‬‬
‫جمعه ‪ 11‬تا پنجشنبه‪ 17‬آبا ‌نماه ‪1397‬خورشیدی‬

‫م ‌یشود و این در شرایطی بود که‬ ‫اینک ما‪ ،‬در آستانة رویدادهای‬
‫‪ 25‬تا ‪ 28‬مرداد ‪ 32‬قرار داریم‪،‬‬
‫ب ‌هدستور نخست وزیر جدید (سرلشکر‬ ‫رویدادهائی که پس از گذشت ‪50‬‬
‫سال‪ ،‬سایة سنگین آ ‌نها‪ ،‬هنوز نیز‬
‫زاهدی)عد‌هایازافسران‪،‬دکترفاطمیدکتر مح ّمد مص ّدق؛ آسیب شناسی یک شکست‬ ‫بر روان و فرهنگ سیاسی ما احساس‬
‫(سخنگوی دولت مص ّدق)‪ ،‬مهندس‬ ‫می‌شود و چه بسا در تصمیم‌ها و‬
‫موضعگیر ‌یهایروشنفکرانورهبران‬
‫زیرک زاده و مهندس حق شناس را در‬ ‫سیاسی ما تأثیری قاطع داشته و دارد‪.‬‬
‫چنانکه در بخش هشتم دیدیم‪ ،‬شاه‬
‫خان ‌ههایشاندستگیروبهکاخسعدآباد‬ ‫بخش (‪)15‬‬ ‫* نگاهی به کارنامة سیاسی دکتر مح ّمد مص ّدق‬ ‫تا آستانة مرداد ماه ‪ 32‬ادامة حکومت‬
‫منتقلم ‌یکنند‪،‬ا ّمادستگیریسرتیپ‬ ‫مص ّدق را به هرگونه انتخاب یا انتصاب‬
‫شخص دیگری ترجیح م ‌یداد و اساساً‬
‫ریاحی (رئیس ستاد ارتش مص ّدق)‬ ‫علی میرفطروس‬ ‫* دکتر جلال متینی * ناشر‪ :‬شرکت کتاب‪ ،‬آمریکا‪1384 ،‬‬ ‫خواهان برکناری مص ّدق از طریق‬
‫به ع ّلت عزیمت وی از خانه به سوی‬ ‫پارلمانیابهشیوةقانونیبود‪ .‬چند‬
‫ماه پیش از ‪ 28‬مرداد ‪ ،32‬تغییرات‬
‫اقامتگاه دکتر مص ّدق و ستاد ارتش بی‬ ‫عمیق در پشتیبانی از مص ّدق و شکاف‬
‫و انشعاب در میان رهبران جبهة م ّلی‬
‫نتیجه م ‌یماند‪.‬‬ ‫=به قول همة مح ّققان معتبر‪« :‬شاه تا آخرین لحظه‪ ،‬اقدامی ج ّدی در اجرای طرح کودتا علیه مص ّدق انجام نداد»‪.‬‬ ‫باعث شده بود تا عناصر اصلی جبهة‬
‫ملّی بتدریج به ص ِف مخالفان مص ّدق‬
‫مص ّدق م ‌یتوانست با قبول فرمان‬ ‫=دورویدا ِدبسیارم ّهم‪،‬زمینهرابهزیانکودتاوبهنفعپیشنهادشاه‪-‬مبنیبربرکناریمص ّدقازطریققانونی‪-‬تقویتکرد‪.‬‬ ‫بپیوندند بطوری که عبدالحسین‬
‫عزل خود از طرف شاه‪ ،‬بر بحرا ‌نهای‬ ‫حائری زاده (از نخستین پیشگامان‬
‫و بنیانگذاران جبهة ملّی) در آستانة‬
‫سیاسی ‪ -‬اجتماعی موجود‪ ،‬نقطة پایان‬ ‫=مص ّدق ‪ -‬بعنوان یک «پیشوا» و کسی که در مبارزه با دولت انگلیس «قهرمان ملل شرق» نامیده شده بود ‪ -‬نمی‬ ‫‪ 28‬مرداد ‪ ،32‬در نام ‌های به دبیر کل‬
‫بگذارد‪ ،‬ا ّما گوئی که ب ‌هقول هندرسون‪:‬‬ ‫سازمان ملل‪ ،‬دکتر مص ّدق را به پایمال‬
‫کردن اعلام ّیة حقوق بشر متهم نمود‬
‫خواست که آسان تسلیم شرایط شود و چه بسا که همانند همة قهرمانان‪ ،‬می خواست تا با غرور و عظمت طلبی‪ ،‬در جدال «او هرج و مرج و انقلاب را بر آنچه که‬ ‫که «هیچگونه آزادی عمل و عقید‌های‬
‫تسلیمبهانگلیستل ّقیم ‌یکرد‪،‬ترجیح‬ ‫برای هیچ کس باقی نگذاشته و در سایة‬
‫م ‌یداد» و یا شاید ـ همان گونه که‬ ‫با دشمنی بزرگ تر از خویش (نه سرلشگر زاهدی) تسلیم گردد‪.‬‬ ‫قدرت پلیسی و نظامی‪ ،‬مخالفین خود‬
‫را زندانی و مطبوعات آزاد را توقیف‬
‫مص ّدق گفته بود ـ با اعتقاد به «الهام‬ ‫کرده است» (روزنامة اطلاعات‪18 ،‬‬
‫مراغ ‌های در غیاب مجلس ب ‌هسال ‪ 1328‬مسالمت آمیز مص ّدق توسط شاه‪ ،‬تغییر غیبی و توصیة آن شخ ِص نورانی در‬ ‫مرداد ‪ .)1332‬فروریزی نیروهای‬
‫آغاز عمل ّیات‪ ،‬معلوم شد که همه ‪ -‬تقویت کرد‪:‬‬ ‫جبهةم ّلی‪،‬فرصتمناسبیبرایقدرت‬
‫چیز به اِشکال برخورد کرده است»‪ -1 .‬چاپ غیرقانونی و محرمانۀ ‪ 312‬بود‪ .‬مص ّدق در نام ‌های به وزیر دربار یافت و بر این اساس‪ ،‬شاه ضمن امضاء م ّلی کردن صنعت نفت»‪ ،‬م ‌یخواست‬ ‫نمائی حزب توده بود‪ ،‬تظاهرات عظیم‬
‫(ویلبر‪ ،‬تاریخچة عمل ّیات س ّری سیا برای میلیون تومان اسکناس توسط دکتر (عبدالحسین هژیر) تأکید کرده بود فرمان عزل مص ّدق‪ ،‬در فرمان دیگری‪ ،‬تا مر ِز شهادت طلبی و ایثار‪ ،‬پیش َر َود‪.‬‬ ‫و توانمند حزب توده در سالگرد ‪30‬‬
‫سرنگونیمص ّدق‪،‬متنانگلیسی‪،‬ضمیمة مص ّدق و احتمال استیضاح وی توسط که‪« :‬غر ِض ُعمده از تح ّصن این بود سرلشکر زاهدی را به نخست وزیری « با این که صلاح و صرفة شخصی‬ ‫تیر‪ ،‬این حزب را به مثابة قو ‌یترین‪،‬‬
‫نمایندگانمجلس(خصوصاًحسینم ّکی)‪ .‬که در این دورة فترت ـ که تعیین منصوب کرد‪.‬‬ ‫متش ّک ‌لترین و ُگسترد‌هترین سازمان‬
‫من در این بود که آن [فرمان عزل] را‬ ‫ب‪ ،‬ص ‪.)10‬‬
‫از این گذشته‪ ،‬مخالفت آشکار و پایدار ‪ -2‬انجام رفراندوم نمایشی و انحلال نخستوزیرمحتاجبهتمایلمجلس در شنبه ش ِب‪ 24‬مرداد ماه‪ ،‬سرهنگ بهانه قرار دهم و دست از کار ب َکـ َشم‪،‬‬ ‫سیاسی ایران نشان داده بود‪.‬‬
‫شاه با طرح کودتا‪ ،‬عمل ًا طرح آمریکا و مجلس توسط دکتر مص ّدق با وجود نیست ـ [اعلیحضرت] دولتی را روی نصیری (فرماندة گارد شاهنشاهی در نظر به این که کناره جوئ ِی من از کار‬ ‫دولت آیزنهاورـ در تقابل با‬
‫انگلیس را با بُن بست روبرو ساخته بود مخالف ِت بسیاری از یاران نزدیک او‪ .‬کار بیاورند که وجهة نظر خود را فقط کاخ سعدآباد) پس از سخنرانی برای سبب م ‌یشد هدف ملّت ایران از بین‬ ‫سیاس ‌تهای دولت انگلیس ـ هنوز‬
‫بطوریکه به قول همة مح ّققان معتبر اصل‪ 46‬مت ّمم قانون اساسی صراحت حفظ مصالح سلطنت و م ّلت قرار دهد افسران گارد سلطنتی‪ ،‬به باغشاه رفته ب َر َود‪ ،‬استقامت کردم و آن [فرمان‬ ‫معتقد به حمایت از مص ّدق بود‬
‫(مانند گازیورسکی‪ ،‬فخرالدین عظیمی‪ ،‬داشت که «عزل و نصب وزراء به ‪( »...‬شمشیری‪ ،‬صص ‪ ،50-49‬به نقل و ضمن سخنرانی‪ ،‬افسران را از عزل عزل] را اجرا ننمودم» (خاطرات و‬ ‫بطوری که در آغاز زمامداری خود‬
‫محمد علی م ّوحد و دیگران) «شاه موجبفرمانهمایونپادشاهاست» از روزنامة شاهد‪ ،‬شمارة ‪ ،28‬مو ّرخ ‪ 27‬مص ّدق و نخست وزیری سرلشکر تأ ّملات‪ ،‬ص ‪)293‬‬ ‫تصمیم داشت تا با اعطای یک وام‬
‫زاهدی آگاه ساخت و سپس در نیمه توقیف سرهنگ نصیری و امتناع‬ ‫تا آخرین لحظه‪ ،‬اقدامی ج ّدی در و روشن است که این اصل ‪ -‬اساساً ‪ -‬مهرماه ‪.)1328‬‬ ‫یکصدمیلیون دلاری به مص ّدق‪ ،‬دولت‬
‫وی را از بحران و سقوط‪ ،‬رهائی بخشد‪،‬‬
‫دکتر مص ّدق از اجرای فرمان شاه و‬ ‫ا ّما ر ّد آخرین پیشنهادات آمریکا‬
‫و انگلیس‪ ،‬انشعاب‌ها و تفرقه‌های‬
‫دستگیری دکتر حسین فاطمی و‬ ‫گسترده در بین نیروهای جبهة م ّلی‬
‫و خصوصاً قدرت نمائ ‌یهای روزافزون‬
‫دیگران‪ ،‬عمل ًا َر َون ِدانتقالیاجابجائی‬ ‫حزب توده و مماشات دکتر مص ّدق با‬
‫این حزب غیرقانونی‪ ،‬باعث گردید تا‬
‫مسالمت آمیز قدرت از دکتر‬ ‫دولت آمریکا در هراس از استیلای‬
‫«وحشت سرخ بر ایران»‪ ،‬سرانجام‬
‫مص ّدق به سرلشکر زاهدی را‬ ‫به مواضع دولت انگلیس نزدیک شود‬
‫و «عمل ّیات چکمه»(‪Operation‬‬
‫مختل ساخت‪.‬‬
‫‪ )Boot‬را مورد توجه قرار دهد‪.‬‬
‫دکتر مص ّدق ـ که قبل ًا برای تعقیب‬ ‫بر اساس گزارش «وود‌هاوس‬
‫(‪ ،)Woodhouse‬ط ّراح انگلیسی‬
‫و دستگیری سرلشکر زاهدی‪ ،‬بسیار‬ ‫«عمل ّیات چکمه»‪« ،‬تا ژوئية ‪1953‬‬
‫(تیرماه ‪ )1332‬نه تنها دولت آمریکا‬
‫کوشیده بود ـ اینک او را در هیأت‬ ‫بلکه دولت انگلیس نیز برای سرنگونی‬
‫دولت مص ّدق دچار شک و تردید بود‬
‫نخست وزیری م ‌یدید که چه بسا برای‬ ‫تا اینکه با بیماری «ایدن» (‪)Eden‬‬
‫وزیر خارجة انگلیس‪ ،‬چرچیل ب ‌هعنوان‬
‫تخ ّلفاتقانونی(ازجملهچاپمحرمانۀ‬ ‫مسئول و ناظر طرح‪ ،‬دستور آغاز‬
‫«عمل ّیات چکمه» را صادر کرد (اسرار‬
‫‪ 312‬میلیون تومان اسکناس) وی را به‬ ‫کودتای ‪ 28‬مرداد‪ ،‬وو‌دهاوس‪ ،‬ص ‪)40‬‬
‫در مذاکرات متع ّدد بین هیأت‬
‫محاکمه م ‌یکشید‪ ،‬و این امر در گمان‬ ‫انگلیسی (به ریاست وودهاوس) با‬
‫جان فوستر دالس(‪John Foster‬‬
‫مص ّدق‪ ،‬برباد رفت ِن آن «وجاهت م ّلی»‬ ‫‪ )Dulles‬وزیر خارجة جدید آمریکا‪ ،‬و‬
‫برادرش‪ ،‬آلن دالس (‪)Allen Dulles‬‬
‫و اعتباری بود که مص ّدق حدود نیم‬ ‫رئیس جدید سازمان سیا‪ ،‬سرانجام‬
‫دولت آمریکا نظ ِر انگلیس ‌یها مبنی بر‬
‫قرن برای آن تلاش کرده بود‪.‬‬ ‫خطر استیلای حزب توده (با صدها‬
‫عضو و هوادار در ارکان ارتش ایران) را‬
‫از این گذشته‪ ،‬مص ّدق ـ ب ‌هعنوان‬ ‫پذیرفت و ضمن تصویب طرح «ت‪.‬پ‪.‬‬
‫آژاکس» (بجای طرح عمل ّیات چکمه)‪،‬‬
‫یک «پیشوا» و کسی که در مبارزه با‬ ‫کرمیتروزولتراب ‌هفرماندهیعمل ّیات‬
‫برگزید و در واقع‪ ،‬دولت انگلیس را در‬
‫دولت انگلیس «قهرمان ملل شرق»‬ ‫حاشیة این عمل ّیات قرار داد‪ .‬بدین‬
‫ترتیب‪ :‬هدف اساسی طر ِح «ت‪ .‬پ‪.‬‬
‫نامیده شده بود ‪ -‬نم ‌یخواست که‬ ‫آژاکس»‪ ،‬پاکسازی ایران از حزب‬
‫توده بود و پیشوند «‪ ».T.P‬اشارة‬
‫آسان‪ ،‬تسلیم شرایط شود و چه بسا‬ ‫اختصاری به حزب توده (‪Tudeh‬‬
‫‪ )Party‬و ‪ AJAX‬نیز نام یک ما ّدة‬
‫که همانند همة قهرمانان‪ ،‬م ‌یخواست‬ ‫پاک کنندة خانگی بود که هنوز هم‬
‫رایج و معروف است‪ .‬با این حال ـ‬
‫تا با غرور و عظمت طلبی‪ ،‬در جدال با‬ ‫چنانکه گفتیم ـ اجرای طرح آمریکا‬
‫و انگلیس با یک مشکل اساسی روبرو‬
‫دشمنیبزر ‌گترازخویش(نهسرلشکر‬
‫بود‪ :‬مخالفت شاه با کودتا!‬
‫زاهدی) تسلیم گردد‪ ،‬ب ‌هعبارت دیگر‪،‬‬ ‫با تو ّجه به اینکه عمل ّیات «ت‪ .‬پ‪.‬‬
‫آژاکس» ا ّولین تجربة سازمان نوپای‬
‫دکتر مص ّدق که در ‪ 50‬سال زندگی‬ ‫سیا در یک کشور خارجی بود‪ ،‬ما‪ ،‬در‬
‫نقد طرح عمل ّیات «ت‪ .‬پ‪ .‬آژاکس»‬
‫سیاسیخودشخص ّی ‌تهایبرجست ‌های‬ ‫(بخش هفتم) نشان داد‌هایم که این‬
‫طرح‪ ،‬بیشتر به یک ماجراجوئی‬
‫مانند قوام السلطنه را «مات» کرده بود‪،‬‬ ‫سیاسی و عمل ّیات ساده لوحانه و‬
‫خیالپردازانه شبیه بوده تا به یک‬
‫اینک نم ‌یخواست به وزیر کشور سابق‬ ‫طرح واقعی و نظامی و ب ‌ههمین‬
‫دلیل‪،‬ب ‌هقولط ّراحانعمل ّیات‪«:‬در‬
‫خود ـ سرلشگر زاهدی ـ ببازد‪ .‬آخرین‬
‫سخنان مص ّدق ب ‌ههنگام محاصره – در‬

‫‪ 28‬مرداد ‪ – 32‬بسیار پُرمعنا است‪:‬‬
‫«دکترصدیقیتعریفم ‌یکردوقتی‬

‫خانة دکتر مص ّدق را غارت کردند‪ ،‬وی‬

‫به اتّفاق دکتر مص ّدق و دکتر شایگان‬

‫م ‌یروند از دیوار بالا‪ ،‬روی پشت بام‬

‫همسایه در گوش ‌های م ‌ینشینند‪ .‬دکتر‬

‫شایگان م ‌یگوید‪« :‬بد شد!»‪ .‬مص ّدق‬

‫یک مرتبه از جا م ‌یپ َـ َرد و م ‌یگوید‪:‬‬

‫چی بد شد؟ بایستیم این اراذل و اوباش‬

‫ما را در مجلس ساقط کنند؟ در حالی‬

‫که حالا دو اَب َـرقدرت ما را ساقط‬

‫کردند‪،‬خیلی هم خوب شد‪ ،‬چی چی‬

‫بد شد؟!» (متینی‪ ،‬صص ‪،375-374‬‬

‫به نقل از‪ :‬نراقی‪ ،‬صص ‪.)192-191‬‬

‫ای ‌نها مسائل انسانی‪ ،‬روانشناختی و‬

‫شخص ّیتی هستند که بد یا خوب‪ ،‬در‬

‫آن د ِل شب و در شرایطی که بسیاری‬

‫از یاران مص ّدق از او جدا شده بودند‪،‬‬

‫م ‌یتوانست در روح و روان دکتر مص ّدق‬

‫تأثیر داشته باشد‪.‬‬

‫در هر حال‪ ،‬دکتر مص ّدق ـ برخلاف‬

‫اصل‪ 61‬مت ّمم قانون اساسی ـ (‪،)1‬‬ ‫فرمان انتصاب سرلشگر زاهدی به نخست وزیری‬ ‫سرهنگ نصیری فرمان عزل مصدق را به خبرنگاران نشان م ‌یدهد‬
‫ضمن پنهان کردن فرمان عزل‬
‫اجرای طرح کودتا علیه مص ّدق ناظر به عزل و نصب وزراء در غیاب انحلال مجلس‪ ،‬بهترین فرصت شب ‪ -‬در حمایت چند افسر و چند خویش از وزیران کابین ‌هاش یا بی‬
‫انجام نداد‪ ».‬و ح ّتی ملاقات خصوصی مجلس بود‪ .‬عزل وزیران توسط شاه‪ ،‬قانونی را برای شاه فراهم ساخت تا طبق کامیون سرباز‪ ،‬برای ابلاغ فرمان عزل آنکه سخنی در این باره ابراز نماید‪ ،‬در‬
‫ژنرال شوارتس ُکف و کرمیت روزولت با ضمناینکهدرمت ّممقانوناساسیپیش اصل ‪ 46‬مت ّمم قانون اساسی‪ ،‬ضمن مص ّدق به خانة وی م ‌یرود‪ .‬دکتر مص ّدق بامداد ‪ 25‬مرداد ‪ 32‬در اقدامی َع َصبی‬
‫شاه نیز در جلب موافقت وی بی نتیجه بینی شده بود‪ ،‬مسبوق به سابقه نیز بود عزل مص ّدق از نخست وزیری‪ ،‬سرلشگر پس از ملاحظة فرمان عزل خود‪ ،‬در یک و شتابزده‪ ،‬از طریق رادیو تهران حوادث‬
‫ماند بطوریکه « مسئولین کودتا تصمیم بطوریکه در زمان احمد شاه قاجار‪ -‬که زاهدی را به جای وی منصوب نماید‪ .‬جمله‪ ،‬رسی ِد فرمان شاه را اعلام م ‌یکند‪ :‬شب گذشته را «کودتای نافرجام‬
‫گرفتند تا کودتا را بدون موافقت شاه مورد احترام عمیق دکتر مص ّدق بود ‪ -‬دو روز پس از انجام رفراندوم‪ ،‬آیزنهاور «دستخط اعلیحضرت همایونی نظام ِی افسران گار ِد شاهنشاهی»‬
‫انجام دهند یا شاه را بطور غیرداوطلبانه در فاصلة تعطیل مجل ِس سوم و افتتاح نیز پیروزی مص ّدق در این رفراندوم را رسید»‪ ،‬ا ّما ناگهان سرهنگ نصیری اعلام کرد‪)2( .‬‬
‫با اقدام (کودتا) مرتبط کنند تا به همان مجل ِس چهارم‪ 14 ،‬بار فرمان نخست «مرهون کمک حزب کمونیست ایران» توسط گارد محافظ دکتر مص ّدق توقیف‬
‫«ادامه دارد»‬ ‫نتیج ‌هایبرسندکهشاهگویادرعمل ّیات‪ ،‬وزیری ب ‌هنام ‪ 12‬تن صادر شده بود دانسته و آن را برای آمریکا‪« ،‬شوم و‬

‫زیرنویس ها‪:‬‬ ‫خطرناک» نامیده بود (مو ّحد‪ ،‬ج ‪،2‬‬ ‫که مورد تأئید و احترام مص ّدق نیز بود‬ ‫مشارک ِت ف ّعال داشته است» (ویلبر‪،‬‬
‫صص ‪.)777-776‬‬ ‫(نگاه کنید به‪ :‬عاقلی‪ ،‬صص ‪154-108‬؛‬ ‫بخش ‪ ،7‬ص ‪.)44‬‬
‫‪ -1‬اصل ‪ 61‬مت ّمم قانون اساسی‪« :‬وزرا‪ ،‬علاوه بر اینکه به تنهائی مسئول مشاغل‬
‫مخت ّصة وزارت خود هستند‪ ،‬به هیأ ِت اتفاق نیز در کلیات امور‪ ،‬در مقابل‬ ‫بنابراین‪ ،‬با تو ّجه به مخالف ‌تهای‬ ‫متینی‪ ،‬ص ‪.)363‬‬ ‫در این میان دو رویداد بسیار‬
‫پایدار شاه با کودتا و با تو ّجه به انحلال‬ ‫نمونة دیگر‪ ،‬درخواست دکتر‬ ‫مهم‪ ،‬زمینه را به زیان کودتا و‬
‫مجلسین‪ ،‬مسئول و ضام ِن اَعمال یکدیگرند»‪.‬‬ ‫مجلستوسطمص ّدق‪،‬سرانجام‪،‬عمل ّیات‬ ‫مص ّدق از محمدرضا شاه و تح ّصن‬ ‫به نفع پیشنهاد شاه ‪ -‬مبنی بر‬
‫‪ -2‬برای آگاهی از اعلامیة دولت مص ّدق در بامداد ‪ 25‬مرداد ‪ 32‬نگاه کنید به‪:‬‬ ‫سازمان سیا‪ ،‬به برکناری قانونی و‬ ‫وی و یارانش در دربار برای عزل ساعد‬ ‫برکناری مص ّدق از طریق قانونی‬

‫مو ّحد‪ ،‬ج ‪ ،2‬صص ‪810 809-‬‬