Page 14 - (کیهان لندن - سال سى و هفتم ـ شماره ۳۰۶ (دوره جديد
P. 14
صفحه - Page 14 - 14شماره 1۷۷2
جمعه ۲0تا پنجشنبه ۲6فروردینماه ۱۴00خورشیدی
روشنفکران و تکنوکراتهای غالبا بررسی و تحلیل جریان روشنفکری در دهۀ 4۰خورشیدی سیروس علینژاد ،روزنامهنگار و
تحصیل کرده بود ،متخصصینی که در گفت و گوی سیروس علینژاد با دکتر محمد صنعتی()1 پژوهشگر آگاه که خوانندگان ما با
فرنگ آموزش دیده بودند .دانشگاه و قلم وی آشنایی دارند ،در مصاحبه
دستگاه تربیت نیروی انسانی ما توسط روشنفکران مشروطیت زمانی برخاستند که هنوز با دکتر محمد صنعتی ،نویسنده و
اساتید برجستهای که در غرب تربیت در کشورهای اطراف ما هیچ حرکتی وجود نداشت م ّنقد فرهنگ و ادبیات و هنر ،جریان
شده بودند در همین دوره پایهگذاری روشنفکری ایران در دهه ۱3۴0را
دکتر محمد صنعتی سیروس علینژاد در یک گفتگوی موشکافانه ،سیروس علینژاد به معرض بحث و بررسی گذارده
شد. جریان روشنفکری دهۀ چهل را با دکتر محمد است .حاصل این گفت و گو ،یک
=البته در دورۀ رضاشاه هم تمام صنعتی بهبحث گذارده است .بحثی که هرچند نقد و تحلیل خواندنی است که ما
روشنفکران با او همکاری نکردند. به این دورۀ خاص نظر دارد ،اما بدان محدود آن را از فصلنامۀ فرهنگی ـ فرهنگی
پارهای روشنفکران در مقابل او نمیشود و سیر تحول روشنفکری در ایران، «بخارا» چاپ تهران برای مطالعۀ شما
از دوران مشروطیت به این سو ،و نیز عوامل
ایستادند. برگزیدهایم.
ـ از دهۀ دوم حکومت رضاشاه ما تأثیرگذار بر آن را در بر میگیرد. علینژاد در مقدمهیی بر مصاحبه (که
با نیروی چپ روبرو هستیم .چپی که این بررسی روشنگرانه و در عینحال درچندشمارهخواهیدخواند)مینویسد:
انقلاب شوروی را پشت سرش دارد واقعگرایانه را از فصلنامۀ فرهنگی ـ هنری دهۀ چهل دههای پرتناقض است؛
و دامنهاش به ایران رسیده است .تا «بخارا» که علی دهباشی در تهران انتشار از یک سو دهۀ رشد و شکوفایی و
آن زمان ،روشنفکران ما غالباً تحت میدهد برگزیدهایم و در چند شماره به نظر پدید آمدن بیشتر آثار ادبی و هنری
تأثیر روشنفکران فرانسوی بودند. و فرهنگی معاصر ،و از سوی دیگر
ولی از آن پس روشنفکری ما از نوع شما میرسانیم. دهۀ رشد صنعت و جهانگردی و رونق
فرانسوی به روشنفکر نوع چپ روسی اقتصادی و بالا رفتن قیمت نفت است.
گرایش پیدا میکند .بخش دیگری آن چیزی نمیدانست .رفتم دربار و شده بود با چیرگی شیعۀ اثنی عشری از نظر کمیت البته تعدادشان قابل احمد در همین دوره انتشار یافت و این دهه در عین حال دهۀ انقلاب
هم چپ ملی ـ مذهبی است ،بیشتر ایشان از من پرسید این علم که تو که در آن نه شاه ،نه وزرا و نه وکلای توجه نبود ،اما قدرت برانگیزانندگی درونمایه آثاری مانند آسیا در برابر سفید و اصلاحات ارضی و شناختن
شبیه پوپولیستهای قرن نوزدهم، خواندهای به چه درد میخورد ،من مجلس (بهجز چند نمایندۀ اقلیت) بسیار داشتند .میرزا آقاخان کرمانی، غرب داریوش شایگان و در غربت حق رأی زنان از یک سو و پیدایش
مثل الکساندر هرزن و نورودنیکها ـ هیچ از آن نمیدانم ،برای من بگو .من نمیتوانستند مذهب دیگری داشته میرزا فتحعلی آخوندزاده ،طالبوف و غرب احسان نراقی در همین دهه کنفدراسیون و جریانهای چریکی و
که اغلب ملی ـ مذهبی بودند با عقاید توضیح دادم که اگر شما آمار نداشته باشند و غالب قوانین حقوقی و جزایی دیگران حتی امیرکبیر را میگویم .چه مبارزه با حکومت شاه از سوی دیگر
سوسیالیستی و عدالت اجتماعی. باشید نمیتوانید در هیچ زمینهای آن نیز بر اساس فقه شیعی بود ،پس در دستگاههای حکومتی بودند و چه فراهم شد. است .یک نگاه حتی گذرا به سراسر
چون هدفشان کمک به تودهها و آگاه برنامهریزی بکنید؛ نه برای صنعت، چطور میتوانست لائیک و سکولار در برابر قدرت .با توجه به اینکه در آن تصویر کامل این دهه را در این
کردن آنها بود ،و البته نظری هم به نه برای بهداشت ،نه برای اقتصاد ،و باشد؟ در واقع شاید روشنفکری دوران زمان جامعۀ ایران یک جامعۀ بیسواد، مختصر نمیتوان به دست داد و نیاز این دهه نشان از اهمیت آن دارد:
مدرنیته داشتند .ما هم همین گرایشها نه چیزهای دیگر .اول باید آمار داشته مشروطه بهتر توانسته بود محدودیتها متحجر ،خرافهپرداز و اسطوره اندیش به یک گزارش مفصل و مستقل دارد. در بخش صنعت میتوان گفت که
را در ساختار روشنفکری دورۀ رضاشاه باشید و بدانید چند نفر هستید ،چند و امکانات جامعۀ ایران را دریابد .فکرش بود ،ظهور این افراد و قدرت نفوذشان این تصویر ناقص و مختصر نیز به خاطر بیشتر صنایع کشور در همین دهه پا
داریم .یعنی هم گروه ۵3نفر و دکتر تا زن هستید ،چند تا مرد هستید و ... را بکنید که در آغاز مشروطه به همین حیرتانگیز است .در چند دهۀ گذشته آن داده شد که گفته میشود تمام گرفت و به عنوان سمبل میتوان از
تقی ارانی و هم کم کم ریشههای به اصطلاح اصول کار را با شاه در میان تودهها چگونه آگاهی سیاسی داده شده بخصوص در سالهای اخیر بیشتر به سنتگرائی پس از تحولات اجتماعی ایران ناسیونال و اتومبیل پیکان نام برد.
ملی ـ مذهبی را .هر دوی اینها هم گذاشتم .گفت خب ،شما میتوانید این بود تا بتوانند شایستهترین نمایندگان نقد کم و کاستیهای آنها پرداختهاند دهه پنجاه ایران نیز در همین دهه در بخش آموزشی و دانشگاهی،
بیشتر تحت تأثیر رویدادهایی بود که تشکیلات را راه بیندازید؟ من ترسیدم، خود را به مجلس بفرستند که هنوز که فیالنفسه بد نیست ،ولی نه به ریشه دارد .از این رو دهۀ ۴0دههای دانشگاههای شریف و علم و صنعت و
در همسایگی ایران اتفاق افتاده بود. ولی سرانجام گفتم بله ،میتوانم .گفت مثال زدنی است ،و مقایسه کنید آن گونهای که کار سترگ آنها دست کم پر تناقض است که از یک طرف تمام امیرکبیر و سپاهیان انقلاب و تربیت
گرچه جنبشهای پوپولیستی ،هم در چقدر هزینه دارد؟ گفتم مثلا ۵0 انتخابات را در یک جامعه واقعاً بیسواد گرفته شود! از این نظر اهمیت دوران مدرنیسم ما در ادبیات و هنر در آن معلم و نیز دانشگاههای اصفهان و اهواز
فرانسه و اروپای غربی وجود داشت و هزار تومان .شاه ،وزیر دربار را صدا و عقب مانده با آنچه بعد از دهۀ چهل مشروطه در قیاس با دورههای بعد باید اتفاق افتاده و از طرف دیگر بنیانهای و تبریز و ارومیه و شیراز و کرمان و
هم در آمریکای لاتین ،از همان قرن کرد گفت صد هزار تومان بدهید به با این همه سوادآموزی و مطبوعات و روشن شود .وقتی من دورۀ ابتدایی فکری برخورد با غرب و بازگشت به بلوچستان و بیرجند و مازندران و
نوزده یا پیش از آن تا کنون .غالباً هم این آقا .خب این شاهی بود که اگر را میگذراندم ،یعنی اوایل دهۀ سی، خویشتن و مبارزه با از خود بیگانگی گیلان ( ،و حتی دبیرستانهای بنام
رهبری این جنبشها با یک رهبر چیزی را نمیفهمید ،اگر چیزی را رسانهها مشاهده میکنیم. آموزگار ما سر کلاس از کریمخان حرف تهران )همه در این دهه به وجود
کاریزماتیک بوده .این رهبر نسبتاً نمیدانست ـ که هیچ رئیس مملکتی =دورۀ مشروطه یعنی روزگار میزد و با افتخار میگفت وقتی برایش در آن واقع شده است. آمدند .تا پیش از آن اگر هم وجود
کاریزماتیک را بعداً در مصدق و ملی هم قرار نیست در همۀ زمینهها کسانی که پیش از مشروطه توپ و ساعت و ظرف چینی آوردند، این تناقض یا بهتر بگوییم دهۀ چهل داشتند ،اندازه شان از یک دانشکدۀ
شدن نفت میبینیم و بسیار برجستهتر متخصص باشد ـ میپرسید .وضع زمینههای فکری آن را چیدند، زد ظروف چینی را شکست و گفت ما از حیث فکری موضوع گفتگوی ما با
در انقلاب .۵۷بنابراین من به این موجود را نمیپذیرفت .به آن نقد داشت دورۀ بسیار برجستهای بود .اما گویا ظرف مسی داریم و با شمشیر لوله توپ آقای دکتر محمد صنعتی ،نویسنده کوچک فراتر نمی رفت.
حرف علی میرسپاسی که میگوید و در جهت تغییر آن بسیار کوشید. آن دوره ،دورهای استثنایی بود .بعد را دو نیمه کرد! و گفت ما به این احتیاج و منتقد فرهنگ و ادبیات و هنر قرار در صنعت جهانگردی کافی است به
روشنفکری ایران نوع فرانسوی بود، ناگزیر نگرش او با نگرش کریمخان از آن دیگر دورهای سراغ دارید که نداریم .این نگاه ضد مدرن هنوز در دهۀ گرفته است .دکتر صنعتی روانپزشک یاد بیاوریم که سه چهار هتل بزرگ
ایراد دارم .چون ما در کنار روشنفکری زند ،فتحعلیشاه و محمد علیشاه روشنفکری ایران ،دغدغۀ مدرنیسم سی تحسین میشد .این مقایسهها و روانکاو و نویسنده کتاب «صادق تهران مانند هتل استقلال ،هتل لاله،
نوع فرانسوی که تا کنون ادامه یافته، باید مقایسه شود .بعد از مشروطه شاید بهتر نشان دهد که روشنفکران هدایت و هراس از مرگ» است که آثار هتل هایت ( هم در تهران و هم در
روشنفکر نوع روسی را هم داریم .که ما شعرایی داریم که متجددند ولی داشته باشد؟ مشروطیت چه معجزهای در آن دوران دیگر او «تحلیلهای روانشناختی در نمکآبرود ) در همین دهه ساخته شد
برای مبارزه با فساد و تباهی در ایران، ـ بعد از دوران مشروطیت ،ما دوران کردند .آنها زمانی برخاستند که هنوز هنر و ادبیات» و « زمان و نامیرایی در و سازمان جهانگردی در همان زمان
قرائت دیگری از مدرنیته دارد. درخواست « عید خون » دارند! مانند رضاشاهی را داریم .رضاشاه با وجود این در کشورهای اطراف ما هیچ حرکتی سینمای تارکوفسکی» او مشهور است.
=از قضا بعد از دوران رضاشاه فرخی یزدی و میرزاده عشقی! اوج که شاید تحصیلات آنچنانی نداشت وجود نداشت .اینها کسانی بودند که با او متفکری است که نگاه انتقادیاش به شکل گرفت.
این نوع روشنفکری غالب هم شد، دیکتاتوری! هر دو منتظر نادر دوران اما این نگرش را داشت که باید کشور تفکر مدرن آشنا شده بودند .گو اینکه آثار فرهنگی و فکری ،بویژه از حیث در بخش رسانهها کافی است به یاد
هرچند نحله های دیگر فکری هم و اسکندر زمان هم هستند (همانگونه مدرن شود .باید پیشرفت کند .با اینکه ممکن بود آگاهانه یا ناخودآگاه رگههای بیاوریم که تلویزیون در همین دهه
که اخوان ثالث و فروغ در دهۀ چهل) با حمایت انگلیس به قدرت رسید ولی سنت هم در آنها باقی مانده باشد اما اسطورهزدایی قابل توجه است. شکل گرفت و تلویزیون ملی ایران در
حضور داشتند. اوج استبدادطلبی و ناتوانی هنرمندانه! بمانند یک ناسیونالیست واقعی عمل آنچه آگاهانه به آن میپرداختند این در این گفتگو آنچه تاکنون آماده
ـ بله ،ما از )۱9۴۱( ۱3۲0که محمد بنابراین فکر میکردند رضاشاه همان کرد گرچه با دیکتاتوری .او هم در بود که راه نجات این مملکت ،مثل شده ،با وجود مفصل شدن آن ،تنها همین دهه سامان داده شد.
رضاشاه میآید مهمترین دورۀ آزادی را ناجی قدر قدرتی است که آرزو داشتند. حد خودش بسیار شگفتانگیز است. بقیه ممالک دنیا ،رهایی از جهالت به یک بخش از موضوع پرداختهایم در بخش شعر ،شاعرانی مانند
داریم .یعنی در هیچ زمانی روشنفکران حالا این جامعۀ استبدادطلب است مثلا من به نقل از یک استاد آمار و واپس ماندگی و تغییر و تحول به که همان یافتن ریشههای بازگشت به اخوان ،فروغ و شاملو ظهور کردند .آنها
ایران اینقدر آزادی اندیشه و بیان و که دیکتاتورها را بر میگزیند و یا شنیده بودم که میگفت پس از پایان سوی مدرنیته است ،البته در چارچوب خویشتن است .بخش دیگر که یافتن اگرچه از دهۀ پیشتر شعر می گفتند
تحزب نداشتند .در این دوران است پرورش میدهد یا دیکتاتور است که تحصیلاتش وارد ایران شده بود .درست ایرانیت و اسلامیت .من حیرت میکنم و نشان دادن نمونههای اسطورهگرایی ولی برجستهترین آثار خود را (مانند
که چپها بهصورت سازمانی و حزب بر آنها تحمیل میشود؟ هر دو قابل صبح روز بعد از ورودش ،نامهای دریافت از این قرائتهای لائیک که از قانون و سنت خواهی در شعر و ادبیات آن تولدی دیگر فروغ و از این اوستای
توده به شکل یک حزب رسمی مانند تأمل است .البته روشنفکران زیادی کرده بود با مضمون اینکه به وزارت اساسی مشروطه شده .مشروطه ایران دوره است ،به وقت دیگر مانده است. اخوان و آیدا ،درخت و خنجر و خاطره
احزاب دیگر به میدان میآید ،خیلی یکی دو دهه با رضاشاه همکاری دربار برود .گفته بود :من نمیدانستم بسیار اسلام محور بود .قانونی که در
فعال است ،نیروهای روشنفکری غیر نزدیک داشتند .روشنفکران آزادمنش اینها از کجا فهمیدهاند من کیام و کی آن چهار مذهب به رسمیت شناخته بلبل عاشق تو عمر خواه... شاملو) در همین دهه آفریدند.
کمونیست هم فعالند ،ناسیونالیستها و مدرن و دموکراسیخواهی مانند آمدهام .رئیس مملکت مرا خواسته بود. در عین حال بیشتر آثار ابراهیم
و ...منتها تعدادشان کمتر است .اغلب دکتر علیاکبر سیاسی ،علیاکبر داور، آن وقتها هنوز کسی از آمار و اهمیت متن گفت و گو گلستان و غلامحسین ساعدی و
روشنفکران صاحب نام ،به طیف چپ محمدعلی فروغی ،ملکالشعرای بهار، مهمترین اثر هوشنگ گلشیری ،شازده
تعلق دارند .در سال ۱3۲6انشعاب علیاکبر دهخدا ،سیدحسن تقیزاده و =در تمام سالهای بعد از انقلاب احتجاب ،در دهه ۴0نوشته شد.
حزب توده و ایجاد نیروی سوم را بسیاری دیگر .غالب تشکیلات دولتی و یک تصور نسبت ًا عمومی ،دهۀ چهل در سینما آثاری مانند قیصر یادآور
داریم که دو بخش طیف چپ را در ساختارهای مدرنیته مانند فرهنگستان را دهۀ مهمی انگاشته است که سینمای این دهه است و نیز آثار
مقابل هم قرار میدهد .علاوه بر نوع و دانشگاه و نهادهای دولت در آن روزی باید به آن پرداخت .چون، سهراب شهید ثالث و دیگران .شاید در
دیگری که بیشتر گونهای سوسیالیسم دوره پایهگذاری شد .حتی کنسرواتوار همۀ بذرهایی که در زمینههای یک کلمه بتوان گفت تمام سینماگران
مذهبی بود که در کنار نیروی سوم با موسیقی و تالار اپرا مربوط به این دوره مختلف در ایران پاشیده شده بود؛
هم اشتراکاتی داشتند و البته تفاوتهای است .نیما در سال ۱300افسانه را ادبیات ،شعر ،تئاتر ،روزنامهنگاری و بزرگ ما پروردۀ دهۀ چهلاند.
عمده هم .ولی آنچه امروز به اصطلاح منتشر کرد .جمالزاده ،هدایت و بزرگ حتی معماری ،در این دهه بروبار داد؛ صنعت انتشار که تا آن زمان
روشنفکر دینی و احزاب ملی ـ مذهبی علوی در این دوره شکوفا شدند .آدم بهترین آثار سینمایی و موسیقایی اهمیتی نداشت ،در این دهه به
خوانده میشود ،باید جای پایش را امروز تعجب میکند و فکر میکند چه در همین دوره پدید آمد؛ تئاتر که دستاوردهای بزرگی مانند انتشارات
آنجا ،در اواخر دهۀ ۲0دید و همینطور مقاومت عظیمی میتوانست از طرف جای خود دارد .پیش از آن شاید فرانکلین و امیرکبیر و خوارزمی دست
رد پای پوپولیسم را .صادق هدایت تودهها در برابر آنها باشد و آنها با چه هنوز تئاتر نداشتیم .در زمینۀ شعر یافت .این سازمانها اگر هم در دهۀ
در نامهای به دوستش ،انتقادی به نیرویی توانستند این کارها را به سامان کسانی مثل فروغ و شاملو و اخوان قبل تأسیس شده بودند ،تمام رشد و
دکتر مصدق دارد و نگران سیاستهای برسانند .مگر برای استقرار شعر نو در پدیدار شدند .دهۀ خلاقیت بود. شکوفایی خود را مدیون دهه چهلاند.
پوپولیستی دکتر مصدق است و ایران مقاومت وجود نداشته؟ پس نیما ساعدی در همین دهه آثار خود را در عرصۀ هنر ،گالریهای نقاشی
اینکه چه خطرهایی میتواند داشته باید عقب مینشست؟ قدر مسلم این نوشت .با وجود این شما گویا جور از این دوره اظهار وجود کردند و
باشد .اما بقیه روشنفکران اینطور است که تودهها پشت سر رضاشاه و دیگر به این دهه نگاه میکنید و بزرگترین نقاشان ما حاصل کار این
نبودند .اغلب آنها ،حتی حزب توده، روشنفکران آن دوران نبودند ولی در بیشتر آثار این دهه را سیاستزده دورهاند ،حتا نقاشی قهوه خانهای در
بیشتر پوپولیست به نظر میرسند بسیاری جنبهها واقع بینانهتر برخورد میدانید تا خلاق .واقعا دهۀ چهل همین دوره رشد کرد .تئاتر به معنای
تا مارکسیست؛ طیف چپ باعث شد کردند .چون شاید یکی دو دهه قبل چه مشخصاتی داشت و در قیاس با نوین کلمه اساساً در این دهه به وجود
که گفتمان انتقادی در ایران بشدت گرسنگی و قحطی ،بیماری و نا امنی دهه های دیگر چه جور دههای بود؟ آمد و کارهای تجربی از نوع کارگاه
سیاستزده و شعاری شود و محدود و مرگ را تا مغز استخوان تجربه کرده ـ دهۀ چهل بدون تردید دهۀ تعیین نمایش در همین دهه شکل گرفت.
به قدرت .نگاه آنها به فرهنگ بسیار بودند .شاید این دوران ،تنها دوران کنندهای بود ،دورۀ خلاقیت و انفجار نویسندگانی مانند عباس نعلبندیان
روبنایی و ابزاری است کما اینکه در غیر پوپولیستی سیاست در ایران باشد اندیشههای ایرانی بعد از سالها سکوت و بیژن مفید و اسماعیل خلج نیز در
کنگره نویسندگان ۱3۲۴که توسط که تکیه بر نیرو ،و محوریت تودهها و سکون و رخوت .بهخصوص در حوزۀ
حزب توده در خانۀ «وکس» تشکیل نداشت ،بلکه تکیه بر متخصصین و ادبیات و هنر و البته گونهای اندیشه همین دهه پدیدار شدند.
شد ،با اینکه هدایت را جزو گروه سیاسی ضد استبدادی ـ استعماری. در تئاتر و موسیقی کافی است یادآور
دبیران گذاشته بودند اما توسط احسان با وجود این ،پیش از آن در ماجرای شویم که تئاتر شهر و تالار رودکی در
طبری فقط آن دسته از آثارش تحسین مشروطیت عدهای افراد متفکر پدید همین دهه ساخته شد و ارکستر ملی
شد که تمایلات چپ تودهای در آنها آمده بودند که نمیتوانیم بگوییم در همین مدت شکل گرفت و در بخش
هست؛ او شاهکارهای هدایت مثل بوف اهمیتشان کمتر از دهۀ چهل بود. موسیقی اصیل ایران خوانندگانی مانند
کور و سه قطره خون را بهعنوان آثار شجریان و پریسا و دیگران آمدند.
منحط رد کرد .اینکه گفتهام دهۀ ۴0 در بخش فکری کافی است یادآور
سیاستزده بود ،ریشهاش را از این شویم که انجمن فلسفه و حکمت،
زمان باید در نظر گرفت .ادامه دارد کانون پرورش فکری کودکان و
نوجوانان و مؤسسه تحقیقات اجتماعی
در این دوره بارور شدند .پدیدۀ فردید
در همین دوره ظهور کرد و کتاب
تأثیرگذاری مانند غربزدگی آل
