Page 24 - (کیهان لندن - سال سى و نهم ـ شماره ۳۷۰ (دوره جديد
P. 24
برای روشنتر شدن این مطلب باید بگویم که در نخستین درباره شعرمشروطیت صفحه24شماره1836
تجربهها ،در شعر دوران مشروطه که از آن به عنوان ایران ()۲ جمعه ۲4تا 3۰تیر ماه 14۰1خورشیدی
دوران تجدد نیزیاد میشود شاعران فارسیگو آرمانخواه
و آزادیطلب بودند که قص ِد تغییر جهان پیرامون خود محمد جلالی چیمه (م .سحر) = اتفاق خجستهی گسست ادبی در دوران زندیه و
را داشتند و شعر خویش را به عنوان مهمترین رسانهی که در بخش نخست به آنها پرداخته شد. قاجار و بازگشت به سبک خراسانی (سبک بازگشت)
فرهنگی عصر در خدمت آرمانها و هدفهای اجتماعی در کنار فتحالله خان شیبانی و میرزا ابوالقاسم قائم مقام اسباب و ابزار زیباشناسانهی کار شاعران و صراحت زبان
و سیاسی خود قرار داده بودند یعنی شعر آنها شعر فراهانی میتوان از یغما جندقی هم نام برد که به خاطر و قدرت و استحکام بیان شعری را به شاعران بازگردانده
روشنگرانه و به اعتباری مفهومی بود که بعدها به عنوان هجویهها و انتقادهایش ،به شیوهی خویش بر شاعران و زمین ناهموار سخن و ادب را کوبیده و راه را پیش پای
دورهی بعدی خود بیتأثیر نبوده است زیرا هجو نیز یکی
«شعر متعهد» شناخته میشد. شاعران «متعهد» دوران مشروطیت هموار ساخته بود.
در چنین وضعی آنان چندان به فکر تغییر در فرم و شکل
امسال ۱۱۶سال از ۱۴امرداد ۱۲۸۵که پیروزی انقلاب
شعر خود نیفتادند. مشروطه با امضای فرمان توسط مظفرالدین شاه قاجار
گویی ضرورت و فوریت اقتضا میکرد که شاعران ،فرمها و به تشکیل مجلس شورای ملی و تدوین قانون اساسی
شیوههای موجود شعر فارسی را در خدمت بیان مضامین مشروطه پیروزی حقوقی خود را به ثبت رساند ،میگذرد.
و تِمهای ( )thèmeجدید قرار دهند .و این مضامین جدید شاعر گرامی محمد جلالی چیمه (م .سحر) کتاب خود با
به ناگزیر میبایست لحن انتقاد اجتماعی داشته و راوی عنوان «درباره شعر مشروطیت ایران» را برای انتشار در
و بیانگر برخی افکار و اندیشههای تجددخواه و منادی اختیار کیهان لندن قرار داده است تا همزمان با سالگردی
درخواستها و مطالبات آزادیجویانه و قانونخواه باشند دیگر از انقلابی مترقی و آزادیخواهانه که راه زندگی
و تحدید و کاهش قدرت مطلقهی استبدادی ریشهدار را ایرانیان را به سوی جهان مدرن و «ایران نوین» در دوران
آرزو کنند و خرافات و تحجر دیرینهی ناشی از سنت را پهلویها گشود ،منتشر شود .کیهان لندن این مجموعه را
که از سوی اهل مذهب بر ذهنها مستولی بود نیشخند در بخشهای مختلف در اختیار خوانندگان قرار میدهد.
*****
بخش دوم
در سخنان پیشین گفتیم که :شاعران دوران زندیه و
اوایل دوران قاجاریه به فکر بازگشت ادبی و رجوع به
سرچشمه زلال شعر و زبان روشن و رسای فارسی افتادند
و بازگشت به سبکهای خراسانی ونیز سبک عراقی را
که یادآور دورههای طلایی شعر فارسی بود ،سرلوحه
کوششها و زبانورزیهای شاعرانه و زیباشناسانه ادبی
خود قرار دادند.
پس شعر دورهی بازگشت ،همانا بازگشت به شعر دوران
گذشته و رجوع به دو سبک پیشین خراسانی و عراقی بود.
من این موضوع را در ابیات زیر بیان کردهام:
دفاع انقلابیون مشروطه از پل « َد َوهچی» در تبریز؛ ۱۹۰۹ شعر دری چون ملول گشت و تن آسان
آمد ،از هند زی عراق و خراسان
زده و به ضربت طعن بکوبند و به باد انتقاد گیرند. از شعبات شعر بود که در آثار برخی از شاعران دوران
از این رو وجود یک زبان روشن و صریح و روان و مشروطیت البته با هدف و در خدمت بیان نظریات و روی سرایش ز سبک هندی برتافت
سلیس شعری بدل به ضرورت زمانه شده بود .پیداست مجادلا ِت سیاسی برخی شاعران مورد استفاده قرار گرفت روح خراسانی و عراقی دریافت
که شعر پر تعقید و معماگونه و پیچیده و فرمالیسم یا ذوق و هنر را به روشنی و رسایی
شکلگرایی مضمونپرداز سبک هندی مناسب بیان افکار که در میان آنان به ویژه از عشقی میتوان نام برد.
و اندیشههای جدید نبود و آن صراحت وروشنی و رسایی پس از این مقدمهی کوتاه اما ضروری به موضوع اصلی کرد بدین «بازگشت» ،راهگشایی
را که شعر دوران مشروطه یعنی صدای شاعران آزادیخواه ذهن و زبان را ز نهر گمشدهای ُخرد
و منتقد اجتماعی میطلبید ،نمیشد از سنت سبک هندی این سخن باز میگردیم.
و از زبان و شیوهی بیان شاعران این مکتب انتظار داشت. گفتیم که همراه با انتشار و طرح نظریات متفکران و جانب رود بزرگ شعر دری برد
اتفاق خجستهی گسست ادبی در دوران زندیه و قاجار منتقدانی همچون میرزا آقاخان و آخوندزاده و رواج گرچه به مضمون و نکته از پی تقلید
و بازگشت به سبک خراسانی (سبک بازگشت) اسباب و بیانیهها و بحثهای ادبی و نیز وجود بعضی از شعرهای
ابزار زیباشناسانهی کار شاعران و صراحت زبان و قدرت فتحالله خان شیبانی و قائم مقام فراهانی زمینهی ظهور رخ ننمود آستان شعر اساتید،
و استحکام بیان شعری را به شاعران بازگردانده و زمین شاعرانی چون ادیب الممالک فراهانی ،علی اکبر دهخدا، لیک زبان زنده گشت و ناطقه آزاد
ناهموار سخن و ادب را کوبیده و راه را پیش پای شاعران محمد تقی بهار ،ایرج میرزا ،سید اشرف گیلانی ،عارف
قزوینی ،فرخی یزدی ،ابوالقاسم لاهوتی ،میرزادهی عشقی شاعر آینده را مجال سخن داد
«متعهد» دوران مشروطیت هموار ساخته بود. و سرانجام علی اسفندیاری یعنی نیما یوشیج فراهم آمد.
آورد ِن مضامین اجتماعی و سیاسی را -چنانکه گفتیم- اما اینهمه تأکید ما بر عنصر زبان در شعر مشروطه و مضمون شاعران سبک بازگشت ،همان مضامین قدیمی
و تکراری بود و آثار این شاعران در بهترین و موفقترین
ارتباط آن با زبان شعر دورهی بازگشت برای چیست؟ سرودهها هم با شعر دوران غزنوی یعنی با مدلهای
اصیل خود برابری نمیکردند .شاعران حرفهای و زبانآور
این عصر همه از موقعیت رسمی دولتی و درباری
برخوردار بودند .از این رو به مضامین اجتماعی و سیاسی
نمیپرداختند .از تحولات اجتماعی و انقلابات دوران
خود هیچ اطلاعی نداشتند و شعرشان گویای محیط و
روزگارشان نبود.
اما در میان اینان دو استثناء هست که این دو استثناء
را میتوان به نوعی طلایهدار یا منادی ظهور شاعران
مشروطیت به حساب آورد .این دوتن عبارت بودند از:
فتحالله خان شیبانی و میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی
