Page 28 - (کیهان لندن - سال سى و نهم ـ شماره ۳۸۱ (دوره جديد

‫صفحه‌‪‌‌28‬شماره‌‪‌184۷‬‬
‫جمعه ‪ ۸‬تا ‪ 14‬مهرماه ‪1401‬خورشیدی‬

‫گفتگو درباره «تراژدی قدرت در شاهنامه فردوسی» پژوهشی از دکتر محمود کویر‪:‬‬

‫شاه ُکشیکهدراساطیرمللدیگروجوددارددرشاهنامهنیست‬

‫=شاهنامه جلوهگاه خودآگاه و ناخودآگاه جمعی‬

‫ماست که خرد سیاسی ما نیز در آنجا یافت میشود‪.‬‬
‫گنجینه و پستوی رفتارها و کنشها و بود و نبود ماست‪.‬‬
‫شاهنامه در واقع نقد خرد سیاسی ما هم هست‪ .‬درواقع‬
‫خود ما هستیم در آینههای رو در روی اسطوره و تاریخ‪.‬‬
‫این سهگانهی یگانه یا تریلوژی‪ ،‬ضحاک‪ ،‬فریدون و جمشید‪،‬‬
‫چرخه و سامانهی قدرت در تاریخ ماست و بررسیدن اینکه‬
‫این چرخه در شاهنامه چگونه پدید آمده اهمیت دارد چرا‬
‫که در شاهنامه بخشی از دیروز و بخشی از امروز و بخشی‬

‫از آیندهی ما تصویر و بیان شده است‪.‬‬
‫= شاهکشی که در تمام اساطیر ملل دیگر وجود دارد‬

‫در اساطیر شاهنامه نیست‪ .‬البته ضحاک و گشتاسب استثنا‬
‫هستند زیرا آنها به یک معنا ایرانی نیستند‪ .‬کاری که من در‬
‫بررسی شاهنامه کردهام این است که فردوسی نماد قدرت را‬

‫چگونه شکافته است‪.‬‬

‫نقاشی مربوط به داستان رستم و سهراب یکی ازمشهورترین حکایتهای شاهنامه‬ ‫در شرایطی که نسلهای جوان ایران علاقهی ویژه به تاریخ‬
‫و فرهنگ ایران از جمله آنچه به آنچه به دوران باستان‬
‫نه زبان ایران را مغولی میکنند و نه قوانین مغولی را در‬ ‫و ارزشهایی که به باور من بیش از هفت هزار سال از‬ ‫مربوط میشود‪ ،‬پرداختن به این مباحث میتواند برای‬
‫ایران پیاده میکنند و بعد از مدتی چنان ایرانی میشوند که‬ ‫تاریخشان میگذرد در این سرزمین دوام آوردهاند‪ .‬بخشها ِی‬ ‫بازیابی هویت فرهنگی ایرانیان یاریرسان باشد‪ .‬از همین‬
‫هرات میشود مرکز هنر ایرانی‪ .‬تیمور آنقدر ایرانی میشود‬ ‫ماندگار فرهنگ ما چگونه توانسته در برابر تندبادهایی‬ ‫رو با دکتر محمود کویر درباره پژوهش اخیر وی با عنوان‬
‫که اگر به سمرقند و بخارا بروید فکر میکنید که به ایران‬ ‫مانند تهاجم تازی‪ ،‬تاتار و مغول جانسختی کرده و بماند‬
‫زما ِن سامانی رفتهاید‪ .‬منظور اینکه این رفت و آمدها و‬ ‫«تراژدی قدرت در شاهنامه فردوسی» به گفتگو نشستیم‪.‬‬
‫تازشها بیشتر در میدان سیاست‪ ،‬حکومتها و دولتها‬ ‫و ببالد‪.‬‬ ‫‪-‬دکتر کویر‪ ،‬چرا به موضوع «تراژدی قدرت» در شاهنامه‬
‫بوده است‪ .‬آن فرهنگها‪ ،‬آن منشها نه فقط در برابر قدرت‬ ‫من براین باورم که چند دلیل دارد که این فرهنگ دوام‬
‫آورده است که خود اینها دلیل دوام این ملت و سرزمین‬ ‫پرداختید؟‬
‫سیاسی فاتح زانو نزده بلکه آن را به زانو در آورده است‪.‬‬ ‫‪-‬نخست بگویم که کسانی قبل از من به این موضوع‬
‫‪-‬خطوط کلی این پژوهش شما چیست و عمدتا به چه‬ ‫ایران است‪.‬‬ ‫پرداختهاند‪ .‬از جمله مصطفی رحیمی چند دهه پیش کتابی‬
‫دلیل نخست این است که ریشهی اینها به دوران اسطوره‬ ‫با عنوان «تراژدی قدرت در شاهنامه» انتشار داد‪ .‬اما کاری‬
‫مواردی پرداختهاید؟‬ ‫بر میگردد‪ .‬ریشهی آنچه در ناخودآگاه جمعی امروزی‬ ‫که من کردهام یکسر متفاوت است با کارهای دیگر؛ هم‬
‫‪-‬اولین کاری که کردهام خود «قدرت» را بررسی کردم با‬ ‫از نظر شیوه کار و هم نگاهی که به مسئله داشتهام‪ .‬من‬
‫دادهها و آمار و مثل ًا نگاه کردم که نماد قدرت در شاهنامه‬ ‫بخشهایی از شاهنامه را که برای اهداف خودم بررسیدهام‬
‫چیست؟ چگونه این نماد به کسی داده میشود و او صاحب‬ ‫مانند یک نمایشنامه و یک تراژدی نگاه کردهام‪ .‬یعنی‬
‫آن میشود؟ این در شاهنامه «ف ّر» است‪ .‬ما ف ّر کیانی و ف ّر‬ ‫تماشاگر‪ ،‬صحنه‪ ،‬بازیگر و کارگردان‪ .‬مانند یک منظومه‬
‫ایزدی داریم‪ .‬سرشت این ف ّر در نزد ایرانی چگونه است؟‬ ‫و یک سامانه است‪ .‬یعنی شاهناهه فردوسی پُر است از‬
‫چگونه یک نفر دارای «کاریزما» و قدرت میشود‪ ،‬چگونه‬ ‫منظومهها و سامانههای بسیار زیاد‪ .‬مانند یک موسیقی‬
‫به قدرت میرسد؟ مردم با این قدرت چه میکنند؟ قدرت‬ ‫سمفونیک دارای موومانها و تم و ارکستراسیون است‪ .‬یکی‬
‫با مردم چه میکند؟ فکر میکنم این مشکل کنونی ما نیز‬ ‫از سامانههایی که در شاهنامه وجود دارد و تا امروز کارآیی‬
‫هست‪ .‬ببینید در دورهای که قدرت مانندهالهای مقدس از‬ ‫خودش را حفظ کرده‪ ،‬سامانهی «قدرت» و «تراژدی قدرت»‬
‫آسمان نازل میشود‪ ،‬فردوسی میستیزد با این اندیشه و‬ ‫است‪ .‬من خواستهام چند و چون این سامانهی قدرت را‬

‫باور به قدرت مقدس و میگوید‪:‬‬ ‫بکاوم و نقد کنم‪.‬‬
‫شاهنامه جلوهگاه خودآگاه و ناخودآگاه جمعی ماست که‬
‫فریدو ِن فرخ فرشته نبود‬ ‫دکتر محمود کویر‬ ‫خرد سیاسی ما نیز در آنجا یافت میشود‪ .‬گنجینه و پستوی‬
‫ز مشک و ز عنبر سرشته نبود‬ ‫رفتارها و کنشها و بود و نبود ماست‪ .‬شاهنامه در واقع‬
‫به داد و دهش یافت این نیکویی‬ ‫ما ایرانیان میگذرد‪ .‬یعنی همه باورها‪ ،‬کنشها‪ ،‬رفتارهای‬ ‫نقد خرد سیاسی ما هم هست‪ .‬درواقع خود ما هستیم در‬
‫تو داد و دهش کن فریدون تویی!‬ ‫امروزین ما که در پستوخانهی ناخودآگاه جمعی ما انبار‬ ‫آینههای رو در روی اسطوره و تاریخ‪ .‬این سهگانهی یگانه‬
‫شاهکشی که در تمام اساطیر ملل دیگر وجود دارد در‬ ‫شده ریشهاش در اساطیر است‪ .‬ما همه درگیریهایی که‬ ‫یا تریلوژی‪ ،‬ضحاک‪ ،‬فریدون و جمشید‪ ،‬چرخه و سامانهی‬
‫اساطیر شاهنامه نیست‪ .‬البته ضحاک و گشتاسب استثنا‬ ‫با امر قدرت داریم‪ ،‬با امر اخلاق داریم‪ ،‬با باورهای دینی‬ ‫قدرت در تاریخ ماست و بررسیدن اینکه این چرخه در‬
‫هستند زیرا آنها به یک معنا ایرانی نیستند‪ .‬کاری که من در‬ ‫داریم‪ ،‬در عصر اسطوره هم داشتیم‪ .‬پایهاش در آن عصر‬ ‫شاهنامه چگونه پدید آمده اهمیت دارد چرا که در شاهنامه‬
‫بررسی شاهنامه کردهام این است که فردوسی نماد قدرت‬ ‫گذاشته شده است‪ .‬سپس در جغرافیا‪ ،‬در طبیعت‪ ،‬اقتصاد‬ ‫بخشی از دیروز و بخشی از امروز و بخشی از آیندهی ما‬
‫را چگونه شکافته است‪ .‬فقط به این آماری که در زمینه‬ ‫و در فرهنگ ایرانزمین ریشه دوانده‪ .‬از اسطوره آمده به‬
‫موضوع ف ّر وجود دارد بدون تفسیر نگاه کنید‪ :‬کلمه ف ّر‬ ‫تصویر و بیان شده است‪.‬‬
‫ایزدی در شاهنامه ‪ ۱۱۰‬بار آمده؛ ف ّر شاهنشاهی ‪ ۹۵‬بار و‬ ‫حماسه‪ ،‬از حماسه آمده به تاریخ‪.‬‬ ‫‪-‬این فرهنگ و ارزشهای ایران باستان چگونه تا زمان‬
‫دیگر اینکه آنقدر فرهنگ دوره ساسانی و دوره آزادی‬
‫ف ّرهی ‪ ۸۵‬بار‪.‬‬ ‫ایران بعد از اسلام قدرت داشته که تاتار و تازی را فرهنگ‬ ‫حال در میان ایرانیان تداوم داشته است؟‬
‫آموخته و ایرانی کرده است‪ .‬مغولها وقتی به ایران میآیند‬ ‫‪-‬این پرسش واقعا مهم است که چطور این فرهنگ‬