جمهوری اسلامی در حالی به برجام ۱ و ۲ نیاز دارد که هر دو برایش به شدت خطرناک هستند.
نوروز همیشه فرصتی جدید برای تقویت دوستی‌ها و رفع کدورت‌های گذشته است. اما فضای سیاسی جمهوری اسلامی همانقدر که از نوروز جداست، از این نزدیکی‌ها هم دور است. رهبر و رئیس جمهوری اسلامی در پیام‌های نوروزی و سخنرانی‌های پس از آن به طور غیرمستقیم نسبت به سخنان یکدیگر واکنش نشان دادند و اختلاف مواضع خود را به نمایش گذاشتند.
دوراهی روحانی و خامنه‌ای
تیغ تیز این حملات از سوی رهبر جمهوری اسلامی نسبت به سیاست‌ها و سخنان حجت‌الاسلام حسن روحانی بود. او در سخنرانی سال نو خود که به رسم سال‌های گذشته در مشهد انجام شد از تفکری که «طبق مدل و میل آمریکا» اقدام می‌کند و به دنبال «برجام ۲ و ۳ در قضایای منطقه و قانون اساسی کشور» هستند به شدت انتقاد کرد.
حسن روحانی اما در پیام نوروزی خود که پیش از تحویل سال نو منتشر شد، گفت: «ملت بزرگ ما که همیشه پیشگام بودند، برجام دو را در ۷ اسفند سال گذشته کلیـد زدند. برجام دو همان اقدام مشترک ملی در داخل کشور است که با وحدت، آشتی و با همدلی شروع خواهد شد».
حسن روحانی در اقدامی که پیش از این کمتر در رسانه‌ها حرفی از آن به میان آمده بود در یک «تماس تلفنی» نوروز را به سید علی خامنه‌ای تبریک گفته است. او پس از این تماس به رسم سال‌های گذشته از تهران خارج شد و برای شرکت در نشست روسای مناطق آزاد تجاری و افتتاح فرودگاه هندورابی به کیش سفر کرد.
سخنان رهبر جمهوری اسلامی برخلاف دیگر سخنانش که تلاش داشت همواره هر دو جناح، و یا به تعبیر خودش، «دو بال نظام» را راضی نگاه دارد، این بار صریح‌تر از آن بود که بتوان آن را به نفع روحانی و دولتش تفسیر کرد.
سوی دیگر ماجرای اختلاف مواضع رهبر و رئیس جمهوری اسلامی را می‌توان در نام‌گذاری سال ۹۵ با عنوان «اقتصاد مقاومتی؛ اقدام و عمل» دید. تاکید و اصرار سیدعلی خامنه‌ای بر موضوع اقتصاد مقاومتی امر جدیدی نیست؛ او سال گذشته نیز در حکمی برای کم کردن میزان نفوذ دولت در اقتصاد، اقدام به تشکیل «ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی» کرده بود. اقدامی که با واکنش حسن روحانی روبرو شد؛ او در اجلاسی که برای بررسی اقتصاد مقاومتی تشکیل شده بود، تاکید کرد که «برای دستیابی به اقتصاد مقاومتی و پیشرفت در زمینه روابط با دیگران باید چه کنیم؟ اینکه برخی فکر می‌کنند بدون رابطه با بیرون می‌توان به توسعه رسید اشتباه است، می‌توان زندگی بخور و نمیر داشت یا از جیب مردم برداشت کرد، می‌شود ۹ درصد ثروت مردم را کاهش داد اما بیش از این امکان‌پذیر نیست».
این صحبت‌های حسن روحانی نیز از سوی رهبر جمهوری اسلامی بی‌پاسخ نماند. او در سخنرانی امسال خود با تاکید بر اینکه محمد جواد ظریف به او گفته است که «ما نتوانستیم برخی خطوط قرمز را حفظ کنیم» اضافه کرد: «این یعنی وقتی طرف مقابل دولتی مثل آمریکا است، کنار آمدن با او به معنای صرف نظر کردن از برخی مسائلی است که انسان به آنها پای می‌فشارد».
برجام ۱ در خطر، برجام ۲ پا در هوا
با اینکه حسن روحانی از برجام ۲ سخن به میان می‌آورد اما به نظر می‌رسد که اصل خودِ برجام هم آنچنان پایدار نیست. رهبر جمهوری اسلامی در سخنرانی اخیر خود تاکید کرده است که «در همین توافق نیز آمریکایی‌ها به آنچه وعده داده بودند، عمل نکردند و به تعبیر وزیر محترم امور خارجه، بر روی کاغذ تعهداتی را انجام دادند. اما در عمل و از طریق راه‌های انحرافی مانع از تحقق آن تعهدات شدند».
این سخنان در حالی مطرح می‌شود که آزمایش‌های موشکی سپاه پاسداران با اینکه از سوی مقامات وزارت امور خارجه ایالات متحد آمریکا نقض برجام شناخته نشده است اما مجلس سنای این کشور اعلام کرده است که برای محدود کردن برنامه موشکی جمهوری اسلامی اقداماتی همچون اعمال تحریم‌های جدید را در نظر خواهد گرفت.
در همین حال محسن رضایی با اشاره به اینکه «ما چطور اعتماد کنیم به شما و موشک‌هامان را محدود کنیم؟» گفته است: «با خبر شده‌ایم که انحلال سپاه را دنبال می کنند. گفته‌اند اگر می‌خواهید به تجارت جهانی وارد شوید سپاه را منحل کنید». حال آنکه کیست که نداند دست زدن به سپاه همان و در هم ریختن ساختار سیاسی و اقتصادی نظام همان.
سوی دیگر این تحرکات را می‌توان در رقابت‌های انتخاباتی ایالت متحده آمریکا جستجو کرد. هیلاری کلینتون یکی از گزینه‌های دموکرات‌ها در انتخابات ریاست جمهوری این کشور، در اجلاس «کمیته روابط عمومی آمریکا-اسرائیل» (آیپک) گفته است: «اقدامات تحریک‌آمیز ایران مانند آزمایش موشکی بالستیک اخیر، هم غیرقابل پذیرش است و هم باید پاسخی سخت و سریع به آن داد؛ پاسخی که تحریم‌های بیشتر را نیز شامل می‌شود».
اردوگاه جمهوری‌خواهان از تد کروز و دونالد ترامپ نیز در سخنرانی‌های جداگانه نسبت به آینده برجام و اعمال تحریم‌های جدید علیه برنامه‌های موشکی جمهوری اسلامی سخنانی را مطرح کردند.
حال باید دید با تغییر رئیس جمهوری ایالات متحده آمریکا و اعمال تحریم‌های احتمالی، آیا حسن روحانی و تیم سیاست خارجی او می‌تواند در مقابل سیاست‌های تعریف شده رهبر جمهوری در حوزه برجام ۱ چنان ایستادگی کند که بتواند ایده‌ی برجام ۲ را نیز پیش ببرد؟
توجه باید داشت که بند ۳ سیاست‌های تعریف شده از سوی سید علی خامنه‌ای تاکید دارد «در سراسر دوره‌ی هشت‌ساله، وضع هرگونه تحریم در هر سطح و به هر بهانه‌ای (از جمله بهانه‌های تکراری و خودساخته‌ی تروریسم و حقوق بشر) توسط هر یک از کشورهای طرف مذاکرات، نقض برجام محسوب خواهد شد و دولت موظّف است طبق بند ۳ مصوّبه‌ی مجلس، اقدام‌های لازم را انجام دهد و فعالیت‌های برجام را متوقف کند».
تهدید جمهوری اسلامی با برجام رفع نشد
در این میان، باراک اوباما با اینکه تمام توان خود را برای به فرجام رسانیدن برجام انجام داد اما همچنان جمهوری اسلامی را«تهدیدی فوق‌العاده و غیر معمول برای امنیت ملی، سیاست خارجی و اقتصاد آمریکا» دانسته و «وضعیت اضطرارای ملی» در مورد ایران را برای یک سال دیگر تمدید کرد. با این حساب همان طور که مشخص بود، تحریم‌های غیرهسته‌ای علیه جمهوری اسلامی نهه تنها تغییری نخواهند کرد بلکه احتمال افزایش آنها نیز وجود دارد. مقامات جمهوری اسلامی حتی تمدید مأموریت احمد شهید گزارشگر ویژه سازمان ملل برای بررسی وضعیت حقوق بشر در ایران را به عنوان بی فایده بودن برجام و ادامه دشمنی با جمهوری اسلامی تعبیر کردند. حال آنکه موضوع حقوق بشر اساسا ربطی به برجام و توافق هسته‌ای‌ندارد.
از سوی دیگر، به فاصله کوتاهی از تمدید وضعیت اضطراری، پنجشنبه شب دفتر کنترل دارایی‌های خارجی وزارت خزانه‌داری آمریکا ۱۱ شرکت و فرد حامی برنامه موشک‌های دوربرد جمهوری اسلامی را تحریم کرد. ماهان ایر نیز به دلیل فعالیت‌های خود در دور زدن تحریم‌ها و همچنین نقش داشتن در جابجایی تجهیزات جنگی به سوریه در این لیست قرار دارد.
هفته گذشته نیز رضا ضراب، تاجر ایرانی مقیم ترکیه به اتهام توطئه برای کلاهبرداری بانکی، پولشویی و نقض تحریم‌های بانکی علیه جمهوری اسلامی در آمریکا بازداشت شد. دو همکار وی به نام‌های کاملیا جمشیدی و حسین نجف‌زاده نیز تحت تعقیب قرار گرفته‌اند.
اتهام این افراد نقض تحریم‌های اعمال شده علیه برنامه اتمی جمهوری اسلامی در فاصله سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۵ است که نشان می‌دهد دستگاه قضایی ایالات متحده آمریکا پس از توافق اتمی نیز پرونده‌های گذشته را همچنان پیگیری می‌کند چرا که کشف امکانات و راه‌های دور زدن تحریم‌ها در رابطه با تحریم‌های غیر اتمی که لغو نشده‌اند، اهمیت دارد.
در کشاکش برجام ۱ و ۲
آنچه این روزها بیش از پیش مشخص می‌شود، رویای دوران پسابرجام است که دولت روحانی وعده‌اش را داده بود و اینک در حال تبدیل به واقعیتی است که رهبری جمهوری اسلامی و نهادهای زیر سلطه‌ی او بر ادامه‌ی آن پای می‌فشارند. از یک سو نشانه‌های اینکه برجام «معجزه» نمی‌کند هر روز روشن‌تر می‌شود و از سوی دیگر برای چندمین بار مردم تجربه می‌کنند که به تنهایی با رأی خود نمی‌توانند شرایط را تغییر دهند چرا که سدی در برابر آنها قرار دارد که پیشاپیش آرای آنها را برای هر تغییری بی‌خاصیت می‌کند: ساختار سیاسی و اقتصادی نظام جمهوری اسلامی ایران.
موضوع رد صلاحیت و یا ابطال رای، مینو خالقی نماینده منتخب اصفهان برای مجلس دهم شورای اسلامی نشان می‌دهد که نهادی همچون شورای نگهبان حتی پس از اعمال نظارت استصوابی و فیلتر کردن نمایندگان مستقل و غیرحکومتی هم خود را محق می‌داند که آرای مردم را باطل کند!
به نظر می‌رسد، سال ۹۵ با این همه کشاکش در همین چند روزی که از آن گذشته است، پر از چالش و مقابله برای دولت حسن روحانی خواهد بود. وی که تلاش می‌کند تا چهره عاقل و متمدنی از جمهوری اسلامی در برابر جهان به نمایش بگذارد، از یک سو باید مراقب برجام ۱ باشد که با ماجراجویی‌های انقلابی رهبر و طرفدارانش از دست نرود و از سوی دیگر می‌بایست با تلاش برای تحقق برجام ۲ جایگاه خود را در میان هوادارانش حفظ کند.
