با شیوع ویروس کرونا تولید زباله و پسماند به ویژه پسماندهای پزشکی و عفونی در کشور بطوری افزایش یافته که اثرات منفی آن بر محیط زیست را نمی‌توان نادیده گرفت. اکنون پس از یکسال و اندی ابتلا و مرگ و میر بر اثر کرونا حجم تولید زباله چنان بالا رفته که محسن فرهادی معاون فنی سلامت وزارت بهداشت نسبت به افزایش سه برابری پسماندهای بهداشتی از جمله ماسک و دستکش یکبار مصرف در این دوران هشدار داده است.
موضوع پیشگیری از ابتلا و همچنین افزایش میزان بیماران همزمان به افزایش پسماندهای پزشکی، تولید، استفاده و دفع مواد ضدعفونی‌کننده منجر شده که به معنای افزایش بار پسماندهای تصفیه‌نشده است که بطور مداوم در محیط زیست تلنبار می‌شود.
آمارهای ارائه شده توسط مجید نوربخش معاون سازمان پسماند تهران در بهمن‌ماه ۹۹ و پیش از شیوع موج چهارم نشان می‌دهد فقط در استان تهران روزانه ۵ هزار و ۷۰۰ تُن زباله پس از کرونا تولید می‌شود که تنها «حدود ۲۵۰۰ تا ۲۶۰۰ تُن زباله دفن می‌شود و البته با توجه به شرایط کرونا، تمامی زباله‌های بیمارستانی دفن می‌شوند.»
این درحالیست که زباله‌های تهران از روزانه ۸ هزار تُن در سال ۱۳۹۸ به ۵ هزار تُن پس از شیوع کرونا کاهش پیدا کرده، اتفاقی که صدراعظم نوری عضو شورای شهر تهران، دلیل آن را کاهش مصرف مواد غذایی شهروندان تهران می‌داند.
او در عین حال تأیید کرده که با وجود کاهش زباله‌ها، «البته به دلیل کرونا و رعایت پروتکل های بهداشتی برخی از پسماندهای مربوط به اقلام بهداشتی بیشتر شده و ظروف یکبار مصرف، ماسک، جعبه‌های مواد شوینده و مواد ضدعفونی‌کننده از جمله پسماندهایی هستند که بیشتر شده».
کارشناسان حوزه محیط زیست معتقدند، پسماندهای مربوط به بیماری کووید۱۹ افزایش ۱۰۰درصدی داشته و می‌توان با مشاهده معابر شهری، کوچه‌ها و خیابان‌ها به حجم بالای ماسک و دستکش یکبار مصرف پرتاب شده روی زمین نیز به این نتیجه رسید.
بخش عمده‌ی این پسماندهای عفونی، نه متعلق به شهروندان و زباله‌های خانگی، بلکه زباله‌های عفونی و خطرناک بیمارستانی از جمله شیشه‌های واکسن‌های کروناست؛ در حالی که مدیریت این زباله‌ها پیش از کرونا نیز یک مشکل بزرگ برای کشور به ویژه شهرهای بزرگی چون تهران بوده است. آنهم در شرایطی‌که که طبق اعلام وزارت بهداشت تا کنون ۲۵۰هزار نفر در بیمارستان‌ها، خانه‌های سالمندان و مراکز دیگر واکسینه شده‌اند و به همین میزان نیز پوکه و شیشه‌ی بلاتکلیف روی دست بیمارستان‌ها باقی مانده است. سرنوشت نامعلوم این شیشه‌ها و عدم گزارش دقیق نحوه از بین بردن آنها، این نگرانی را ایجاد می‌کند که مبادا توسط سودجویان با آب‌مقطر پُر شوند و تحت عنوان واکسن نو به فروش برسند.
ناگفته نماند که بر اساس قانون مدیریت پسماند هرگونه بازیافت پسماندهای بیمارستانی ممنوع است و پیگرد قانونی دارد.
سازمان نظام پزشکی کشور در همین ارتباط اعلام کرده که هر واکسنی خارج از سیستم درمان کشور عرضه شود، تقلبی است.
آنطور که فاطمه اکبرپور رئیس اداره محیط زیست انسانی استان تهران گفته، پسماندهای روزانه پایتخت به «۱۰۰ تُن» به دلیل افزایش تعداد بیماری کووید۱۹، مراجعان و افراد بستری‌شده در مراکز درمانی افزایش پیدا کرده است.
این افزایش همچنین تأثیر زیادی بر شمار زباله‌گردان در سطح شهرها گذاشته است چنانکه روز دوشنبه ۲۳ فروردین اعلام شد که ۷هزار کودک در شهر تهران زباله‌گردی میکنند. این میزان زباله‌گرد از یکسو و پاکبان‌های شهرها از سوی دیگر، از اولین افراد در معرض خطر ابتلا به کرونا و همچنین انتقال سریع آن به سایرین به شمار می‌روند.
گفتنی است با اجرای ناقص و کُند واکسیناسیون در ایران، تنها ۳۰هزار دوز واکسن به پاکبان‌های کل کشور تزریق شده که هر روز با زباله‌های بسیار خطرناک سر و کار دارند.
جمع‌آوری پسماندها در شهرهای ایران به صورت مکانیزه و استاندارد انجام نمی‌شود و تفکیک زباله‌ها از مبدأ و همچنین دفن اصولی آنها نیز صورت نمی‌گیرد. این امر باعث شده تا زباله‌ها با شیوع کرونا به یکی از انتقال‌دهندگان مهم ویروس تبدیل شوند.
در این میان، شهرداری‌ها مسئولیت مدیریت پسماندهای پزشکی و بهداشتی بیمارستان‌ها و منازل را وظیفه وزارت بهداشت می‌دانند. وزارت بهداشت نیز وظیفه تفکیک زباله را بر عهده شهروندان و از مبدأ اعلام کرده است!
در همین ارتباط، نوربخش معاون وزارت بهداشت معتقد به نسخه جداگانه برای حل معضل زباله‌ها در هر شهر است. به گفته‌ی این مقام مسئول، «مردم زباله‌های فرد آلوده به کرونا را جدا بسته‌بندی کنند.» وی تأکید کرده «فرهنگ‌سازی برای تفکیک زباله‌های عفونی و غیر عفونی در روزهای کرونایی بسیار حائز اهمیت است».
او علاوه بر تأکید بر آموزش و فرهنگ‌سازی برای دفع و تفکیک زباله، مشوق‌های مالی برای شهروندان در کلانشهرهایی چون تهران را نیز موثر دانسته است.
مجید نوربخش در ارتباط با خطر شیوع کرونا از طریق زباله‌های عفونی نیز گفته است: «در دوران اپیدمی همیشه این خطر وجود دارد که زباله‌ها عفونی باشند زیرا شماری از بیماران دوران بیماری خود را در منزل سپری میکنند و اینکه زباله‌های بیمار کرونایی در کیسه‌های جدا دسته‌بندی شوند، یکی از فرهنگ‌های مهم در دفع پسماند شهری و فرهنگ آپارتمان‌نشینی محسوب می‌شوند.»
حسن پسندیده مدیرکل دفتر مدیریت پسماند سازمان حفاظت محیط زیست نیز درباره وضعیت پسماندهای کرونایی می‌گوید: «پسماندهای پزشکی در مراکز بهداشتی، درمانی و بیمارستانی که بیماران کرونایی در آنها تحت مداوا هستند، از نظر طبقه‌بندی به‌عنوان پسماند عفونی و ویژه تلقی می‌شوند که از مرحله تولید، نگهداری، جمع‌آوری، نگهداری موقت، بی‌خطرسازی، نقل و انتقال و دفع نهایی به مراقبت‌های خاص نیاز دارند.»
حسن پسندیده همچنین تأکید می‌کند: «تمامی ضوابط مربوط به چرخه مدیریت صحیح زباله‌های کرونایی از مرحله تولید تا دفع نهایی توسط عوامل بهداشتی و درمانی و خدمات باید به‌طور دقیق رعایت شود.»
وی درباره بی‌خطرسازی پسماندهای کرونایی در بیمارستان‌ها نیز می‌گوید: «عموماً بی‌خطرسازی این دسته از پسماندها در مراکز بیمارستانی کشور که مجهز به سیستم‌های بی‌خطرساز اتوکلاو هستند، انجام می‌شود و پس از آن به مراکز دفن زباله منتقل و با مخلوط خاک و آهک دفن می‌شوند.»
از سوی دیگر، وظیفه جمع‌آوری، حمل، تفکیک و دفن زباله‌ها بر عهده شهرداری‌هاست و مراکز بیمارستانی و درمانی وظیفه بی‌خطرسازی پسماندهای خود را دارند تا سپس برای دفن یا سوزاندن به شهرداری‌ها تحویل داده شود. در هنگام سوزاندان نیز وظیفه نظارت بر دفن استاندارد و بی‌خطرسازی زباله‌های بیمارستانی با وزارت بهداشت است و اداره نظارت محیط زیست نیز با دانشگاه‌های علوم پزشکی در این زمینه همکاری می‌کند.
با این حال، آنگونه که محمدرضا محبوب‌فر کارشناس محیط زیست می‌گوید، «متاسفانه شهرداری‌ها برنامه‌ای برای جمع‌آوری جداگانه زباله‌های کرونا ندارند و مسئولان شهرداری‌ها هم معتقد هستند که متولیان باید مشخص کنند که پسماندها یا زباله‌های حاصل از شیوع ویروس کرونا ویژه است یا عادی. ادغام و مخلوط‌سازی پسماندهای عفونی با زباله‌های عادی خطرناک است.»
همچنین تدوین طرح جامع مدیریت پسماند استان تهران نیز هنوز در دست اقدام است و گفته شده تدوین آن تا پایان شهریورماه ۱۴۰۰ ادامه پیدا می‌کند.
فاطمه اکبرپور رئیس اداره محیط زیست انسانی استان تهران در این ارتباط گفته است: «تا زمانی‌که زباله‌ها در تمام ساعات شبانه‌روز در مخازن بزرگ سطح شهر در دسترس همگان قرار دارند، پدیده زباله‌گردی نیز وجود خواهد داشت؛ بنابراین برای مدیریت زباله‌گردی باید شیوه جمع‌آوری پسماند از طریق این مخازن تغییر کند، اما این اقدام زمان‌بر است و باید تا آن زمان برنامه‌های کوتاه‌مدت و میان‌مدتی پیش‌بینی شود که تا حد امکان زباله‌گردان نیز ساماندهی شوند.»
محمدرضا محبوب‌فر کارشناس محیط زیست درباره زباله‌های بیمارستانی می‌گوید: «زباله‌های کرونایی وضعیت نگران‌کننده‌ای در کشور پیدا کرده‌اند. میزان تولید زباله در کشور در دوران کرونا تا سه برابر افزایش یافته است و حجم جالب توجهی از این زباله‌های ویژه عفونی و بیمارستانی هستند که در بیمارستان‌ها، درمانگاه‌ها، آزمایشگاه‌های تشخیص طبی، مطب پزشکان و منازلی که بیماران کرونایی قرنطینه هستند، تولید می‌شوند.»
به گفته‌ی او، «سرایت ویروس از طریق زباله‌ها وجود دارد و در مورد جداسازی پسماندهای کرونایی باید اقدام عاجل صورت گیرد. هر نوع زباله یا پسماند از مهم‌ترین عوامل انتقال ویروس خطرناک و کشنده کرونا است.»
این کارشناس محیط زیست در ارتباط با تفکیک‌ها گفته است: «در شرایط فعلی اقدامی در راستای تفکیک و پردازش زباله‌های تولیدشده در کشور صورت نمی‌گیرد». این درحالیست که باید «زباله‌های تولیدشده در مراکز درمانی قبل از انتقال به محل دفع نهایی باید توسط دستگاه اتوکلاو بی‌خطرسازی شوند و سپس توسط ماموران آموزش دیده شهرداری به سایت‌های دفن زباله‌های بیمارستانی یا محل کوره‌های زباله سوزی زباله‌های بیمارستانی منتقل شوند.»
محبوب‌فر در مورد زباله‌های منازل توصیه کرد که «باید زباله‌های عفونی از قبیل ماسک و دستکش و اقلام دیگر داخل یک کیسه پلاستیکی که کاملا پوشیده باشد قرار داده و بسته‌بندی شوند و سپس بسته‌بندی در سطل زباله درب‌دار انداخته شود تا باعث انتقال ویروس کرونا نشود.»
این کارشناس محیط زیست افزود: «اگر هم بسته‌بندی زباله‌های عفونی کرونایی در منازل از طریق آب و آهک یا آب و وایتکس بی‌خطرسازی شوند و سپس این زباله‌ها در درون کیسه‌های پلاستیکی قرمزرنگ با قید عبارت زباله‌های عفونی کرونایی از سایر زباله‌های خانگی، تفکیک، جمع‌آوری و دفع شوند اقدام بسیار مناسب و ارزنده‌ای در حفظ بهداشت عمومی و حفظ محیط زیست خواهد بود.»
محبوب‌فر معتقد است که «لیست افراد بیمار و مشکوک به کرونا که در خانه قرنطینه هستند در اختیار معاونت خدمات شهری شهرداری‌ها قرار گیرد و در شرایط کرونایی نباید فرهنگ بهداشت عمومی و حفاظت از محیط زیست کمرنگ شود.»
او با بیان اینکه زباله‌های خانگی در شرایط حاضر شیوع ویروس کرونا حتی خطرناک‌تر از زباله‌های بیمارستانی هستند، گفت: «زباله‌های بیمارستانی محدود هستند و بی‌خطرسازی می‌شوند، اما زباله‌های خانگی به مقدار زیاد تولید می‌شوند و ظرفیت بی خطرسازی تمامی آنها در سطح منازل یا در سطح شهرها وجود ندارد.»
