Page 14 - (کیهان لندن - سال سى و سوم ـ شماره ۱۷۳ (دوره جديد

‫صفحه ‪ - Page 14 - 14‬شماره ‪173‬‬
‫جمعه ‪ 19‬تا پنجشنبه‪ 25‬مردادماه ‪1397‬خورشیدی‬

‫رفت كه انتخابات مجلس دورة‬ ‫حکوم ِت اقتدار یا اقتدار‬
‫هفدهم را (كه تحت نظارت دولت‬ ‫حکومت؟‬

‫خو ِد او برگذار شده بود) به محضدکتر مح ّمد مص ّدق؛ آسیب شناسی یک شکست‬ ‫برخلاف جامعة مدني (‪Société‬‬
‫آگاهي از باخت كانديداهاي جبهة‬ ‫‪ )civile‬در جوامعي كه هنوز توسعة‬
‫اجتماعي و انكشاف طبقاتي در آ ‌نها‬
‫م ّلي در شهرستانها‪ ،‬باطل ساخت‬ ‫صورت نگرفته و جامعه هنوز در دوران‬
‫پيشامدرن و به شكل «جامعة توده‬
‫و سپس در كي شرايط نامتعارف‪،‬‬ ‫* نگاهی به کارنامة سیاسی دکتر مح ّمد مص ّدق بخش (‪)3‬‬ ‫وار» (‪ )Société de masse‬بسر‬
‫هيجاني‪ ،‬شتابزده‪ ،‬غيردمكراتكي‬ ‫مي ب َرد‪ ،‬رهبران جنبش‌های عظیم‬
‫و غیرقانونی ‪ -‬با حمايت گستردة‬ ‫* دکتر جلال متینی * ناشر‪ :‬شرکت کتاب‪ ،‬آمریکا‪1384 ،‬‬ ‫اجتماعی‪ ،‬غالباً در هيأت پيشواي‬
‫حزب توده ‪ -‬ضمن انجام كي همه‬ ‫فرهمند (‪ )charismatique‬و‬
‫«پدر م ّلت» ظاهر می‌شوند‪ .‬در‬
‫پرسي يا رفراندوم (در ‪ 12‬مردادماه‬ ‫اينجا‪ ،‬ديگر «پيشوا»‪ ،‬تنها رئيس‬
‫دولت يا شخص مقتدر حكومت‬
‫‪ )32‬فقط با بیش از صدوپنجاه هزار‬ ‫نيست بلكه كسي است كه در‬
‫=دکتر مص ّدق دارای خصائل و فضائل مه ّمی بود که وی را از دیگ ِر رهبران سیاسی عصر‪ ،‬ممتاز و متمایز م ‌یساخت‪ .‬رأی در تهران‪ ،‬مجلس شورای ملّی‬ ‫برابرش نهاد مستقلي وجود ندارد و‬
‫را تعطیل کرد‪ ،‬اقدامي كه نه تنها با‬ ‫بهمين جهت پارلمان‪ ،‬دادگستري و‬
‫مخالفت شاه‪ ،‬بلکه ح ّتي با مخالفت‬ ‫=مص ّدق‪ ،‬م ّلی کردن صنعت نفت را ناشی از یک «الهام غیبی» و به توصیة «شخصی نورانی» م ‌یپنداشت‪.‬‬ ‫ديگر نهادهاي قانوني‪ ،‬بنام «مصلحت‬
‫م ّلي» مي توانند تعطيل شوند‪ .‬در‬
‫شدید ياران نزدكي مص ّدق مانند‬ ‫=در جریان رفراندو ِم انحلال مجلس شورای م ّلی‪ ،‬در تهران برای رأی دهندگان‪ ،‬دو صندوق‪ ،‬در دو مکان متفاوت تعیین‬ ‫چنین جوامعی‪ ،‬پوپولیسم رهبر‬
‫دكتر غلامحسين صديقي (وزير‬ ‫سیاسی‪ ،‬مردم (خلق) را تا ح ّد تق ّدس‬
‫بالا می‌بَرد و پیشبرد هدف‌های‬
‫کرده بودند تا موافقان و مخالفان مص ّدق از یکدیگر متمایز و مش ّخص شوند‪ ،‬شیو ‌های که در هیچک از نظا ‌مهای پارلمانی كشور)‪ ،‬سنجابي‪ ،‬پارسا‪ ،‬مع ّظمی‪،‬‬ ‫سیاسی را نه توسط مجلس‪ ،‬احزاب‬
‫حسیبی و خلیل ملکی همراه بود‪.‬‬ ‫و نهادهای مدنی‪ ،‬بلکه به خواست و‬
‫شگفت اینکه در تهران برای رأی‬ ‫جهان سابقه نداشت!‬ ‫ارادة مردم‪ ،‬می ّسر م ‌یداند چرا که در‬
‫نظر پوپولیسم‪ ،‬اراده و خواست مردم‪،‬‬
‫دهندگان‪ ،‬دو صندوق در دو مکان‬ ‫عین اخلاق‪ ،‬آزادی و عدالت است‪.‬‬
‫پوپولیسم با تظاهر به ساده زیستی و‬
‫«منظور مص ّدق‪ ،‬ایجاد یک حکومت طرفداران معروف دکتر مص ّدق (مانند تنظیم کرد‪ ،‬شاید ناشی از تع ّلقات «دست انگلیسی‌ها» داشت و معتقد متفاوت‪ ،‬تعیین کرده بودند تا‬ ‫استضعاف‪ ،‬خود را نمایندة محرومان‬
‫بود که در ایران‪ ،‬سنگی بر سنگ‪ ،‬بند موافقان و مخالفان مص ّدق از یکدیگر‬ ‫جامعه و تج ّلی خواست و ارادة‬
‫نمی شود مگر به خواست و رضای متمایز و مش ّخص شوند! شیو‌های که‬ ‫دموکراتیک نبود‪ ،‬اختیاراتی که گرفته م ّکی‪ ،‬آیت الله کاشانی‪ ،‬نریمان‪ ،‬حائری اسلامی وی بوده است‪.‬‬ ‫توده ‌ها وانمود می‌کند و همواره‪،‬‬
‫«توطئه» یا «دست بیگانگان» را‬
‫بود‪ ،‬چرچیل هم در دوران جنگ زاده‪ُ ،‬مشار‪ ،‬دکتر بقائی‪ ،‬اخگر و ‪)...‬‬ ‫ع ّلت ناکام ‌یهای سیاسی ‪ -‬اجتماعی‬
‫جهانی دوم نداشت» (متینی‪ ،‬ص به سبب مخالفت با لایحة اختیارات مص ّدق ح ّتی م ّلی کردن صنعت دولت انگلیس‪ ،‬هم از این روست که در هیچیک از نظام‌های پارلمانی‬ ‫خود می‌داند‪ .‬در اینجا‪ ،‬کانونی‬
‫‪ 310‬به نقل از‪ :‬م ّکی‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ )197‬مطلقه و تمدید آن‪ ،‬در صف مخالفان نفت را ناشی از یک «الهام غیبی» وی‪ ،‬کینة شدیدی نسبت به سیاست جهان سابقه نداشت‪.‬‬ ‫شدن ارادة عمومی و مصلحت ملّی‪،‬‬
‫آیت الله کاشانی‪ ،‬دکتر بقائی و ج ّدی دکتر مص ّدق قرار گرفتند‪ .‬می‌پنداشت و اظهار می‌کرد‪« :‬در انگلیسی‌ها داشت‪ ،‬کینة شدیدی که مص ّدق به دو دلیل به فکر انجام‬ ‫قانونی می‌شود و تح ّقق خواست‌ها‬
‫خواب دیدم که شخصی نورانی ‪ -‬گاه‪ -‬احتیاط و عقلان ّیت سیاسی را رفراندوم افتاده بود‪:‬‬ ‫و آرمان‌های رهبر (پیشوا) به هدف‬
‫حائری زاده و بعضی دیگر از یاران‬ ‫اصلی جنبش بَ َدل م ‌یگردد‪ .‬بدین‬
‫نزدیک مص ّدق نیز مخالفت خویش برخی خصلت‌ها و ُخلق ّیات به من گفت‪ :‬دکتر مص ّدق! برو و از مص ّدق سلب م ‌ینمود و او را ‪ -‬ح ّتی ‪ -1‬حسین م ّکی به عضویّت هیأت‬ ‫ترتیب‪ ،‬تهدید به بسیج مردم و‬
‫زنجیرهائی که به پای م ّلت ایران نسبت به نزدیک ترین یارانش‪ -‬بدبین نظارت بر اندوختة اسکناس برگزیده‬ ‫را با اقدامات خودسرانهء مص ّدق ابراز دکتر مص ّدق‪:‬‬ ‫تحقیر نمایندگان مجلس‪ ،‬ابزاری‬
‫کردند آنچنانکه حائری زاده ( از دکتر مص ّدق‪ ،‬بعنوان یکی از شریف بسته‌اند‪ ،‬باز کن ‪ ....‬وقتی به اتفاق و بدگمان می‌ساخت (برای نمونه نگاه شده بود در حالیکه مص ّدق ‪ -‬به علّت‬ ‫ست برای پیشبرد آرما ‌نهای رهبر‪ .‬از‬
‫بنیانگذاران جبههء ملّی) در نامه‌ای به ترین نمایندگان جنبش مشروطه آراء (طرح) م ّلی شد ِن صنعت نفت کنید به‪ :‬م ّکی‪ ،‬صص ‪ 462‬و ‪463‬؛ نبودن درآمد نفت‪ ،‬با چاپ محرمانة‬ ‫نظر رهبر پوپولیست‪ ،‬جوهر جنبش‬
‫‪ 312‬میلیون تومان اسکناس اضافی‪-‬‬ ‫او در ن ّص قوانين موضوعه (خصوصاً‬
‫قانون اساسي) نيست بلكه در درك و‬
‫می‌ترسید که م ّکی این راز را برملا‬ ‫دريافتي است كه «پيشوا» مي تواند‬
‫از قوانين داشته باشد‪ ،‬بهمين جهت‪،‬‬
‫کند‪.‬‬ ‫او در موارد اساسي به «روح قانون»‬
‫و «مصلحت اجتماعي» (كه در واقع‬
‫‪ -2‬اینکه مص ّدق م ‌یدانست که در‬ ‫روح و مصلحت خود اوست) استناد‬
‫مي كند و حضور هيجاني «قاطبة‬
‫مجلس‪ ،‬اکثریت ندارد و اگر کار به‬ ‫م ّلت» را ملاك درستي عمل خود‬
‫و «قوة تمييز و تشخيص مردم»‬
‫استیضاح برسد‪ ،‬با رأی منفی (عدم‬
‫مي داند‪.‬‬
‫اعتماد مجلس) روبرو خواهد شد‪.‬‬ ‫بررسي وقايع اين دوران و خصوصاً‬
‫نگاهي به انديشه‌ها و عملكردهاي‬
‫دکتر سنجابی از یاران نزدیک‬ ‫سيا سي د كتر مح ّمد مص ّد ق ‪،‬‬
‫مصداق عيني يا بازتاب واقعي‬
‫مص ّدق در این باره م ‌یگوید‪:‬‬
‫چنين جامعه‌اي مي تواند باشد‪.‬‬
‫«پس از انتخاب م ّکی به عضویّت‬ ‫با بن بست مذاکرات نفت‪ ،‬قیام‬
‫‪ 30‬تیر و بازگشت مج ّدد مص ّدق به‬
‫هیأت نظارت بر اندوختة اسکناس‪،‬‬ ‫قدرت و در فضائی از بیم و هراس‬
‫و تهدید نمایندگان مجلس‪ ،‬دکتر‬
‫نزد مص ّدق رفتم و او را در حال‬ ‫مص ّدق با کسب اختیارات فوق العادة‬
‫‪ 6‬ماهه و سپس تمدید آن برای یک‬
‫عصبان ّیت و آشفتگی مطلق دیدم‪ .‬به‬ ‫سال دیگر‪ ،‬کوشید تا با استقرار‬
‫حکومت نظامی‪ ،‬پاکسازی ارتش‪،‬‬
‫من گفت‪ :‬آقا! ما باید این مجلس را‬ ‫شهربانی‪ ،‬دادگستری‪ ،‬مطبوعات و‬
‫تصویب «قانون امن ّیت اجتماعی»‬
‫ببندیم ‪ ...‬این مجلس مخالف ماست‬ ‫(ساواک آینده) به تحکیم قدرت و‬

‫و نمی گذارد که ما کار بکنیم‪ ،‬ما‬ ‫اقتدار خویش بپردازد‪.‬‬
‫تقاضای اختیارات فوق العاده‪،‬‬
‫باید مجلس را با رأی عا ّمه ببندیم‬ ‫در حالی صورت می‌گرفت که‬
‫مص ّدق ‪ -‬قبل ًا ‪ -‬رزم آرا (نخست‬
‫‪ ...‬بنده (سنجابی) گفتم‪ :‬جناب‬ ‫وزیر) و داور (وزیر دادگستری) را‬
‫بخاطر چنین اختیارات و اقداما ِت‬
‫دکتر! من با این نظ ِر شما مخالف‬ ‫به قول او «خلاف قانون اساسی»‪،‬‬
‫مورد انتقادات شدید قرار داده بود‪.‬‬
‫هستم‪ ،‬شما امروز از جهت انتخاب‬ ‫مص ّدق ‪ -‬در آن زمان ‪ -‬دادن این‬
‫اینگونه اختیارات «ح ّتی به دولت‬
‫آقای م ّکی ناراحت هستید ‪ ...‬من با‬ ‫مورد اعتماد جامعه» را‪« ،‬مغایر‬
‫قانون و مایهء تزلزل حکومت م ّلی‬
‫بستن مجلس مخالفم و دلایلم را هم‬ ‫می‌دانست»‪( .‬متینی‪ ،‬ص ‪ 214‬به‬

‫مف ّصل ًا خدمت تان عرض م ‌یکنم ‪...‬‬ ‫نقل از‪ :‬مو ّحد‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.)563‬‬
‫تقاضای اختیارات فوق العاده از‬
‫افکار عمومی را شما دارید ولی‬ ‫طرف دکتر مص ّدق‪ ،‬آن نقطهء طغیانی‬
‫بود که کاسهء صبر نمایندگان‬
‫افکار عموم ِی امروز با افکار عموم ِی‬ ‫مجلس (از جمله نمایندگان جبههء‬

‫دو سال پیش تفاوت دارد‪ .‬این افکار‬ ‫دکتر مصدق‪ :‬مجلس آنجاست که مردم هستند‬ ‫ملّی) را لبریز کرد‪:‬‬
‫عمومی‪ ،‬زیاد مورد استفاده قرار‬ ‫حسین م ّکی (نمایندهء اول تهران‬
‫و یا ِر غا ِر مص ّدق) گفت‪ « :‬با این‬
‫دبیر ُک ّل سازمان ملل‪ ،‬دکتر مص ّدق را خواهی‪ ،‬دارای خصائل و فضائل از کمیسیون گذشت‪ ،‬قبول کردم که متینی‪ ،‬صص ‪ .)271-269‬بقول جرج گرفته و خیلی خسارت و آسیب‬ ‫وضع‪ ،‬از این مجلس استعفا م ‌یدهم‬
‫به پایمال کردن اعلامیهء حقوق بشر م ّهمی بود (از جمله پاکدامنی‪ ،‬حرف آن شخص نورانی غیر از الهام مک گی‪« :‬مص ّدق هر ام ِر بدی را به بر آن وارد آمده است‪ :‬اختلافات در‬ ‫‪ .»...‬و استعفای خود را روی میز‬
‫متهم نمود که « هیچگونه آزادی فسادناپذیری و عشق او به استقلال چیز دیگری نبوده است‪ .‬بدین ترتیب‪ :‬انگلستان نسبت م ‌یداد» (مهرگان‪ ،‬ص میان ما افتاده‪ ،‬دو سال بیشتر است‬ ‫تریبون گذاشت و طی مصاحبه‌ای‬
‫عمل و عقیده‌ای برای هیچ کس باقی ایران) و بی تردید‪ ،‬وجود همین مص ّدق کوشش می‌کرد تا اقداماتش ‪ .)210‬با اینحال مص ّدق‪ ،‬خود‪ ،‬کتمان که مسئلة نفت حل نشده‪ ،‬بین شما‬ ‫مطبوعاتی‪ ،‬مص ّدق را به هیتلر‬
‫نگذاشته و در سایهء قدرت پلیسی و خصائل و فضائل بود که وی را از ضمن داشتن مشروع ّیت سیاسی‪ ،‬نمی کرد که به کمک و موافقت تا ّم ِ و شاه اختلاف بروز کرده‪ ،‬تود‌های‌ها‬ ‫تشبیه کرد و گفت‪« :‬مص ّدق‪ ،‬مرتکب‬
‫نظامی‪ ،‬مخالفین خود را زندانی و دیگ ِر رهبران سیاسی عصر‪ ،‬ممتاز و رنگی از مشروع ّیت یا حقان ّیت مذهبی انگلیسی‌ها بود که وی به استانداری نیرو و قدرت گرفته‌اند‪ ،‬همة ای ‌نها‬ ‫اشتباهی می‌شود که زیان‌های‬
‫مطبوعات آزاد را توقیف کرده است»‪ *.‬متمایز می‌ساخت‪ .‬دکتر متینی در نیز داشته باشد‪ .‬با چنین حقان ّیت و ایالت فارس و آذربایجان منصوب باعث تشویش مردم شده است ‪...‬‬ ‫فاحش و جبران ناپذیری برای ایران‬
‫حزب توده نیز ضمن اینکه مص ّدق «کارنامة دکتر مص ّدق» متأسفانه به مشروع ّیتی بود که مص ّدق در برابر شده بود‪( .‬همان‪ ،‬ص ‪ ، 33‬به نقل از‪ :‬شما (اگر) مجلس را ببندید‪ ،‬در غیاب‬
‫آن‪ ،‬ممکن است با دو وضع مواجه‬ ‫دارد»‪.‬‬
‫را «شعبده باز پیر» نامید و او را متهم این خصائل و فضائل تو ّجـة چندانی مخالفان م ‌یگفت‪ « :‬انتقاد از دولت‪ ،‬مص ّدق‪ ،‬صص ‪)342-341‬‬
‫شوید‪ :‬یکی اینکه فرمان عزل شما از‬ ‫حسین م ّکی معتقد بود‪:‬‬
‫کرد که «بسا ِط رسواترین اَشکال نکرده بلکه بسان مع ّلمی سختگیر‪ ،‬بی جا است»‪ ،‬یا «هر کس که مخالف‬
‫طرف شاه صادر شود‪ ،‬دیگر اینکه با‬
‫دیکتاتوری فاشیستی را گسترده بیشتر به «عیبجوئی» پرداخته است‪ .‬دولت است‪ ،‬مخالف م ّلی شدن نفت ‪ -3‬مص ّدق و مجلس‬
‫این کم تو ّجهی شاید برای این بوده است» (همان‪ ،‬صص ‪ 241‬و ‪ 262‬با وجود تحصیلات عالیه در رشتة یک کودتا مواجه شوید‪ ،‬آن وقت چه‬
‫حقوق‪ ،‬دکتر مص ّدق علاقة چندانی م ‌یکنید؟ (مص ّدق) گفت‪ :‬شاه فرمان‬ ‫است»‪ ،‬پرسید‪:‬‬

‫«‪ ...‬آیا منطقی است که سرنوشت که با وجود مقالات و رسالات بسیار و و ‪)263‬‬
‫پانزده میلیون مردم این مملکت را به عموماً اغراق آمیز دربارة این خصائل و با چنان اعتقاداتی‪ ،‬مص ّدق تاریخ به مجلس شورای م ّلی نداشت‪ .‬او عزل مرا نمی تواند بدهد و بر فرض‬
‫دست مر ِد علیل و مست ّبدی بسپاریم که فضائل‪ ،‬نویسنده ‪ -‬اساساً‪ -‬بدنبال بیان تشکیل جلسة شورای امن ّیت سازمان دوستدار مجلسی بود که بقول خودش هم بدهد ما به او گوش نمی کنیم‪،‬‬
‫خود را عقل کل و مالک جمیع فضایل «ناگفت ‌هها و ناشناخته‌ها» در کارنامة ملل متحد در نیویورک را برای « نمایندگان َکت بسته» ُمجری اوامر ا ّما امکان کودتا؛ قدرت حکومت‬
‫رسیدگی به شکایت دولت انگلیس و آرمان‌های او باشند‪ .‬از این رو‪ ،‬در دست ماست و خودمان از آن‬
‫و محامد م ‌یداند و برای تود‌ههای ملت‪ ،‬دکتر مص ّدق بوده است!‬
‫کوچک ترین ارزشی قائل نیست؟»‪ .‬مقالة حاضر ‪ -‬چنانکه از تیتر آن علیه ایران (به ع ّلت همزمانی با ایّام مص ّدق‪ ،‬بارها‪ ،‬مجلس شورای ملّی را جلوگیری می‌کنیم ‪( ...‬همان‪ ،‬صص‬
‫پیداست‪ -‬در پ ِی آسیب شناسی عزادار ِی تاسوعا و عاشورا) ‪ 3‬روز به «دزدگاه» و «خاک بر س ِر این مجلس» ‪ ،354-353‬به نقل از‪ :‬سنجابی‪،‬‬
‫صص ‪.)136-134‬‬ ‫(ارسلان پوریا‪ ،‬ص ‪.)427‬‬

‫نامیده بود‪.‬‬ ‫در چنان شرایطی‪ ،‬یک هیأت ‪ 7‬شکست دکتر مص ّدق می‌باشد‪ .‬لذا تأخیر انداخت‪.‬‬
‫نفری از مجلس (با عضویّت کسانی لازم است که به برخی ضعف‌ها و در کابینة ا ّول دکتر مص ّدق نیز در در درگيري‌ها و مناقشات مص ّدق مص ّدق در پاس ِخ مخالفت دکتر‬
‫از جبههء ملّی مانند دکتر شایگان‪ ،‬کاستی‌های دکتر مص ّدق اشاره‌ای حالكيه مذهبي متع ّصبي بنام باقر با مجلس و شاه‪ ،‬او نه به ن ّص ِ قانون سنجابی با رفراندوم به وی گفت‪:‬‬
‫كاظمي‪ ،‬وزير امور خارجة مص ّدق شد‪ ،‬اساسي بلكه به «روح» آن استناد مي ‪« -‬معلوم می‌شود که جناب عالی‬
‫مهندس مهدي بازرگان؛ معاون وزير كرد‪ ،‬مثل ًا او با همين «روح قانون امروز صبح‪َ ،‬چرس کشیده‌اید!»‬ ‫دکتر سنجابی و حسین م ّکی) نزد داشته باشیم‪:‬‬

‫فرهنگ و دكتر مهدي آذر (پزشك اساسي» در ‪ 25‬مردادماه سال ‪ 32‬دکتر صدیقی (وزیر کشور مص ّدق)‬ ‫دکتر مص ّدق رفتند تا او را از اصرار‬

‫برای تمدید اختیارات‪ ،‬منصرف سازند‪ -1 ،‬دکتر مص ّدق و مذهب‬
‫ا ّما مص ّدق‪ ،‬همچنان بر نظر خویش دکتر مص ّدق شخص ّیتی بود با عمومي) نیز وزير فرهنگ دولت دكتر فرمان شاه (مبني بر عزل او از نخست نیز دربارة غیرقانونی بودن رفراندوم‬
‫باورهای مذهبی که برای پیشبرد مصدق گرديد كه اولين اقدامش بستن وزيري) را رد كرد و ضمن پنهان كردن گفت‪:‬‬
‫پافشاری و تأکید نمود‪.‬‬
‫در ‪ 28‬دی ماه ‪ ،1331‬تظاهرات آرما ‌نهایش‪ ،‬شور سیاسی را با نوعی مدارس مختلط (دخترانه‪ -‬پسرانه) متن اين فرمان از همكاران و وزراي «گریه کردم و به او (مص ّدق)‬
‫شدیدی در تهران و تمام شهرها بر «مظلوم ّیت» و «دادخواهی مذهبی» بود! همچنین‪ ،‬منع فروش مشروبات كابينه‌اش و بازداشت حاملان فرمان گفتم‪ :‬هر چه شما بگوئید ما اجرا‬
‫ضد یا به نفع دکتر مص ّدق و آیت در هم می‌آمیخت و باعث همدلی و الکلی و مخالفت با دادن حق رأی شاه‪ ،‬در اقدامي شتابزده‪ ،‬به تشویق م ‌یکنیم‪ ،‬ا ّما رفراندوم‪ ،‬کار درستی‬
‫الله کاشانی بروز کرد و تعطیلی تحریک احساسات مردم می‌شد‪ .‬در به زنان‪ ،‬از تصمیمات ا ّولین کابینة و تلقین دکتر فاطمی‪ ،‬اين امر را نیست»‪( .‬همان‪ ،‬ص ‪ ،353-352‬به‬
‫مغازه‌ها آغاز شد‪ .‬این تظاهرات در مجلس پنجم و ششم‪ ،‬دکتر مص ّدق دکتر مص ّدق بود‪ .‬او در سخنران ‌يها و «شكست كودتاي ‪ 25‬مرداد» ناميد‪ .‬نقل از نراقی‪ ،‬ص ‪)192‬‬
‫بعضی شهرها (خصوصاً در تهران) بیش از دیگر نمایندگان ‪ -‬ح ّتی پيا ‌‌مهايش ‪ -‬غالباً ‪ -‬ايران و اسلام را با مصدق‪ ،‬مجلس شوراي ملي را دکتر مع ّظمی‪ ،‬رئیس مجلس‬
‫به زدوخوردهای شدید هواداران دو نمایندگانی چون مد ّرس‪ ،‬روحانی هم و در كنار هم بكار مي بُرد‪ .‬در واقع‪« ،‬باشگاهي از خائنين به مصالح (منتخب هوادارا ِن دکتر مص ّدق) نیز‬
‫گروه منجر گردید‪ .‬در این تظاهرات معروف ‪ -‬به دین اسلام تظاهر م ‌یکرد از این زمان است که ما شاهد تولّد و م ّلت» مي ناميد‪ .‬او «مصالح م ّلت» را در اعتراض به تصمیم رفراندوم‪ ،‬از‬
‫لقب حسین م ّکی را از «سرباز فداکار» آنچنانکه می‌گفت‪« :‬باید مملکت را رشد مفاهیمی مانند «م ّلی ‪ -‬مذهبی» آنچنان كه خود مي خواست تفسير ریاست مجلس استعفاء کرد ‪...‬‬

‫«ادامه دارد»‬ ‫مي كرد و در اين راه تا آنجا پيش‬ ‫به «سرباز خطاکار» تغییر دادند‪ .‬در همیشه اص ِل اسلام ّیت حفظ کند‪ ،‬در فرهنگ سیاسی ایران هستیم‪.‬‬
‫این هیاهوها و غوغاهای سیاسی‪ ،‬با امروز در مملکت ما اص ِل اسلام ّیت‪،‬‬

‫برجسته شدن «جنگ داخلی» بر اقوا است» (متینی‪ ،‬ص ‪ ،93‬به نقل ‪ -2‬اعتقاد به قدرت انگلیس * برای آگاهی از متن نامة حائری زاده‪ ،‬نگاه کنید به‪ :‬روزنامه اطلاعات‪ 18 ،‬مرداد ‪.1332‬‬
‫حسین م ّکی ضمن اینکه حائری زاده را «نادرة روزگار» و «بزرگ مرد تاریخ ایران بلکه‬
‫تاریخ بشریّت» م ‌ینامد‪ ،‬تأکید م ‌یکند که «در شجاعت‪ ،‬ثبات قدم‪ ،‬حقیقت گوئی‪ُ ،‬ع ّلو‬ ‫«جنگ خارجی»‪ ،‬مسئلة نفت‪ ،‬تقریباً از‪ :‬مص ّدق‪ ،‬ص ‪ .)190‬اینکه دکتر آن باور مذهبی و فرهنگ قضا و‬
‫طبع‪،‬نوعدوستی‪،‬آزادیخواهیوصراحتلهجهنظیرشراندید ‌هام»‪.‬نگاهکنیدبه‪:‬خاطرات‬
‫مص ّدق‪ ،‬رسالة دکترای خود را دربارة َق َدری‪ ،‬تج ّلی دیگری نیز داشت و آن‬ ‫در بوتهء فراموشی قرار گرفت‪.‬‬
‫حسین م ّکی‪ ،‬صص ‪.522-521‬‬
‫بدین ترتیب‪ :‬بخشی از یاران و «وص ّیت در حقوق اسلامی» ته ّیه و اینکه‪ :‬دکتر مص ّدق اعتقاد شگفتی به‬