Page 14 - (کیهان لندن - سال سى و سوم ـ شماره ۱۸۰ (دوره جديد

‫صفحه ‪ - Page 14 - 14‬شماره ‪1646‬‬
‫جمعه ‪ 6‬تا پنجشنبه‪ 12‬مهرماه ‪1397‬خورشیدی‬

‫بینی شگفتی از تحولات آینده‪ ،‬یادآور‬ ‫دکترمح ّمدمص ّدق؛آسیبشناسییکشکست‬ ‫تظاهرات نهم اسفند‪ ،31‬ر ّد آخرین‬
‫شده بود‪:‬‬ ‫پیشنهادات مناسب آمریکا و انگلیس‬
‫بخش (‪)10‬‬ ‫* نگاهی به کارنامة سیاسی دکتر مح ّمد مص ّدق‬ ‫‪ -‬بعنوان ر ّد «تح ّقق ممکنات» ‪ -‬و‬
‫« رهبری زمانی واقع بین است که‬ ‫قطع کمک‌های مالی آمریکا به‬
‫ا ّولاً تابع احساسات نباشد‪ ،‬نيـروهای‬ ‫علی میرفطروس‬ ‫* دکتر جلال متینی * ناشر‪ :‬شرکت کتاب‪ ،‬آمریکا‪1384 ،‬‬ ‫دولت مص ّدق و در نتیجه‪ ،‬بحران‬
‫ف ّعال و ذخیرۀ خود را بتواند خوب‬ ‫مالی‪ ،‬وجود تو ّرم‪ ،‬بیکاری و رشد‬
‫حساب و برآورد کند و نیروهای رقیب‬ ‫=خليل ملکی‪:‬آقای دکتر مصدق! اين راهی که شما می رويد به جهنم است‪ ،‬ولی ما تا جهنم هم به دنبال شما خواهيم آمد‬ ‫نارضایتی‌های عمومی‪ ،‬نه تنها به‬
‫یا دشمن را نیز آنطوری که هست‪،‬‬ ‫=مهمترين تأثير تظاهرات نهم اسفند‪ ،‬قطع کامل رابطهء دکتر مصدق با شاه بود‪.‬‬ ‫موقع ّیت و اعتبار دکتر مص ّدق آسیب‬
‫حساب کند و هیچ اقدام بی موردی‬ ‫رساند‪ ،‬بلکه باعث سرخوردگ ‌یهای‬
‫که نتیجه اش حتماً شکست است‪ ،‬به‬ ‫=با آغاز حکومت مصدق‪ ،‬کمکهای مالی آمريکا به ايران از ‪ 500‬هزار دلار به بيش از ‪ 20‬ميليون دلار افزايش يافت‪.‬‬ ‫مردم و صف بند ‌یهای علنی نیروها‬
‫و شخص ّی ‌تهای مهم سیاسی علیه‬
‫عمل نیاورد‪.‬‬ ‫دولت مص ّدق را تدارک م ‌یدیدند‪.‬‬ ‫در واقع آمریکا – بعنوان یک کشور‬ ‫ساله‪ ،‬از حضور در سلام نوروزی ‪1332‬‬ ‫(بعد از ‪ 30‬تیر ‪ )1331‬نیروهای ارتشی‬ ‫مص ّدق گردید‪ .‬اینک دکتر مص ّدق‬
‫ثانیاً‪ :‬رهبری ِ واقع بین باید تقاضاها‬ ‫اینک باید سخن درخشان پوپر را‬ ‫جوان و آزادیخواه‪ -‬تا سال ‪،1950‬‬ ‫نیز به عذر کسالت‪ ،‬خودداری کرد‬ ‫‪ -‬خصوصاً سران و فرماندهان ارتش‬ ‫و یارانش (حسین فاطمی‪ ،‬علی‬
‫و خواست ‌ههای خود را نیز نه مطابق‬ ‫پشتیبان و حامی کشورهائی بود که‬ ‫‪ -‬در آستانۀ ‪ 28‬مرداد ‪ 32‬به سه بخش‬ ‫شایگان‪ ،‬سنجابی‪ ،‬مهندس زیرک‬
‫آخرین و بالاترین آمال و آرزوها‪،‬‬ ‫‪ -‬بار دیگر‪ -‬بیاد آورد‪:‬‬ ‫برای رهائی خود از چنگ استعمار‬ ‫(م ّوحد‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.)721-719‬‬ ‫زاده‪ ،‬مهندس احمد رضوی و ‪)...‬‬
‫بلکه متناسب با نیروی خویش و‬ ‫«وظیفۀ یک سیاستمدار صدیق‪،‬‬ ‫انگلیس مبارزه می‌کردند‪ ،‬بهمین‬ ‫چنانکه گزارشات هندرسون نشان‬ ‫تقسیم شده بودند‪:‬‬ ‫در یکطرف‪ ،‬و آیت الله کاشانی‪،‬‬
‫نیروی دشمن در دستور روز قرار‬ ‫خوشبخت کردن جامعه یا تقلیل‬ ‫جهت در جریان قرارداد ‪ 1919‬ایران‬ ‫می‌دهند‪ ،‬با تو ّجه به تظاهرات ‪9‬‬ ‫‪ -1‬طرفداران شاه‬ ‫دکتر بقائی‪ ،‬حسین م ّکی‪ ،‬حائری‬
‫دهد ‪ ...‬رهبری ِ واقع بین در هدف‬ ‫بدبخت ‌یهایش م ‌یباشد و در آنجا‬ ‫و انگلیس (معروف به قرارداد وثوق‬ ‫اسفند و جرأت و جسارت مخالفان‬ ‫‪ -2‬طرفداران مص ّدق‬ ‫زاده‪ ،‬قوام السلطنه‪ ،‬سرلشگر زاهدی‬
‫و ایدئولوژی نباید سازشکار باشد‪ ،‬ا ّما‬ ‫که سیاستمدار از تح ّقق این‬ ‫الدوله) آمریکا علیه دولت انگلیس‪،‬‬ ‫شاه‪ ،‬هنوز شاه بدنبال برکناری‬ ‫و دیگران در طرف دیگر‪ ،‬آخرین‬
‫در سیاس ِت روز‪« ،‬سازشکاری» برای‬ ‫وظایف باز می‌مانَد‪ ،‬با صداقت و‬ ‫مص ّدق از طریق پارلمان بود‪،‬‬ ‫‪ -3‬بی طر ‌فها‬ ‫حرکت‌ها را در شطرنج سیاست‬
‫رسیدن به قسمتی از هد ‌فهای اعلام‬ ‫فخرالدین عظیمی ‪ -‬بدرستی‪ -‬تأکید‬ ‫ایران برای «مات» کردن یکدیگر‬
‫شده نه تنها مجاز‪ ،‬بلکه ضروری است‬ ‫آغاز کرده بودند‪ ،‬و شاه که ضمن‬
‫‪ ...‬بدور انداختن شعار ِ «یا همه چیز‬ ‫مخالفت با کودتا به هندرسون گفته‬
‫یا هیچ چیز» ضروری است‪( .‬زيـرا)‬ ‫بود که‪« :‬گذشت زمان‪ ،‬مصدق‬
‫دنيای مـا‪ ،‬دنيای نسبی است‪ ،‬باید‬ ‫را بی اعتبار خواهد ساخت ‪ ......‬و‬
‫در مراحل چند به هدف نزدیک شویم‬
‫‪ ...‬به امید اید‌هآل مطلق ِ «همه چیز‬

‫مصدق در حضور شاه و ملکه ثریا‬ ‫پائین آوردن مجسم ‌ههای شاه در وقایع ‪ 25‬مرداد‬

‫یا هیچ چیز»‪ ،‬همه چیز را از دست‬ ‫شهامت اخلاقی باید از کار کناره‬ ‫در کنار آزادیخواهان و مل ّیون ایران‬ ‫بسیاری از سیاستمداران نیز امیدوار‬ ‫کرده که‪« :‬برای اولین بار در تاریخ‬ ‫برکنار کردن مصدق از راه قانونی در‬
‫دادن اگر هم ارزش اخلاقی داشته‬ ‫گیرد تا از سوق دادن جامعه به‬ ‫قرار گرفت‪ .‬با آنکه این قرارداد ننگین‬ ‫بودند که دکتر مص ّدق ‪ -‬که در طول‬ ‫ایران و به رغم موانع متع ّدد‪ ،‬یک دولت‬ ‫آيندۀ نه چندان دور عملی خواهد‬
‫باشد‪ ،‬ارزش سیاسی و اجتماعی‬ ‫آشوب و انقلاب جلوگیری گردد‪».‬‬ ‫توسط احمدشاه قاجار تأئید و امضاء‬ ‫حیات سیاسی خویش‪ ،‬آنهمه در باره‬ ‫غیرنظامی موفق شده بود چنان کنترلی‬ ‫شد» (گزارش ‪ 14‬مه ‪24 = 1953‬‬
‫چنانکه گفتيم در شرایطی که‬ ‫شد و شخ ِص شاه از مزایا و مق ّرر ‌یهای‬ ‫ارز ‌شهای مبارزۀ پارلمانی سخن گفته‬ ‫بر ارتش اِعمال نماید که نه تنها زاهدی‬ ‫ارديبهشت ‪ )1332‬اینک با اطمینان‬
‫ندارد»‪)4( .‬‬ ‫مص ّدق‪ ،‬سیاست «همه چیز یا هیچ‬ ‫ماهانۀ دولت انگلیس برخوردار گردید‪،‬‬ ‫بود‪ ،‬اینک بهقواعدبازیدموکراسی‪،‬‬ ‫بلکه شاه نیز نمی توانست بر حمایت‬ ‫به احساسات شاهدوستی مردم‪،‬‬
‫دکتر مص ّدق در برابر این انتقاد‪ ،‬به‬ ‫چیز» را در پیش گرفته بود‪ ،‬شاه توسط‬ ‫ا ّما دکتر مص ّدق بخاطر علاقۀ خود‬ ‫گردن نهد و از طریق پارلمانی که زیر‬ ‫آشکار ارتش تکیه کند» (مص ّدق‪ ،‬کودتا‪،‬‬ ‫اعتما ِد به نفس خود را باز م ‌ییافت‪.‬‬
‫حسین علا (وزیر دربار) به مص ّدق‬ ‫به خاندان قاجار‪ ،‬ضمن ستایش‬ ‫نظر دولت او تشکیل شده بود و خو ِد‬ ‫با ر ّد آخرین پیشنهادات آمریکا‬
‫خلیل ملکی پاسخ داد‪:‬‬ ‫پیغام داد که‪« :‬با توجه به ح ّساس ّیت‬ ‫از احمدشاه – بعنوان «آن پادشاه‬ ‫مص ّدق‪80 ،‬درصد نمایندگان آن را‬ ‫ص ‪.)106‬‬ ‫و انگلیس توسط مص ّدق‪ ،‬مهمترین‬
‫« اگر وضع ّیت به گونه ای است که‬ ‫انگلیس ‌یها و بن بست مذاکرات بهتر‬ ‫جوانبخت» و «شاه ایران پرست» ‪-‬‬ ‫«نمایندگان حقیقی مردم» نامیده‬ ‫چنین شرایطی ‪ -‬البته ‪ -‬بهترین‬ ‫تکیه گاه مالی و سیاسی دکتر‬
‫ملکـی بیان م ‌یکنـد‪ ،‬او هم اکنون‬ ‫است از کار کناره گیرد و هر کس را که‬ ‫معتقد بود که‪ :‬سلطان احمد با آنکه‬ ‫بود‪ ،‬با کسب رأی اعتماد یا عدم اعتماد‬ ‫زمینه برای رشد و گسترش سازمان‬ ‫مص ّدق در سطح بین المللی (یعنی‬
‫آماده است از جای خود برخیزد و از‬ ‫او (مص ّدق) صلاح بداند (مانند اللهیار‬ ‫م ‌یدانست مخالفت با قرارداد ‪1919‬‬ ‫به آشفتگی‌ها و بحران‌های موجود‬ ‫نظامی حزب توده بود بطوریکه در‬ ‫دولت آمریکا) نیز فروریخت و اگر‬
‫سم ِت خویش کنار َر َود و ُس ّکان دولت‬ ‫صالح یا حسين م ّکی) به نخست وزیری‬ ‫موجبات خلع او را از سلطنت فراهم‬ ‫خاتمه دهد‪ ،‬ا ّما اختلاف تازۀ مصدق با‬ ‫آستانۀ ‪ 28‬مرداد ‪ ،32‬شاخۀ نظامی‬ ‫بدانیم که از آغاز حکومت مص ّدق‪،‬‬
‫را بدست ملکی و یاران او بسپارد» ‪...‬‬ ‫انتخاب کند تا مذاکرات نفت از حالت‬ ‫م ‌یسازد‪ ،‬با اینحال «تن به اسارت نداد‬ ‫شاه ‪ -‬دربارۀ تفسیر موادی از قانون‬ ‫حزب توده حدود ‪ 600‬عضو رسمی و‬ ‫کم ‌کهای مالی آمریکا به ایران از‬
‫با تو ّجه به ارائۀ همين پیشنهاد‬ ‫بن بست‪ ،‬خارج گردد و جامعۀ ایران از‬ ‫و از سلطنت گذشت و موجبات خلع‬ ‫اساسی (ناظر بر فرماندهی ک ّل قوا و‬ ‫صدها افسر ِ هوادار داشت‪ .‬بابک امير‬ ‫‪ 500‬هزار دلار به بيش از ‪ 20‬میلیون‬
‫از طرف شاه‪ ،‬روشن است که سخن‬ ‫حالت التهاب و آشفتگی بیرون آید و‬ ‫خود از سلطنت را فراهم آورد» (کی‬ ‫اعلان جنگ و عقد صلح) – به بحران‬ ‫خسروی (عضو کميتۀ مرکزی حزب‬ ‫دلار افزايش يافت‪ ،‬باید پذیرفت که‬
‫مص ّدق به خلیل ملکی تعارفی بیش‬ ‫‪ »...‬ا ّما مص ّدق‪ ،‬ضمن ر ّد این پیشنهاد‪،‬‬ ‫سياسی موجود‪ ،‬بُعد تازه ای داد‪ .‬مص ّدق‬ ‫توده) در نقد خاطرات کيانوری در اين‬ ‫در طول حکومت دوساله و نیمه دکتر‬
‫نبود و به همين جهت‪ ،‬ملکی در روز‬ ‫استوان‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.)3( )30‬‬ ‫م ‌یخواست تا بار دیگر به فرماندهان‬ ‫مص ّدق‪ ،‬اگر کم ‌کهای مالی آمریکا‬
‫‪ 31‬تیر ماه ‪ – 1332‬حدود یک‬ ‫جواب داد‪:‬‬ ‫با چنان گذشته ای از روابط آمریکا و‬ ‫ارتش تفهیم کند که در انجام وظایف‬ ‫باره م ‌ینويسد‪:‬‬ ‫نمی بود چه بسا که دولت مص ّدق‬
‫ماه پیش از وقایع ‪ 28-25‬مرداد‬ ‫‪« -‬حالا می‌خواهید برای من‪،‬‬ ‫ایران‪ ،‬در طول اختلافات نفتی بین ایران‬ ‫خود‪ ،‬باید نه به شاه‪ ،‬بلکه باید به دولت‬ ‫«تقسيم بندی افسران حزب توده به‬ ‫در برابر نارضایت ‌یهای مردم‪ ،‬م ّد ‌تها‬
‫‪ 1332-‬در جلسه ای در خانۀ مص ّدق‪،‬‬ ‫نخست‌وزیر هم تعیین کنید؟!»‬ ‫و انگلیس‪ ،‬عموم سیاستمداران دولت‬ ‫او گوش کنند (م ّوحد‪ ،‬ج ‪ ،2‬صص‬ ‫رست ‌ههائی چون هوائی‪ ،‬توپخانه‪ ،‬سوار‪،‬‬ ‫پیش از ‪ 28‬مرداد ‪ 32‬سقوط کرده‬
‫با شهامت و صمیمانه به مص ّدق گفت‪:‬‬ ‫(میرفطروس‪،‬برخیمنظر‌هها‪،...‬ص‪)149‬‬ ‫آمریکا در کنار خواس ‌تهای مردم ایران‬ ‫پياده‪ ،‬ژاندارمری‪ ،‬شهربانی‪ ،‬دانشجوی‬ ‫بود‪ .‬بنابراین در اوايل خرداد ‪ 1332‬با‬
‫‪« -‬آقای مص ّدق! این راهی‬ ‫خلیل ملکی ‪ -‬اندیشمندترین‪،‬‬ ‫بودند و مک گی ( وزیر امور خارجۀ‬ ‫‪)737-735‬‬ ‫افسری و ‪ ...‬بيانگر آنست که حزب توده‬ ‫ر ّد آخرین تقاضای کمک مالی فوری‬
‫که شما م ‌یروید به ج ّهنم است‪،‬‬ ‫صدیق ترین و شریف ترین یا ِر وفادار‬ ‫آمریکا ) بقول دکتر مص ّدق‪« :‬مانند‬ ‫هندرسون (گزارش ‪ 14‬مارس‬ ‫در همۀ ارکان و زوايای ارتش – حتی‬ ‫دکتر مص ّدق توسط آیزنهاور‪ ،‬مص ّدق‪،‬‬
‫ولی ما تا ج ّهنم هم بدنبال شما‬ ‫دکتر مص ّدق – یازده ماه قبل از وقایع‬ ‫یک برادر صمیمی» در ‪ 80‬ساعت‬ ‫‪ 22 =1953‬اسفند ‪ )1332‬از قول‬ ‫گارد جاويدان شاهی – رخنه کرده بود‬ ‫هم در جبهۀ داخلی و هم در جبهۀ‬
‫‪ 28-25‬مرداد ‪ ،32‬با تحلیل و پیش‬ ‫مذاکره با مص ّدق‪ ،‬کوشید تا نسبت به‬ ‫‪ ...‬با اطمينان م ‌یتوان گفت که در تاريخ‬
‫خواهیم آمد!»‪)5(.‬‬ ‫استیفای حقوق ح ّقۀ ایران اقدام کند‪،‬‬ ‫شاه تأکيد م ‌یکند‪:‬‬ ‫جنب ‌شهای سياسی در جهان‪ ،‬هرگز‬ ‫خارجی‪ ،‬تنها و منزوی ماند‪.‬‬
‫«ادامه دارد»‬ ‫ا ّما با ر ّد آخرین پیشنهادات آمریکا و‬ ‫« ‪ ...‬روز به روز روشن تر م ‌یشود که‬ ‫هيچ حزب و سازمان سياسی سراغ‬ ‫ربودن و قتل ناخواستۀ سرتیپ‬
‫انگلیس – که عموم کارشناسان نفتی‬ ‫دکتر مص ّدق توان رهائی از ورط ‌های‬ ‫نداريم که توانسته باشد آن همه افسر‬ ‫افشارطوس ‪ -‬رئیس شهربانی دکتر‬
‫زیر نوی ‌سها‪:‬‬ ‫و سیاسی‪ ،‬آنرا «معقول‪ ،‬مناسب‪ ،‬ممکن‬ ‫که کشور را به آن کشانیده است‪،‬‬ ‫را در يک حزب غير قانونی با ايدئولوژی‬ ‫مص ّدق و هوادار پرشور ِ وی ‪ -‬در‬
‫‪ 1-‬بنا به گفتۀ داربی شر (رئیس شعبۀ اطلاعاتی انگلیس در تهران)‪ ،‬تمایل‬ ‫و منصفانه» دانستند‪ ،‬دولت آمریکا به‬ ‫ندارد‪ .‬مص ّدق با همۀ انتقادهائی که در‬ ‫اول اردیبهشت ‪ 1332-‬ضمن اینکه‬
‫به قتل افشارطوس وجود نداشت‪ ،‬ا ّما‪ ،‬دشنا ‌مها و عبارات توهین آمیز سرتیپ‬ ‫گذشته از دیکتاتوری کرده بود‪ ،‬اینک‬ ‫کمونيستی گرد آورده باشد» (‪)2‬‬ ‫فضای سیاسی و پارلمانی ایران را ‪ -‬بار‬
‫افشارطوس دربارۀ شاه‪ ،‬یکی از افسران را مجبور کرد تا به وی شلیک کند‪.‬‬ ‫این نتیجه رسید‪:‬‬ ‫ناگزیر است که به روش دیکتاتورمآبانه‬ ‫مهم ترین تأثیر تظاهرات نهم اسفند‪،‬‬ ‫دیگر‪ -‬به خشونت و عصب ّیت آغشته‬
‫«تا زمانی که مص ّدق در قدرت‬ ‫قطع کامل رابطۀ دکتر مص ّدق با‬ ‫ساخت‪ ،‬باعث ترس و تشویش بسیاری‬
‫(فخرالدین عظیمی‪ ،‬مص ّدق و کودتا‪ ،‬صص ‪ 103‬و ‪)324‬‬ ‫است‪ ،‬هیچ امیدی برای ح ّل مسئلۀ‬ ‫متوسل شود»‬ ‫شاه و دربار بود بطوریکه به تصریح‬
‫‪ – 2‬نگاه کنيد به‪ :‬بابک امير خسروی‪ ،‬صص ‪721 – 707‬؛ مازيار بهروز‪،‬‬ ‫همانطور که گفته ایم‪ :‬در همین‬ ‫از افسران و ارتشیان گردید (‪)1‬‬
‫صص ‪ .125 – 124‬برای بحث ارزشمندی در بارۀ سازمان افسران حزب‬ ‫نفت وجود ندارد»‬ ‫زمان دولت آمریکا بهترین دوست‬ ‫دکتر مص ّدق‪:‬‬ ‫اینک کسانی که در قتل هژیر و رزم‬
‫توده‪ ،‬نگاه کنيد به‪ :‬محمد حسين خسروپناه‪ ،‬تاريخچۀ ظهور و سقوط سازمان‬ ‫(هندرسون‪ ،‬گزارش ‪ 10‬مارس‬ ‫ایران و کشور آمریکا‪ ،‬مهد آزادی و‬ ‫«از نُه اسفند به بعد‪ ،‬به دربار نرفتم‬ ‫آرا‪ ،‬شادمانی و پایکوبی کرده بودند‪،‬‬
‫قبله گاه دموکراسی برای مل ّیون ایران‬ ‫و چند مرتبه هم که آقای ابوالقاسم‬ ‫در زنجیرۀ عصب ّی ‌تهای تازه‪ ،‬در برابر‬
‫افسران حزب تودۀ ايران‪ ،‬در‪ :‬نگاه نـو‪ ،‬شمارۀ ‪ ،33‬صص ‪.72 – 25‬‬ ‫‪ 21 = 1953‬اسفند ‪.)1331‬‬ ‫بشمار م ‌یرفت و از این رو اکثر رهبران‬ ‫امینی (کفیل وزارت دربار) مذاکره‬
‫‪ - 3‬دربارۀ قرارداد ‪ 1919‬و موضع احمدشاه‪ ،‬نگاه کنید به کتاب ارزشمند‬ ‫در چنان موقعيتی‪ ،‬دکتر مص ّدق در‬ ‫سیاسی ایران (از دکتر مص ّدق و دکتر‬ ‫نمود تا شرفیاب شوم یا اعلیحضرت‬ ‫یکدیگر صف آرائی م ‌یکردند‪.‬‬
‫محمد جواد شیخ الاسلامی‪ :‬سیمای احمدشاه قاجار‪ 2،‬جلد‪ ،‬خصوصاً صفحات‬ ‫ورطۀ شرایط دشوار اقتصادی‪ ،‬سیاسی و‬ ‫فاطمی تا دکتر بقائی و علا و زاهدی و‬ ‫همایون شاهنشاهی به خانۀ دکتر‬ ‫هر چند که ساختار ُس ّنتی ارتش‬
‫‪ 214-207 ،31-30 ،28-23‬و ‪ 227-219‬و ‪ ،...‬متینی‪ ،‬پیوست شمارۀ ‪،2‬‬ ‫رشد نارضايت ‌یهای عمومی و خصوصاً با‬ ‫م ّکی و ‪ )...‬با سفارت آمریکا رابطه ای‬ ‫غلامحسین (پسرم) که بین خانۀ من‬ ‫‪ -‬اساساً ‪ -‬در حمایت از شاه و‬
‫حضور روزافزون حزب توده‪ ،‬جامعه را از‬ ‫نزدیک داشتند و گاه ح ّتی مذاکرات‬ ‫و کاخ اختصاصی واقع شده بود‪ ،‬تشریف‬ ‫شاهدوستی شکل گرفته بود‪ ،‬ا ّما باید‬
‫صص ‪.422-408‬‬ ‫بحرانی به بحرانی دیگر پرتاب نمود‪ ،‬در‬ ‫خصوصی خویش را با سفیر آمریکا در‬ ‫بیاورند‪ ،‬موافقت ننمودم» (خاطرات‪،‬‬ ‫دانست که با قبضه کردن وزارت جنگ‬
‫‪ - 4‬ماهنامۀ علم و زندگی‪ ،‬شمارۀ ‪ ،7‬شهریور ‪ ،1331‬چاپ شده در‪ :‬خليل‬ ‫حالیکه دول ‌تهای آمریکا و انگلیس در‬ ‫و فرماندهی وزارت دفاع توسط مص ّدق‬
‫ملکی‪ ،‬نهضت ملی ايران و عدالت اجتماعی (مجموعۀ مقالات) به کوشش‬ ‫یک وحدت نظر مشترک‪ ،‬طرح برکناری‬ ‫میان م ‌یگذاشتند‪.‬‬ ‫ص ‪.)267‬‬
‫مص ّدق‪ ،‬ح ّتی بر خلاف س ّنت همه‬
‫عبدالله برهان‪ ،‬صص ‪.152 – 150‬‬
‫‪ – 5‬خاطرات سياسی خليل ملکی‪ ،‬با مقدمۀ محمد علی کاتوزيان‪ ،‬ص‪.104‬‬